[hadith]ثُمَّ اللهَ اللهَ فِی الطَّبَقَةِ السُّفْلَی مِنَ الَّذینَ لاَ حِیلَةَ لَهُمْ، مِنَ الْمَسَاکِینِ وَالْمُحْتَاجِینَ وَأَهْلِ الْبُؤْسَی وَ الزَّمْنَی، فَإِنَّ فِی هَذهِ الطَّبَقَةِ قَانِعاً وَمُعْتَرّاً، وَاحْفَظ لِلَّهِ مَا اسْتَحْفَظَکَ مِنْ حَقِّهِ فِیهِمْ، وَاجْعَلْ لَهُمْ قِسْماً مِنْ بَیْتِ مَالِکِ، وَقِسْماً مِنْ غَلاَّتِ صَوَافِی الاِْسْلاَمِ فِی کُلِّ بَلَد، فَإِنَّ لِلاَْقْصَی مِنْهُمْ مِثْلَ الَّذی لِلاَْدْنَی، وَکُلٌّ قَد اسْتُرْعِیتَ حَقَّهُ؛ وَلاَ یَشْغَلَنَّکَ عَنْهُمْ بَطَرٌ، فَإِنَّکَ لاَ تُعْذَرُ بتَضْیِیعِکَ التَّافِهَ لاِِحْکَامِکَ الْکَثِیرَ الْمُهِمَّ؛ فَلاَ تُشْخِصْ هَمَّکَ عَنْهُمْ، وَلاَ تُصَعِّرْ خَدَّکَ لَهُمْ، وَتَفَقَّدْ أُمُورَ مَنْ لاَ یَصِلُ إِلَیْکَ مِنْهُمْ مِمَّنْ تَقْتَحِمُهُ الْعُیُونُ، وَتَحْقِرُهُ الرِّجَالُ؛ فَفَرِّغْ لاُِولَئِکَ ثِقَتَکَ مِنْ أَهْلِ الْخَشْیَةِ وَالتَّوَاضُعِ، فَلْیَرْفَعْ إِلَیْکَ أُمُورَهُمْ، ثُمَّ اعْمَلْ فِیهِمْ بالاِْعْذَارِ إِلَی اللهِ یَوْمَ تَلْقَاهُ، فَإِنَّ هَؤُلاَءِ مِنْ بَیْنِ الرَّعِیَّةِ أَحْوَجُ إِلَی الاِْنْصَافِ مِنْ غَیْرِهِمْ؛ وَکُلٌّ فَأَعْذرْ إِلَی اللهِ فِی تَأْدیَةِ حَقِّهِ إِلَیْهِ. وَتَعَهَّدْ أَهْلَ الْیُتْمِ وَ ذَوِی الرِّقَّةِ فِی السِّنِّ، مِمَّنْ لاَ حِیلَةَ لَهُ وَلاَ یَنْصِبُ لِلْمَسْأَلَةِ نَفْسَهُ، وَذَلِکَ عَلَی الْوُلاَةِ ثَقِیلٌ، وَالْحَقُّ کُلُّهُ ثَقِیلٌ، وَقَدْ یُخَفِّفُهُ اللهُ عَلَی أَقْوَام طَلَبُوا الْعَاقِبَةَ
،
فَصَبَّرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ وَثِقُوا بصِدْقِ مَوْعُود اللهِ لَهُمْ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 276
الفصل العاشر من عهده علیه السّلام:
ثمّ اللّه اللّه فی الطّبقة السّفلی من الذین لا حیلة لهم من المساکین و المحتاجین و أهل البؤسی و الزّمنی، فإنّ فی هذه الطّبقة قانعا و معترّا، و احفظ للّه ما استحفظک من حقّه فیهم، و اجعل لهم قسما من بیت مالک، و قسما من غلّات صوافی الإسلام فی کلّ بلد، فإنّ للأقصی منهم مثل الّذی للأدنی، و کلّ قد استرعیت حقّه، فلا [و لا] یشغلنّک عنهم بطر، فإنّک لا تعذر بتضییعک [بتضییع] التّافه لأحکامک الکثیر المهمّ، فلا تشخص همّک عنهم، و لا تصعّر خدّک لهم، و تفقّد أمور من لا یصل إلیک منهم ممّن تقتحمه العیون، و تحقره الرّجال، ففرّغ لأولئک ثقتک من أهل الخشیة و التّواضع، فلیرفع إلیک أمورهم، ثمّ اعمل فیهم بالإعذار إلی اللّه یوم تلقاه، فإنّ هؤلاء من بین الرّعیّة أحوج إلی الإنصاف من غیرهم، و کلّ فأعذر إلی اللّه فی تأدیة حقّه إلیه و تعهّد أهل الیتم و ذوی الرّقّة فی السّنّ ممّن لا حیلة له، و لا ینصب للمسألة نفسه، و ذلک علی الولاة ثقیل «و الحقّ کلّه ثقیل» و قد یخفّفه اللّه علی أقوام طلبوا العاقبة فصبّروا أنفسهم، و وثقوا بصدق موعود اللّه لهم. (68696- 68518)
اللغة:
(البؤسی): هی البؤسی کالنّعمی للنّعیم بمعنی الشدّة، (و الزّمنی): أولو الزّمانة و الفلج، (القانع): الّذی یسئل لحاجته (المعترّ): الّذی یتعرّض للعطاء من غیر سؤال، (الصّوافی) جمع صافیة: أرض الغنیمة، (التافه): الحقیر، (أشخص همّه): رفعه، (تصعیر الخدّ): إمالته کبرا، (تقتحمه): تزدریه، (أعذر فی الأمر): صار ذا عذر فیه.
الاعراب:
اللّه مکررا: منصوب علی التّحذیر، من الّذین: من بیانیّة، للّه: اللّام للاختصاص و تفید الاخلاص، و کلّ: المضاف إلیه محذوف أی کلّهم.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 277
المعنی:
قد عبّر علیه السّلام من الطبقة السّابعة بالطّبقة السّفلی نظرا إلی ظاهر حالهم عند النّاس حیث إنّهم عاجزون عن الحیلة و الاکتساب و هم مساکین و محتاجون و المبتلون بالبؤس و الزّمانة و لکن سوّاهم مع سائر النّاس فی الحقوق و أظهر بهم أشدّ العنایة و الاهتمام و قسّمهم إلی ثلاثة أقسام.
1- القانع، و قد فسّر بمن یسأل لرفع حاجته و یعرض حاجته علی مظانّ قضائه.
2- المعترّ، و هو السّییء الحال الّذی لا یسأل الحاجة بلسانه و لکن یعرض نفسه فی مظانّ التّرحم و التوجّه إلیه فکان یسأل بلسان الحال.
3- من اعتزل فی زاویة بیته لا یسأل بلسانه و لا یعرض نفسه علی مظانّ قضاء حوائجه، إمّا لرسوخ العفاف و عزّة النّفس فیه، و إمّا لعدم قدرته علی ذلک کالزّمنی و هم الّذین بیّن حالهم فی قوله علیه السّلام (و تفقّد امور من لا یصل إلیک منهم، ممّن تقتحمه العیون و تحقره الرّجال) و قد وصّی فیهم بامور:
1- حفظ حقوقهم و العنایة بهم طلبا لمرضاة اللّه و حذرا من نقمته لأنهم لا یقدرون علی الانتقام ممن یهضم حقوقهم.
2- جعل لهم قسما من بیت المال العام الّذی یجمع فیه الصّدقات الواجبة و المستحبّة و أموال الخراج الحاصل من الأراضی المفتوحة عنوة.
3- جعل لهم قسما من صوافی الاسلام فی کلّ بلد، قال فی الشّرح المعتزلی:
و هی الأرضون الّتی لم یوجف علیها بخیل و لا رکاب و کانت صافیة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فلمّا قبض صارت لفقراء المسلمین، و لما یراه الامام من مصالح الاسلام.
4- أن لا یصیر الزهو بمقام الولایة موجبا لصرف النّظر عنهم و عدم التوجّه إلیهم مغترّا باشتغاله بامور هامّة عامّة، فقال علیه السّلام: أحکام الامور الهامّة الکثیرة لا یصیر کفّارة لصرف النظر عن الامور الواجبة القصیرة.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 278
5- الاهتمام بهم و عدم العبوس فی وجوههم عند المحاضرة و المصاحبة لاظهار الحاجة.
ثمّ أوصی بالتفقّد عن القسم الثالث المعتزل بوسیلة رجال موثق من أهل الخشیة و التواضع و خصّص طائفتین من العجزة بمزید التّوصیة و الاهتمام.
الف- الأیتام الّذین فقدوا آبائهم و حرموا من محبّة والدهم الّذین یلمسونهم بالعطف و الحنان دائما.
ب- المعمّرون إلی أرذل العمر الّذین أنهکتهم الشیّبة و اسقطت قواهم فلا یقدرون علی انجاز حوائجهم بأنفسهم، و أشار إلی أنّ رعایة هذه الطبقة علی الولاة ثقیل بل الحقّ کلّه ثقیل.
الترجمة:
سپس خدا را باش خدا را باش در باره آن طبقه زیر دستی که بیچاره و مستمندند چون گدایان و نیازمندان و گرفتاران سختی در زندگی و مردم زمین گیر و از کار افتاده، زیرا در این طبقه حاجت خواهان و ترحم جویانند آنچه را از تو در باره حفظ حق آنان خواسته در نظر دار، و بهره ای از بیت المال برای آنها مقرّر دار، و بهره ای هم از در آمد خالصجات اسلامی در هر شهرستانی باشند، حقّ بیگانه ها و دوردستهای این طبقه همانند حق نزدیکان آنها است، سر مستی مقام و جاه تو را از آنها باز ندارد، زیرا انجام کارهای مهم و فراوان برای تقصیر تو در این کارهای کوچک و لازم عذر پذیرفته نیست، دل از آنان بر مدار و چهره بر آنها گره مساز، از آن دسته این مستمندان که بحضور تو نمی رسند، و مردم بدیده تحقیر بدانها نگاه میکنند بازرسی و تفقّد کن، و برای سرپرستی آنان کسان موثق و مورد اعتمادی که خدا ترس و فروتن باشند بگمار تا وضع آنانرا بتو گزارش دهند.
با اینها چنان رفتار کن که در پیشگاه خداوند سبحان هنگام ملاقاتش رو سفید و معذور باشی، زیرا اینان در میان رعیت از دیگران بیشتر نیازمند انصاف و عدلند و در باره هر کدام به درگاه خدا از نظر پرداخت حقش عذرخواه باش، یتیمان و پیران پشت خمیده را که بیچاره اند و نیروی سؤال و در خواست ندارند بازرسی کن این کاریست که برای حکمرانان سنگین است ولی چه باید کرد؟ هر حقّی سنگین است، و خداوند آنرا بر مردمی سبک نماید که عاقبت خوش بخواهند و خود را بسیار شکیبا دارند، و براستی وعده های خداوند بر ایشان اطمینان و عقیده دارند.
