[hadith]فَوَلِّ مِنْ جُنُودکَ أَنْصَحَهُمْ فِی نَفْسکَ لِلَّهِ وَلِرَسُولِهِ وَ لاِمَامِکَ، وَأَنْقَاهُمْ جَیْباً، وَأَفْضَلَهُمْ حِلْماً، مِمَّنْ یُبْطِئُ عَنِ الْغَضَب، وَیَسْتَرِیحُ إِلَی الْعُذْرِ، وَیَرْأَفُ بالضُّعَفَاءِ، وَیَنْبُو عَلَی الاَْقْوِیَاءِ، وَمِمَّنْ لاَ یُثِیرُهُ الْعُنْفُ، وَلاَ یَقْعُدُ بهِ الضَّعْفُ. ثُمَّ الْصَقْ بذَوِی الْمُرُوءَاتِ وَالاَْحْسَاب، وَأَهْلِ الْبُیُوتَاتِ الصَّالِحَةِ، وَالسَّوَابقِ الْحَسَنَةِ، ثُمَّ أَهْلِ النَّجْدَةِ وَالشَّجَاعَةِ، وَالسَّخَاءِ وَالسَّمَاحَةِ؛ فَإِنَّهُمْ جِمَاعٌ مِنَ الْکَرَمِ، وَشُعَبٌ مِنَ الْعُرْفِ. ثُمَّ تَفَقَّدْ مِنْ أُمُورِهِمْ مَا یَتَفَقَّدُ الْوَالِدَانِ مِنْ وَلَدهِمَا، وَلاَ یَتَفَاقَمَنَّ فِی نَفْسکَ شَیْءٌ قَوَّیْتَهُمْ بهِ، وَلاَ تَحْقِرَنَّ لُطْفاً تَعَاهَدْتَهُمْ بهِ وَإِنْ قَلَّ، فَإِنَّهُ دَاعِیَةٌ لَهُمْ إِلَی بَذْلِ النَّصِیحَةِ لَکَ، وَحُسْنِ الظَّنِّ بکَ؛ وَلاَ تَدَعْ تَفَقُّدَ لَطِیفِ أُمُورِهِمُ اتِّکَالاً عَلَی جَسیمِهَا، فَإِنَّ لِلْیَسیرِ مِنْ لُطْفِکَ مَوْضِعاً یَنْتَفِعُونَ بهِ، وَلِلْجَسیمِ مَوْقِعاً لاَ یَسْتَغْنُونَ عَنْهُ.
وَلْیَکُنْ آثَرُ رُءُوس جُنْدکَ عِنْدَکَ مَنْ وَاسَاهُمْ فِی مَعُونَتِهِ، وَأَفْضَلَ عَلَیْهِمْ مِنْ جِدَتِهِ، بمَا یَسَعُهُمْ وَیَسَعُ مَنْ وَرَاءَهُمْ مِنْ خُلُوفِ أَهْلِیهِمْ، حَتَّی یَکُونَ هَمُّهُمْ هَمّاً وَاحِداً فِی جِهَاد الْعَدُوِّ؛ فَإِنَّ عَطْفَکَ عَلَیْهِمْ یَعْطِفُ قُلُوبَهُمْ عَلَیْکَ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 203
الفصل الرابع من عهده علیه السّلام:
فولّ من جنودک أنصحهم فی نفسک للّه و لرسوله و لإمامک، و أنقاهم جیبا، و أفضلهم حلما، ممّن یبطیء عن الغضب، و یستریح إلی العذر، و یرأف بالضّعفاء، و ینبو علی الأقویاء، و ممّن لا یثیره العنف، و لا یقعد به الضّعف. ثمّ الصق بذوی الأحساب، و أهل البیوتات الصّالحة و السّوابق الحسنة، ثمّ أهل النجدة و الشّجاعة و السّخاء و السّماحة، فإنّهم جماع من الکرم، و شعب من العرف، ثمّ تفقّد من أمورهم ما یتفقّد الوالدان من ولدهما، و لا یتفاقمنّ فی نفسک شیء قوّیتهم به، و لا تحقرنّ لطفا تعاهدتهم به و إن قلّ، فإنّه داعیة لهم إلی بذل النّصیحة لک و حسن الظنّ بک، و لا تدع تفقّد لطیف أمورهم اتّکالا علی جسیمها، فإنّ للیسیر من لطفک موضعا ینتفعون به، و للجسیم موقعا لا یستغنون عنه. و لیکن آثر رءوس جندک عندک من واساهم فی معونته، و أفضل علیهم من جدته، بما یسعهم و یسع من ورائهم من خلوف أهلیهم، حتّی یکون همّهم همّا واحدا فی جهاد العدوّ، فإنّ عطفک علیهم یعطف قلوبهم علیک. (67570- 67402)
اللغة:
(جنود) جمع جند و الواحد جندی: العسکر، (أنقاهم جیبا): أطهرهم فی القلب و النفس و ألزمهم للتقوی، (بطؤ) یبطیء: ضدّ أسرع، (رؤف) رأفة: رحمه أشدّ رحمة فهو رؤوف، (نبا) ینبو: تجافی و تباعد، (أثاره) هیّجه، (العنف): الشدّة و القساوة، (قعد به): أعجزه، (النجدة): الرفعة، (السماحة): البذل، (جماع الشیء): جمعه، یقال: الخمر جماع الاثم أی جامعة لکلّ أصنافه، (فقم) فقما الأمر: عظم، تفاقم الأمر: عظم و لم یجر علی استواء- المنجد. (الخلوف): المتخلّفون جمع خلف بالفتح.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 204
الا
عراب:
أنصحهم فی نفسک: فی نفسک متعلّق بقوله أنصحهم، جیبا: تمیز لقوله أنقاهم رافع للابهام عن النسبة و کذلک حلما منصوب علی التمیز، من قوله أفضلهم عن الغضب: متعلّق بقوله یبطیء و یفید المجاوزة أی یبطیء متجاوزا عن الغضب، علی الأقویاء: یفید الاستعلاء، لا یقعد به الضعف: الباء للتعدیة، ثمّ الصق: یفید التراخی أی ولّ من جنودک فی الدرجة الثانیة من ذوی الأحساب، ثمّ أهل النجدة: تراخ ثان، جماع: خبر إن أی مجمع الکرامة و شعب من الأعمال الحسنة، لا یتفاقمنّ: نهی مؤکّد، اتّکالا: مفعول له لقوله لا تدع، للیسیر من لطفک: ظرف مستقرّ خبر إن قدّم علی اسمها و هو مرفوع موضعا، ینتفعون به: جملة فعلیّة صفة لقوله موضعا.
آثر: أفعل التفضیل من الاثرة یعنی أحبّهم و أخصّهم إلیک، جدته: اسم مصدر من الوجدان مثل عدة من الوعد: أی ممّا تمکّن منه. ورائهم: ظرف مستقرّ صلة لقوله من، من خلوف: بیان لقوله من ورائهم.
المعنی:
قد تعرّض علیه السّلام فی هذا الفصل لبیان ما یلزم أن یتّصف به الجندیّ من الأوصاف حتّی یستحقّ لمقام الولایة علی السائرین و هذا هو من أهمّ امور النظام العسکری و قد انشأ فی هذه العصور معاهد و مدارس لتعلیم النظام و تربیة الضبّاط و الامراء فی الجیوش و تتضمّن هذه التعلیمات تمرینات و تدریبات عسکریّة شاقّة فی دورات متعدّدة ینتهی کل منها إلی امتحانات صعبة ربما قلّ الناجحون منها.
و لکنّ الاسلام یتوجّه إلی روحیّة الجندی أکثر ممّا یتوجّه إلی تدریبه العملی، فانّ الجندیّ إنّما یواجه العدوّ و یدافع عنه بروحه و ایمانه و قوّة عقیدته أکثر ممّا یعتمد علی قوّة جسمه و أعماله، فقد کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یجمع المسلمین فی صفوف صلاة الجماعة یعلّمهم آی القرآن و یبین لهم طریق عبادة الرحمن و یؤیّد
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 205
اعتقادهم باللّه و رسوله بالتمرین و التدریب علی الاصول التعلیمیّة للاسلام و یتخرّج من بینهم رجال کأکبر قوّاد الجیوش فی العالم یبارزون الأبطال المدرّبین فی کلّیّات العسکریّة الرومانیة و الفارسیة فیقهرونهم و یغلبون علیهم حتّی اشتهروا فی هذه العصور بالبطولة و الشجاعة یقع الخوف فی قلوب الأعداء من ذکر أسمائهم، و قد افتخر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بقوله: «و نصرت بالرعب مسیرة شهر».
و هذه البطولة الفائقة تعتمد علی قوّة الروح و الایمان فی القوّاد الاسلامیّین أکثر ممّا تعتمد علی قوّة الجسم و التدریبات العملیّة، و قد وصف علیه السّلام من یستحقّ مقام الولایة علی الجند و ینبغی أن یکون أمیرا بسبعة أوصاف:
1- أن یکون أنصح و أطوع للّه و رسوله و للامام المفترض الطاعة من سائر الافراد، فلا یألوا جهدا فی تحصیل رضا اللّه و رسوله و رضا إمامه مهما کلّفه من الجهد و المشقّة، و قد قدّم هذا الاخلاص و النصح لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله سعد بن معاذ رئیس الأوس فی قضیّة بدر حین عرض صلّی اللّه علیه و آله علی الأنصار الزحف لمقاتلة قریش فی بدر فجمع أصحابه و عرض علیهم ما أراده، قال ابن هشام فی سیرته «ص 374 ج 1 ط مصر»:
ثمّ نزل و أتاه الخبر عن قریش بمسیرهم لیمنعوا عیرهم فاستشار الناس فأخبرهم عن قریش- إلی أن قال: ثمّ قام المقداد بن عمرو فقال: یا رسول اللّه امض لما أراک اللّه فنحن معک و اللّه لا نقول لک کما قالت بنو إسرائیل لموسی «اذهب أنت و ربّک فقاتلا إنّا هاهنا قاعدون» و لکن اذهب انت و ربّک فقاتلا إنّا معکما مقاتلون، فو الّذی بعثک بالحقّ لو سرت بنا إلی برک الغماد- موضع بعید مخوف- لجالدنا معک من دونه حتّی تبلغه، فقال له رسول اللّه: خیرا و دعا له به.
ثمّ قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: أشیروا علیّ أیّها الناس و إنّما یرید الأنصار و ذلک أنّهم عدد الناس و أنّهم حین بایعوه بالعقبة قالوا: یا رسول اللّه إنّا برءاء من ذمامک حتّی تصل إلی دیارنا فإذا وصلت إلینا فأنت فی ذمّتنا نمنعک ممّا نمنع أبنائنا و نسائنا، فکان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یتخوّف أن لا تکون الأنصار تری علیها نصره
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 206
إلّا ممّن دهمه بالمدینة من عدوّه و أن لیس علیهم أن یسیر بهم إلی عدوّ من بلادهم.
فلمّا قال ذلک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، قال له سعد بن معاذ: و اللّه لکأنّک تریدنا یا رسول اللّه؟ قال: أجل قال: فقد آمنّا بک، و صدّقناک، و شهدنا أنّ ما جئت به هو الحقّ، و أعطیناک علی ذلک عهودنا و مواثیقنا علی السمع و الطاعة فامض یا رسول اللّه لما أردت فنحن معک فو الّذی بعثک بالحقّ لو استعرضت بنا هذا البحر فخضته لخضناه معک، ما تخلّف منّا رجل واحد و ما نکره أن تلقی بنا عدوّنا غدا إنّا لصبر فی الحرب صدق فی اللقاء لعلّ اللّه یریک منّا ما تقرّ به عینک فسر بنا علی برکة اللّه.
2- أن یکون أطهر أفراد الجیش قلبا و سریرة و تجنّبا عن الفواحش و المنکرات.
3- أن یکون أثبتهم حلما و تسلّطا علی نفسه تجاه ما یثیر الغضب حتّی لا یسوقه جبروت امارته علی ارتکاب الشدّة بالنسبة إلی من وقعوا تحت امرته بارتکاب ما یخالف هواه کما هو مقتضی طبع الامراء و أصحاب القوّة و بسط الید و النفوذ.
4- کان ممّن یقبل الاعتذار عمّن ارتکب خلافا و یتّصف بالعفو و الصفح عن المذنب.
5- حین ما یکون جندیّا موصوفا بشدّة الشکیمة تجاه الأعداء مهیبا عند السائرین لإنفاذ أوامره، یکون رقیق القلب یرأف بالضعفاء، کما وصف اللّه المؤمنین بقوله عزّ من قائل «أشدّاء علی الکفّار رحماء بینهم 29- الفتح».
6- کان مقاوما للأقویاء المعتادین لإعمال النفوذ فی الدولة لإحراز منافعهم و مقاصدهم و تحمیل مظالمهم علی الضعفاء.
7- کان حلیما و صبورا تجاه الشدائد و مفکّرا فی حلّ ما ینوبه من العقد و العقائد فلا یؤثّر فیه العنف و شدّة النائبة و صعوبة الحادثة فیثیره و یجذبه إلی ارتکاب ما لا یلیق به أو یجد فی نفسه ضعفا فیتکاسل و یقعد عن العمل و تدبیر الأمر و الخطب الّذی به حل.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 207
هذا، و إحراز هذه الصفات الکریمة فی الأفراد یحتاج إلی درس کامل عن أحوالهم و إلی تجارب و امتحانات متتالیة و متطاولة ربما لا یتیسّر بالنسبة إلی ما یحتاج إلیه من الأفراد فقرّر علیه السّلام ضابطتین تکونان کالأمارة و الدلیل علی وجود هذه الصفات العالیة النفسانیة:
الاول ضابطة الاسرة و البیت:
و هی فصیلة من القبیلة تبقی دورا طویلا بعد التحوّل من النظام القبلی إلی النظام الدولی فکانت العرب تظلّ فی النظام القبلی منذ قرون کثیرة حتّی جاء نظام الاسلام فحوّل العرب إلی نظام حکومی أعلی لیس الحاکم فیه إرادة رئیس القبیلة و مقرّراتها بل الحاکم فیه قانون الاسلام و الدستورات النبویة، و لکنّ الملة بقیت تحت تربیة الاسرة و البیت فهی الّتی تکفّل تربیة الفرد و تعلیمه بلا واسطة أو بوسیلة المکاتب أو المعلّمین المخصوصین، فذوی الأحساب و أهل البیوتات الصالحة و السوابق الحسنة هم المؤدّبون و المربّون تربیة صحیحة.
فاذا تمّ النظام الحکومی فی الشعب و أکمل فیه وسائل التربیة و التثقیف بانشاء دور التعلیمات الابتدائیّة و المتوسّطة و العالیة و تشمل جمیع الأفراد کما فی الدول الراقیة و الشعوب المترقیّة فینفصل الفرد عن البیت و الاسرة و ینتقل إلی تربیة النظام الحکومی فیطالب بالشهادات المدرسیّة فی کلّ دور و یعتمد فی تعهّده لأیّ شغل و مقام إلی ما فی یده من الشهادات المدرسیّة و الکلّیّات و المعاهد العلمیّة و لا ینظر إلی بیته و اسرته و إلی أبیه و امّه لأنّ جهوده الّذی بذله فی سبیل التحصیل المنعکس فی شهاداته المدرسیّة و أوراق دور علمه یثبت جوهر شخصیّته و ما یستحقّه من الرتب و الدرجات فی النظام و سائر الشئون.
و لکنّ الحکومة الاسلامیة الفنیة فی عصره علیه السّلام لم تبلغ إلی حدّ یتکفّل تربیة الأفراد، و کان الاعتماد فی صلاحیّة الأفراد إلی البیت و الأسرة، فالانتساب إلی بیت صالح و اسرة معروفة یقوم مقام الشهادة الصادرة من کلّیّة علمیة أو معهد رسمی کما کانت حکومة الفرس فی أدوارها الطویلة قائمة علی نظام الأسرة
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 208
و البیوتات فی تربیة الأفراد و تأدیبهم و إن بلغت من السعة و النفوذ إلی ما یوجب العجب و التحسین، و قد بیّن تلک الحکمة الاجتماعیة الفیلسوف الیونانی الشهیر أرسطوطالیس فی ما أجاب به الإسکندر الفاتح الشهیر ننقله من الشرح المعتزلی بعینه، قال:
رسالة الاسکندر الی أرسطو و ردّ أرسطو علیه:
و ینبغی أن نذکر فی هذا الموضع رسالة أرسطو إلی الإسکندر فی معنی المحافظة علی أهل البیوتات و ذوی الأحساب، و أن یخصّهم بالریاسة و الامرة، و لا یعدل عنهم إلی العامّة و السّفلة، فانّ فی ذلک تشییدا لکلام أمیر المؤمنین علیه السّلام و وصیّته.
لمّا ملک الاسکندر ایران شهر و هو العراق مملکة الأکاسرة و قتل دارا بن دارا کتب إلی أرسطو و هو ببلاد یونان:
علیک أیّها الحکیم منّا السلام، أمّا بعد، فانّ الأفلاک الدائرة، و العلل السمائیّة و إن کانت أسعدتنا بالامور الّتی أصبح الناس بها دائبین، فانّا جدّ واجدین لمسّ الاضطرار إلی حکمتک، غیر جاحدین لفضلک و الاقرار بمنزلتک و الاستنامة «1» إلی مشورتک و الاقتداء برأیک، و الاعتماد لأمرک و نهیک لما بلونا من جدا ذلک علینا، و ذقنا من جنا منفعته، حتّی صار ذلک بنجوعه فینا و ترسّخه فی أذهاننا و عقولنا کالغذاء لنا، فما ننفکّ نعوّل علیه و نستمدّ منه استمداد الجداول من البحور، و تعویل الفروع علی الاصول، و قوّة الأشکال بالأشکال، و قد کان ممّا سبق إلینا من النصر و الفلح، و اتیح لنا من الظفر، و بلغنا فی العدوّ من النکایة و البطش ما یعجز العقول عن وصفه، و یقصر شکر المنعم عن موقع الانعام به، و کان من ذلک أنّا جاوزنا أرض سوریّة و الجزیرة، إلی بابل و أرض فارس، فلمّا حللنا بعقوة أهلها- العقوة ما حول الدار- و ساحة بلادهم، لم یکن إلّا ریثما
(1) کذا، و استنام الی الامر: سکن الیه.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 209
تلقّنا برأس ملکهم هدیّة إلینا، و طلبا للحظوة عندنا، فأمرنا بصلب من جاء به، و شهرته لسوء بلائه، و قلّة ارعوائه و وفائه ثمّ أمرنا بجمع من کان هناک من أولاد ملوکهم و أحرارهم و ذوی الشّرف منهم، فرأینا رجالا عظیمة أجسامهم و أحلامهم، حاضرة ألبابهم و أذهانهم، رائعة مناظرهم و مناطقهم، دلیلا علی أنّ ما یظهر من روائهم و منطقهم أنّ وراء من قوّة أیدیهم، و شدّة نجدتهم و بأسهم ما لم یکن لیکون لنا سبیل إلی غلبتهم، و إعطائهم بأیدیهم، لو لا أنّ القضاء أدالنا منهم، و أظفرنا بهم، و أظهرنا علیهم، و لم نر بعیدا من الرّأی فی أمرهم أن نستأصل شافتهم، و نجتثّ أصلهم، و نلحقهم بمن مضی من أسلافهم، لتکون القلوب بذلک إلی الأمن من جرائرهم و بوائقهم، فرأینا أن لا نعجل باسعاف بادیء الرّأی فی قتلهم دون الاستظهار علیهم بمشورتک فیهم، فارفع إلینا رأیک، فیما استشرناک فیه بعد صحّته عندک، و تقلیبک إیاه بجلیّ نظرک، و سلام علی أهل السّلام فلیکن علینا و علیک.
فکتب الیه أرسطو:
لملک الملوک و عظیم العظماء، الإسکندر المؤیّد بالنّصر علی الأعداء، المهدی له الظّفر بالملوک، من أصغر عبیده و أقلّ خوله، ارسطوطالیس البخوع بالسّجود، و التذلّل فی السّلام، و الإذعان فی الطاعة. أمّا بعد، فانّه لا قوّة بالمنطق و إن احتشد الناطق فیه، و اجتهد فی تثقیف معانیه و تألیف حروفه و مبانیه علی الاحاطة بأقلّ ما تناله القدرة من بسط علوّ الملک و سموّ ارتفاعه عن کلّ قول، و إبرازه علی کلّ وصف، و اغترافه بکل إطناب، و قد کان تقرّر عندی من مقدّمات إعلام فضل الملک فی صهلة سبقه، و بروز شأوه، و یمن نقیبته مذأدّت إلیّ حاسّة بصری صورة شخصه، و اضطرب فی حسّ سمعی صوت لفظه، و وقع و همی علی تعقیب نجاح رأیه، أیّام کنت أودی إلیه من تکلّف تعلیمی إیّاه ما أصبحت قاضیا علی نفسی بالحاجة إلی تعلّمه منه، و مهما یکن منّی إلیه فی ذلک، فانّما هو عقل مردود إلی عقله، مستنبطة أو الیه و توالیه من علمه
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 210
و حکمته، و قد جلا إلیّ کتاب الملک و مخاطبته إیّای و مسألته لی عمّا لا یتخالجنی الشک فی لقاح ذلک و إنتاجه من عنده، فعنه صدر و علیه ورد، و أنا فیما اشیر إلیه علی الملک- و إن اجتهدت فیه و احتشدت له، و تجاوزت حدّ الوسع و الطاقة منّی فی استنطاقه و استقصائه- کالعدم مع الوجود، بل کما لا یتجزأ فی جنب معظم الأشیاء و لکنّی غیر ممتنع من اجابة الملک إلی ما سأل، مع علمی و یقینی بعظم غناه عنّی و شدّة فاقتی إلیه، و أنا رادّ إلی الملک ما اکتسبته منه، و مشیر علیه بما أخذته عنه، فقائل له:
إنّ لکلّ تربة لا محالة قسما من الفضائل، و إنّ لفارس قسمها من النّجدة و القوّة و إنّک إن تقتل أشرافهم تخلّف الوضعاء علی أعقابهم، و تورث سفلتهم علی منازل علیّتهم، و تغلّب أدنیائهم علی مراتب ذوی أخطارهم، و لم یبتل الملوک قطّ ببلاء هو أعظم علیهم و أشدّ توهینا لسلطانهم من غلبة السفلة، و ذلّ الوجوه فاحذر الحذر کلّه من أن تمکّن تلک الطبقة من الغلبة و الحرکة، فإنّه إن نجم بعد الیوم علی جندک و أهل بلادک ناجم دهمهم منه مالا رویّة فیه و لا بقیّة معه، فانصرف عن هذا الرّأی إلی غیره و اعمد إلی من قبلک من اولئک العظماء و الأحرار، فوزّع بینهم مملکتهم، و ألزم اسم الملک کلّ من ولّیته منهم ناحیته و اعقد التاج علی رأسه، و إن صغر ملکه، فإن المتسمّی بالملک لازم لاسمه، و المعقود التاج علی رأسه لا یخضع لغیره، فلیس ینشب ذلک أن یوقع کلّ ملک منهم بینه و بین صاحبه تدابرا و تقاطعا و تغالبا علی الملک، و تفاخرا بالمال و الجند حتّی ینسوا بذلک أضغانهم علیک و أوتارهم فیک، و یعود حربهم لک حربا بینهم، و حنقهم علیک حنقا منهم علی أنفسهم، ثمّ لا یزدادون ذلک بصیرة إلّا أحدثوا لک بها استقامة، و إن دنوت منهم دانوا لک، و إن نأیت عنهم تعزّزوا بک، حتّی یثب من ملک منهم علی جاره باسمک، و یسترهبه بجندک، و فی ذلک شاغل لهم عنک و أمان لاحداثهم بعدک، و إن کان لا أمان للدّهر، و لا ثقة بالأیّام.
قد أدّیت إلی الملک ما رأیته لی حظّا، و علیّ حقّا من إجابتی إیّاه إلی
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 211
ما سألنی عنه، و محضته النصیحة فیه، و الملک أعلی عینا، و أنفذ رویّة، و أفضل رأیا و أبعد همّة فیما استعان بی علیه، و کلّفنی بتبیینه و المشورة علیه فیه، لا زال الملک متعرّفا من عوائد النّعم، و عواقب الصّنع، و توطید الملک، و تنفیس الأجل، و درک الأمل، ما تأتی فیه قدرته علی غایة قصوی ما تناله قدرة البشر، و السّلام الّذی لا انقضاء له، و لا انتهاء، و لا فناء، فلیکن علی الملک.
قالوا: فعمل الملک برأیه، و استخلف علی إیران شهر أبناء الملوک و العظماء من أهل فارس فهم ملوک الطّوائف الّذین بقوا بعده و المملکة موزّعة بینهم إلی أن جاء أردشیر بن بابک فانتزع الملک منهم.
و ینبغی أن یلفت النظر إلی مکاتبة إسکندر و أرسطو هذه من وجوه:
1- ما یستفاد من کتاب إسکندر من إعجابه بالاسرة المالکة فی إیران أیّام داریوش حیث اعجب بهم و هابهم و خاف منهم بعد الغلبة علیهم حتّی همّ بقتلهم و استیصال شافتهم لیأمن بوائقهم علی ملکه فیما بعد ها بهم و هم أذلّاء و اسراء تحت یدیه، هابهم من قوّة منطقهم و وفور تعقلهم و بسالتهم و شجاعتهم و اعترف بأنّ الغلبة علیهم کان قضاء مقدرا لا أمرا بشریّا میسّرا، و یستفاد من ذلک أنّه کان فی الاسرة المالکة تربیة و تثقیف لا یوجد مثلها حتّی فی یونان مرکز الفلسفة فی هذه العصور.
2- إنّ هذه التربیة و الثقافة کانت مقصورة علی الاسرة المالکة لا تتعدّاهم، و کانت عامّة النّاس فی هذه المملکة الواسعة الأطراف فاقدین لکلّ شیء لا یمسّون من شئون الحیاة إلّا العمل تحت إرادة الحکّام و نیل أدنی المعیشة مما یناله البهائم و الأنعام، فهم فی الحقیقة کالغنم یرعاهم الاسرة المالکة تأکل منهم ما یشاء و تبقی ما یشاء، و هذا هو السرّ فی إمکان الحکومة علی هذه الشعوب الکثیرة فی بلاد شاسعة الأطراف، و من هذه الجهة لا تهتمّ عامّة الشعوب فی الدفاع عن الوطن و لا تدخل لهم فی هذا الأمر السّیاسی إلّا ما یؤمرون به من جهة الامراء، فاذا ضعف الحکومة فی ناحیة أو شعب یهاجم علیها العدوّ و یتسلّط علیها بلا منازع و مدافع و بقی هذا التلاشی بین الحکومة و الشعب فی إیران إلی أیّام الفتح العربی، فهاجم ما یقلّ
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 212
عن أربعین ألف جندیّ بدویّ و غلب علی الامبراطوریّة الممدودة من نواحی سوریة و الشام إلی ثغور الهند و الصّین.
3- یستحق العجب من تدبیر الحکیم أرسطو لردّ إسکندر الفاتح المغرور عن عزمه بقتل الاسرة المالکه فی إیران، فقد أظهر فی جوابه عن کتاب إسکندر کلّ خضوع و انقیاد تجاه هذا الجبّار العنید لیستمیله إلی إصغاء ما یملی علیه من سوء عاقبة هذا العزم الخبیث و دلل علیه بأنّ قتل الاسرة المالکة المدبّرة فی إیران الّذین یحکمون و یدیرون شئون امم شتّی یزدادون علی ملائین من البشر الّذین لا یمسّون من شئون الحیاة إلّا کالأنعام و الأغنام- یوجب تلاشی الامة البشریّة و فنائهم و یولّد منه الهرج و المرج المفنی لجماعات من البشر، فانّ البشر الغیر المثقّف الوحشی إذا کسب قوّة و منعة یعیث فی الأرض فسادا و خرابا و دمارا کما ارتکبه آتیلا الامر علی القبائل الوحشیة فی اوروبا، و چنگیز الامر علی قبائل وحشیة فی صین.
و نعود فنقول: إنّه علیه السّلام أشار فی کلامه هذا إلی أنّ الاعتماد علی الفرد یکتسب من ملاحظة أسرته و بیته الّذی تولّد و نشأ فیه.
الضابطة الثانیة ما یستفاد من حال الفرد نفسه:
فانّه دخل فی جماعة المسلمین فی هذه الأیّام خلق کثیر من سائر الشعوب لا یعرف لهم اسرة و بیت و یعبّرون عنهم بالموالی فکان الاعتماد علیهم یرجع إلی ما یستفاد من أخلاقهم فبیّن لذلک أربعة أوصاف:
1- النجدة، و هی صفة تنبیء عن علوّ الهمّة و تمنع الرّجولیة.
2- الشجاعة، و هی صفة تنبیء عن الغیرة و سرعة الاقدام فی الدفاع عما یجب حفظه.
3- السخاء، و هی صفة تنبیء عن بسط الید و عدم حبّ المال و الادّخار و حبّ الإیثار علی الأغیار.
4- السّماحة، و هی صفة تنبیء عن الاقتدار علی جمع الناس و تألیفهم حوله و التسلّط علیهم بحسن الخلق و بسط الجود.
فهذه صفات شخصیة إذا اجتمعت فی فرد تؤهلها للامرة و توجب الاعتماد علیه فی إعطاء الولایة علی الجند.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 213
ثمّ أشار فی آخر هذا الفصل إلی أنّ أفضل رؤساء الجند و امراء الجیوش من یواسیهم فی المعونة و یوفّر علیهم فیما یجده من المئونة و لا یقتصر علی خصوص رواتبهم المقرّرة المحدودة بحیث یغنیهم لما یحتاجون إلیه من مئونة أنفسهم و مئونة أهلهم المتخلّفین ورائهم ینتظرون عونهم فی کلّ حین فیکون حینئذ همّهم همّا واحدا فی جهاد العدوّ و الدّفاع عن حوزة الإسلام.
الترجمة:
آن کس را از لشکریان خود بر قشون فرمانده کن که دارای خصائل زیر باشد:
1- در پیش خود از همه نسبت بخدا و رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و نسبت به امام و رهبر تو با اخلاص تر و خیرخواه تر باشد.
2- از همه پاکدامن تر و پارساتر باشد.
3- از همه در حلم و بردباری بیشتر باشد و از کسانی باشد که خشم او را فرا نگیرد و بزودی از جای خود بدر نرود.
4- عذر پذیر باشد.
5- نسبت به بینوایان و ضعفاء رؤوف و مهربان باشد.
6- نسبت به افراد نیرومند و با نفوذ تأثیر ناپذیر و خوددار باشد.
7- از کسانی باشد که سختی و دشواری کارها او را از جای بدر نبرد و از خود بیخود و بیچاره نسازد و ناتوانی و سستی او را زمین گیر نگرداند.
سپس خود را بمردمان خانواده دار و آبرومند و منسوبان بخانواده های خوش سابقه و خوب نزدیک کن و فرماندهان خود را از میان آنها انتخاب کن.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 214
و از آن پس مردمان راد مرد و دلیر را که با سخاوت و مردم دارند در نظر بگیر زیرا آنان جامع اوصاف کرامتند و همه خوبیها در وجود آنها هست.
سپس از همه کارهاشان وارسی کن و آنها را تحت نظر بگیر چنانچه پدر و مادر از فرزند خود دلجوئی میکنند و هیچ تقویت و نیرو بخشی بدانها در نظر تو مشکل و گره دار جلوه نکند و هیچ لطف و دلجوئی نسبت بدانها در چشمت خرد و کوچک نیاید و گر چه اندک و ناچیز باشد، زیرا این خود برای آنها باعث خیر خواهی و اخلاصمندی و خوشبینی بتو می گردد، از وارسی و تفقد کارهای ریز و چشم نارس آنها صرف نظر نکن باعتماد این که کارهای عمده و چشم گیر آنها را بازرسی کردی، زیرا لطف و دلجوئی تو در کارهای خرد و کوچک موقعیتی دارد که از آن بهره مند شوند و در کارهای مهم هم در جای خود از بازرسی تو مستغنی نباشند.
باید بر گزیده ترین فرماندهان قشونت در نزد تو کسانی باشند که با افراد دیگر قشون همدردی دارند و بدانها کمک می نمایند و از آنچه در دسترس دارند بدانها بذل میکنند تا آنجا که وسیله وسعت زندگی خود آنها و افراد خانواده آنها باشد که در پشت سر خود بجا نهاده اند و چشم انتظار مخارج از آنها هستند تا این که یکدل و یک جهت در جهاد با دشمن بکوشند و پریشان خاطر نباشند راستی که مهربانی و مهروزی تو با آنها مایه این می شود که از دل با تو مهر ورزند و مخلص تو باشند.
و یجدر بنا هنا أن نترجم مکاتبة إسکندر مع أرسطو فی هذا المقام طلبا لمزید النفع للقرّاء الکرام.
نامه اسکندر بارسطو و پاسخ أرسطو بنامه او:
چون اسکندر ایران شهر که کشور عراق و مملکت خسروان پارس بود بچنگ آورد و دارا بن دارا را کشت بارسطو که در یونان بود این نامه را نوشت:
ای حکیم از طرف ما بر تو درود باد أمّا بعد، براستی که چرخهای گردان و علل
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 215
آسمان گرچه ما را باموری سعادتمند کرده که زبانزد همه مردم است ولی باز ما با کمال جد و کوشش به حکمت و فرزانگی تو خود را نیازمند می دانیم، فضلیت تو را انکار نتوانیم و بمقام والای تو اقرار داریم و بمشورت تو دلگرم هستیم و پیروی از رأی تو را لازم شمرده و بامر و نهی تو اعتماد داریم، چون سود آن را آزموده و نفع آن را چشیدیم تا آنجا که در ما ریشه کرده و در اذهان ما رسوخ نموده و غذای خرد ما گردیده و همیشه بنظر تو اعتماد توانیم و چون نهری از آن دریای دانش بهره مند می شویم و چون شاخه ای هستیم از تنه تنومند و بنظرهای تو نیرومند می شویم، چنان پیروزی و پیشتازی بما سبقت جست و ظفرمندی ما را نصیب آمد و در سرکوبی و غلبه بر دشمن بدانجا رسیدیم که وصفش بگفت در نیاید و شکر این نعمت از دست ما برنیاید و از این جمله است که ما از سرزمین سوریه و جزیره در گذشتیم تا به بابل و سرزمین فارس تاختیم و چون در بن خانه و عرصه بلاد آنها جای گزین شدیم دیری نگذشت که چند تن از خود آنان سر پادشاهشان را بدست خودشان برای ما پیشکش آوردند تا در نزد ما بهره مند گردند و بمقامی رسند، فرمان دادیم آنانکه سر را آوردند بدار آویخته شدند زیرا سزای بد رفتاری و بیوفائی آنها همین بود، سپس فرمان دادیم تا همه شاهزادگان و رادمردانی که در آن کشور بود گرد آوردند، مردمی دیدیم تنومند و پهلوان و سر بزرگ و خردمند و آزموده، خوش منظر و خوش گفتار، و این خود دلیل است که عقل و منطق نیرومندی در خود دارند و پهلوان و رادمرد و جنگجو هستند تا آنجا که ما را راهی برای غلبه و پیروزی بر آنها وجود نداشته جز این که قضا و قدر بسود ما چرخیده و ما را بر آنها پیروز کرده و بر آنها مسلّط نموده.
و بنظر خود این را دور نمی دانیم که همه را از بن بر کنیم و از ریشه براندازیم و بگذشته هایشان ملحق سازیم تا از دست درازی و انتقامجوئی آنان آسوده خاطر و دل نهاده باشیم، و در نظر آوردیم که در کشتار آنان شتاب نکنیم تا رأی شما را در این باره ندانیم و با شما مشورت نکنیم، شما رأی خود را در این باره برای ما
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 216
روشن سازید، و زیر و روی این مطلب را بسنجید، و همه درود درود گویان بر ما و شما باد.
ارسطو در پاسخ او چنین نوشت:
بسوی شاه شاهان و بزرگ بزرگان، اسکندر که در پیروزی بر دشمنان تأیید یافته و ظفر بر پادشاهان هدیه پیشگاه او شده، از طرف خردترین بنده ها و کمترین وابسته های او ارسطوطالیس که در پیشگاهش پیشانی ساید، و درود و تذلل و فرمانبری و انقیاد وی را گردن نهاده.
أمّا بعد، گفت را هر چه گویا در آن مهارت بخرج دهد و در سنجش معانی و تألیف حروف و مبانیش بکوشد، احاطه بکمترین درجه قدرت و بسط علوّ سلطنت و فرازمندی رفعت تو نتواند، زیرا از هر گفتاری و توصیفی و تفصیلی برتر است.
از مقدّمات اعلامیه فضیلت آن پادشاه در میدان مسابقت و بروز مرتبة و یمن مقدم بر من مقرر گردیده است چنان درجه ای که حسّ دیده ام پیکر او را ورانداز کرده و گوشم آوازه او را شنیده و کامبخشی رای او در وهمم صورت بسته، از همان دورانی که من بظاهر مکلف باموزش او بودم خود را نیازمند آموختن حکمت او می دانستم، و هر آنچه از من بوی القاء می شد همانی بود که از پرتو عقل او در من منعکس می گردید، و استنباطی بود که بهم نظری با او از علم و حکمتش رد و بدل می کردم، از نامه پادشاه و خطاب وی با من و پرسش از من روشن است که شکی ندارم نظر خود را در فکر من بیدار کرده و از رأی روشن خود در من نتیجه خواسته هم از او بمن نظری صادر شود و هم از او دریافت گردد و باو بر گردد آنچه من بحضرت پادشاه اشاره کنم با همه کوشش و تلاشی که در آن نمایم و از حد وسع و طاقت در آن بگذرم و در بازرسی و نکته سنجی آن بکوشم باز هم در برابر رأی منیرش چون عدم است نسبت بوجود و چون جزء لا یتجزّی در برابر معظم أشیاء، ولی در هر حال من از اجابت پادشاه سر بر نتابم و پرسش وی را بی پاسخ نگذارم، با این که می دانم که حضرتش از رأی من بی نیاز است و من بدو بسیار نیازمند و محتاج، من
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 217
خود همان را که از آن پادشاه بدست آورده و استفاده کردم بوی باز گردانم، و همان را که از حکمتش دریافت نمودم بوی اشارت کنم و بحضرتش گویم.
بناچار هر خاکی و هر سرزمینی را بهره ایست از فضائل، و راستی که سرزمین پارس را بهره ایست از بزرگواری و نیرومندی، و براستی که اگر تو مردم شرافتمند آن سرزمین را بکشی مردمی پست را جایگزین آنها می سازی و خانمان و کشور بزرگانشان را بدست أوباش می سپاری، و زبونان را بر آبرومندانشان چیره میکنی و پادشاهان هرگز گرفتار بلائی نشوند که بزرگتر و دردناکتر و بیشتر مایه توهین سلطنت آنان باشد از غلبه أوباش و بی آبرویان، باید بسختی بر حذر باشی از این که طائفه أوباش را صاحب قدرت و حرکت در أمر کشور سازی، زیرا چنانچه از این أوباش شورشی بر علیه لشکر تو و أهل کشور تو رخ دهد بلائی بدانها رسد که نتوان پیش بینی کرد و کسی را باقی نخواهند گذاشت، از این نظر بر گرد و نظر بهتری پیش گیر، و هر آن کس از این بزرگان و شاهزادگان که در دسترس توأند بخواه و بنواز و کشورشان را میان آنها تقسیم کن، و هر کدام را فرمانروای سرزمین کردی نام پادشاه بر او بنه و تاجی بر سر او بگذار و اگر چه قلمرو فرمان او کوچک باشد، زیرا هر کس را پادشاه خواندند بدین نام بچسبد و بر سر هر که تاج نهند زیر بار فرمان دیگری نرود، و این تدبیر سبب گردد که میان آنها ستیزه و تفرقه و نزاع بر سر ملک و سلطنت در گیرد و با یکدیگر از نظر مال و قشون مفاخرت آغازند تا آنکه کینه های تو را فراموش کنند، و خونها که از آنها ریختی بدست فراموشی سپارند، و جنگی که باید با تو بنمایند بمیان خودشان بر گردد، و کینه بر تو که بایست در سینه ها پرورند بکینه میانه خودشان مبدّل گردد، و سپس هر چه در این زمینه بیناتر گردند و بمقام خود دل بسته تر شوند نسبت بتو خوش بین تر و راست کردارتر گردند، اگر بدانها نزدیک شوی و از هر یک آنها دلجوئی کنی نسبت بتو اظهار اطاعت و انقیاد کنند، و اگر از آنها دوری گزینی از تو عزّت و آبرو خواستار شوند تا آنکه هر کدام بنام و باعتبار پشتیبانی تو بر همسایه خود بشورد
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 218
و بوسیله لشکر تو او را بترساند و در این کشمکش و ستیز از تو صرفنظر کنند و با تو در مقام ستیزه درنیایند و تو از گزند آنها در آسایش باشی، گر چه در این روزگار آسایشی وجود ندارد و اعتمادی بگذشت زمانه نیست.
من آنچه را بهره دانش و فکرت خود می دانستم بپیشگاه پادشاه عرضه داشتم این حقّی بود بر عهده من که مخلصانه در پاسخ آن حضرت نگاشتم و اندرز بی شائبه خود را بعرض رسانیدم، و در عین حال آن پادشاه از من بیناتر است و اندیشه نافذتر و رأیی بهتر و همّتی والاتر نسبت بدانچه در باره آن از من کمک خواسته و مرا بتوضیح و شور در آن واداشته دارد.
همیشه پادشاه از نعمتهای واصله و احسانهای بی دریغ بر خوردار باد و ملکش پاینده و عمرش دراز و آرزویش رسا باد تا آنجا که نیرویش بنهایت آنچه قدرت بشر رسا است بر آید، درودی بی انتها و پیوسته و بی نهایت و فنا ناپذیر بر پادشاه باد.
مورّخان گفته اند: پادشاه برأی ارسطو عمل کرد و نظر او را بکار بست و شاهزادگان و آزادگان پارس را بر سراسر کشور ایران جایگزین و فرمانروا ساخت، و آنان همان پادشاهان ملوک الطوائف بودند که پس از او بجای ماندند و کشور ایران میان آنان تقسیم بود تا اردشیر بن بابک آمد و کشور را از آنها گرفت و مملکت را متّحد ساخت.
