[hadith]وَاجْعَلْ لِذَوِی الْحَاجَاتِ مِنْکَ قِسْماً تُفَرِّغُ لَهُمْ فِیهِ شَخْصَکَ، وَتَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِساً عَامّاً، فَتَتَوَاضَعُ فِیهِ لِلَّهِ الَّذی خَلَقَکَ، وَتُقْعِدُ عَنْهُمْ جُنْدَکَ وَأَعْوَانَکَ مِنْ أَحْرَاسکَ وَشُرَطِکَ، حَتَّی یُکَلِّمَکَ مُتَکَلِّمُهُمْ غَیْرَ مُتَتَعْتِع، فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صلّی الله علیه و آله و سلم یَقُولُ فِی غَیْرِ مَوْطِن: «لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّةٌ لاَ یُؤْخَذُ لِلضَّعِیفِ فِیهَا حَقُّهُ مِنَ الْقَوِیِّ غَیْرَ مُتَتَعْتِع». ثُمَّ احْتَمِلِ الْخُرْقَ مِنْهُمْ وَ الْعِیَّ، وَ نَحِّ عَنْهُمُ الضِّیقَ وَالاَْنَفَ یَبْسُطِ اللهُ عَلَیْکَ بذَلِکَ أَکْنَافَ رَحْمَتِهِ، وَیُوجِبْ لَکَ ثَوَابَ طَاعَتِهِ. وَأَعْطِ مَا أَعْطَیْتَ هَنِیئاً، وَامْنَعْ فِی إِجْمَال وَإِعْذَار. ثُمَّ أُمُورٌ مِنْ أُمُورِکَ لاَ بُدَّ لَکَ مِنْ مُبَاشَرَتِهَا، مِنْهَا إِجَابَةُ عُمَّالِکَ بمَا یَعْیَا عَنْهُ کُتَّابُکَ، وَمِنْهَا إِصْدَارُ حَاجَاتِ النَّاس یَوْمَ وُرُودهَا عَلَیْکَ بمَا تَحْرَجُ بهِ صُدُورُ أَعْوَانِکَ. وَأَمْضِ لِکُلِّ یَوْم عَمَلَهُ، فَإِنَّ لِکُلِّ یَوْم مَا فِیهِ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 280
الفصل الحادی عشر من عهده علیه السّلام:
و اجعل لذوی الحاجات منک قسما تفرّغ لهم فیه شخصک، و تجلس لهم مجلسا عامّا فتتواضع فیه للّه الّذی خلقک، و تقعد عنهم جندک و أعوانک من أحراسک و شرطک حتّی یکلّمک متکلّمهم غیر متتعتع، فإنّی سمعت رسول اللّه -صلّی اللّه علیه و آله- یقول فی غیر موطن: (لن تقدّس أمّة لا یؤخذ للضّعیف فیها حقه من القویّ غیر متتعتع) ثمّ احتمل الخرق منهم و العیّ، و نحّ عنهم الضّیق و الأنف، یبسط اللّه علیک بذلک أکناف رحمته، و یوجب لک ثواب طاعته، و أعط ما أعطیت هنیئا و امنع فی إجمال و إعذار. ثمّ أمور من أمورک لا بدّ لک من مباشرتها: منها إجابة عمّالک بما یعیا عنه کتّابک، و منها إصدار حاجات النّاس عند [یوم] ورودها علیک بما تحرج به صدور أعوانک، و أمض لکلّ یوم عمله، فإنّ لکلّ یوم ما فیه.
اللغة:
(الحرس): حرس السّلطان و هم الحرّاس الواحد حرسی و الحرس اسم مفرد بمعنی الحرّاس کالخدّام و الخدم، (الشرط): قوم من أعوان الحکومة یعلمون أنفسهم بعلامات الخدمة یعرفون بها، (التعتعة) فی الکلام: التردّد فیه
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 281
من حصر أو عیّ (الخرق): ضدّ الرّفق، (عیّ): یقال: عیی من باب تعب عجز عنه و لم یهتد لوجه مراده، العیّ بکسر العین و تشدید الیاء: التحیّر فی الکلام، (الأنف): الانفة و هی خصلة تلازم الکبر، (الأکناف): الجوانب، (إجمال): فی الرّفق، (یعیا): یعجز.
الاعراب:
مجلسا: مصدر میمیّ فیکون مفعولا مطلقا أو اسم مکان فیکون مفعولا فیه، من أحراسک: لفظة من بیانیّة، غیر متتعتع حال، یبسط اللّه: مجزوم فی جواب الأمر، ما اعطیت، لفظة ما مصدریّة زمانیّة أو موصولة و العائد محذوف، هنیئا: تمیز رافع للابهام عن النسبة، فی إجمال: لفظة فی للظرفیّة المجازیّة، امور من امورک: مبتدأ لخبر مقدّم محذوف أی هنا امور من امورک، و لذا صحّ الابتداء بالنکرة، ما فیه: فیه ظرف مستقر صفة أو صلة لما.
المعنی:
بعد ما فرغ علیه السّلام من تشریح النّظام العام و تقریر القوانین لتشکیلات الدّولة و تنظیم أمر طبقات الامّة، توجّه إلی بیان ما یرتبط بالوالی نفسه و بیّنه فی شعب ثلاث:
الاولی: ما یلزم علی الوالی بالنسبة إلی عموم من یرجع إلیه فی حاجة و یشکو إلیه فی مظلمة و وصّاه بأن یعین وقتا من أوقاته لإجابة المراجعین إلیه و شرط علیه:
1- أن یجلس لهم فی مکان بلا مانع یصلون إلیه و یأذن للعموم من ذوی الحاجات فی الدخول علیه.
2- أن یتلقّاهم بتواضع و حسن خلق مستبشرا برجوعهم إلیه فی حوائجهم.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 282
3- أن یمنع جنده و أعوانه من التعرّض لهم و ینحّی الحرس و الشّرط الّذین یرعب النّاس منهم عن هذه الجلسة لیقدر ذوو الحاجة من بیان مقاصدهم و شرح ماربهم و مظالمهم بلا رعب و خوف و حصر فی الکلام.
4- أن یتحمّل من السّوقة و البدویّین خشونة آدابهم و کلامهم العاری عن کلّ ملاحة و أدب.
5- أن لا یضیّق علیهم فی مجلسه و لا یفرض علیهم آدابا یصعب مراعاتها و لا یلقاهم بالکبر و أبهّة الولایة و الرّیاسة.
6- أنه إن کان حاجاتهم معقولة و مستجابة فاعطاهم ما طلبوا لم یقرن عطائه بالمنّ و الأذی و الخشونة و التأمّر حتّی یکون هنیئا و إن لم یقدر علی إجابة ما طلبوا یردّهم ردّا رفیقا جمیلا و یعتذر عنهم فی عدم إمکان إجابة طلبتهم.
الثانی: ما یلزم علیه فیما بینه و بین أعوانه و عمّاله المخصوصین به من الکتّاب و الخدمة کما یلی:
1- یجیب عمّاله و کتّابه فی حلّ ما عجزوا عنه من المشاکل الهامّة.
2- یتولّی بنفسه اصدار الحوائج الّتی عرضت علی أعوانه و یصعب علیهم انفاذها لما یعرض علیهم من التّردید فی تطبیق القوانین أو الخوف ممّا یترتّب علی انفاذها من نواح شتّی.
3- أن لا یتأخّر أیّ عمل عن یومه المقرّر و یتسامح فی إمضاء الامور فی أوقاتها المقرّرة.
الترجمة:
برای مراجعان شخص خودت که بتو نیازی دارند وقتی مقرر دار که شخص خودت بدانها رسیدگی کنی و در مجلس عمومی همه را بار دهی، و در آن متواضع باشی برای خدائی که تو را آفریده بشرائط زیر:
لشکریان و یاوران خود را از قبیل گارد مخصوص پاسبانی و پاسبانان شهربانی خود را از مراجعان بر کنار سازی تا هر کس بی لکنت زبان با تو سخن خود را در میان گذارد، زیرا من از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله شنیدم که در چند جا فرمود: «مقدّس و پاک نباشند امّتی که در میان آنها حق ناتوان از توانا بی لکنت زبان گرفته نشود».
سپس بد برخوردی و کند زبانی آنانرا بر خود هموار کن و فشار و تکبّر فرمانروائی خود را از آنان دور دار تا خداوند بدین وسیله رحمت همه جانبه خود را بروی تو بگشاید و پاداش طاعتش را بتو ارزانی دارد هر چه بهر کس می دهی بی منّت باشد تا بر او گوارا بود و اگر از انجام درخواست کسی دریغ کردی با زبان خوش و معذرت او را روانه ساز. سپس تو را کارهائیست که بناچار خوبست باید انجام دهی: از آن جمله پذیرفتن مراجعه کارمندان تو است در آنچه دفتر داران تو از انجام آن درمانند. از آن جمله پاسخ گوئی به نیازمندیهای مردم است که بتو مراجعه می شود در صورتی که یاوران تو از پاسخ بدانها دچار نگرانی شوند. کار هر روزی را در همان روز انجام بده و به فردا میفکن، زیرا برای هر روزی است کارهای مربوط بدان روز.
