[hadith]و من خطبة له (علیه السلام) یُقرّر فضیلة الرسول الکریم:
بَعَثَهُ وَ النَّاسُ ضُلَّالٌ فِی حَیْرَةٍ وَ حَاطِبُونَ فِی فِتْنَةٍ، قَد اسْتَهْوَتْهُمُ الْأَهْوَاءُ وَ اسْتَزَلَّتْهُمُ الْکِبْرِیَاءُ وَ اسْتَخَفَّتْهُمُ الْجَاهِلِیَّةُ الْجَهْلَاءُ، حَیَارَی فِی زَلْزَالٍ مِنَ الْأَمْرِ وَ بَلَاءٍ مِنَ الْجَهْلِ؛ فَبَالَغَ (صلی الله علیه وآله) فِی النَّصِیحَةِ وَ مَضَی عَلَی الطَّرِیقَةِ وَ دَعَا إِلَی الْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 114
و من خطبة له علیه السّلام و هی الرابعة و التسعون من المختار فی باب الخطب:
بعثه و النّاس ضلّال فی حیرة، و خابطون فی فتنة، قد استهوتهم الأهواء، و استزلّتهم الکبریاء، و استخفّتهم الجاهلیّة الجهلاء، حیاری فی زلزال من الأمر، و بلاء من الجهل، فبالغ صلّی اللّه علیه و آله فی النّصیحة، و مضی علی الطّریقة، و دعی إلی الحکمة و الموعظة الحسنة. (18527- 18484)
اللغة:
(خابطون) بالخاء المعجمة و الباء الموحّدة بعدها الطاء من الخبط و هو السیر علی غیر هدی، و فی بعض النسخ حاطبون بالحاء المهملة بعدها الطّاء جمع حاطب
و هو الذی یجمع الحطب و (حیاری) بفتح الحاء و ضمّها جمع حایر من حار یحار حیرا و حیرة و حیرانا نظر إلی الشی ء فغشی علیه و لم یهتد لسبیله فهو حیران و حایر و هم حیاری.
الاعراب:
الواو فی قوله علیه السّلام: و الناس آه حالیة، و فی حیرة خبر بعد خبر أو متعلّق بضلال، و وصف الجاهلیة بالجهلاء للتوکید من قبیل لیل ألیل و وتدواتد و داهیة دهیا و قوله: حیاری حال من مفعول استخفتهم، و قوله: فی زلزال من الأمر حال مؤکدة من فاعل حیاری علی حدّ قوله: فتبسّم ضاحکا.
المعنی:
اعلم أنّ المقصود بهذا الفصل تقریر فضیلة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و التنبیه علی فوائد بعثته، و قد مضی بعض القول فی ذلک المعنی فی شرح الفصل السادس عشر من فصول الخطبة الاولی و فی شرح الفصل الأوّل من فصول الخطبة السادسة و العشرین، و نقول هنا: قوله علیه السّلام.
(بعثه و النّاس ضلال فی حیرة) أراد به أنه تعالی بعثه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم حال کون الناس ضالّین عن طریق الحقّ فی حیرة من أمر الدّین استعاره (و خابطون فی فتنة) أی کانت حرکاتهم علی غیر نظام و کانوا فی فتنة و ضلال، و أما علی روایة حاطبون فهو استعارة و المراد أنهم جامعون فی ضلالهم و فتنتهم بین الغثّ و السمین مأخوذا من قولهم فی المثل: فلان حاطب لیل أی یجمع بین الحقّ و الباطل و الصّواب و الخطاء، و أصله أنّ الحاطب کذلک یجمع فی حبله ما لا یبصر.
(قد استهوتهم الأهواء) أی جذبتهم الأهواء الباطلة و الآراء العاطلة إلی مهاوی الهلاک إو إلی أنفسها (و استزلّتهم الکبریاء) أی قادهم التکبّر و التجبّر إلی الخطاء و الخطل و الهفوة و الزلل (و استخفّتهم الجاهلیة الجهلاء) أی جعلتهم حالة الجاهلیة أخفّاء العقول سفهاء الحلوم حالکونهم (حیاری) أی حائرین تائهین مغمورین (فی زلزال) و اضطراب (من الأمر) لا یهتدون إلی وجوه مصالحهم
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 115
(و بلاء من الجهل) أی ابتلاء بالقتل و الغارات ناشئا من جهالتهم لعواقب الأمورات (فبالغ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی النصیحة) للأمة (و مضی علی الطریقة) المستقیمة (و دعا إلی الحکمة و الموعظة الحسنة) أی دعا إلی سبیل اللّه بهما امتثالا لأمر اللّه سبحانه و هو قوله: «ادْعُ إِلی سَبیلِ رَبِّکَ بالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادلْهُمْ بالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بالْمُهْتَدینَ» قال الطبرسیّ أی ادع إلی دینه لأنّه السبیل إلی مرضاته، بالحکمة أی بالقرآن و سمّی القرآن حکمة لأنّه یتضمّن الأمر بالحسن و النهی عن القبیح و أصل الحکمة المنع و منه حکمة اللجام و إنّما قیل لها حکمة لأنها بمنزلة المانع من الفساد و ما لا ینبغی أن یختار و قیل: إنّ الحکمة هی المعرفة بمراتب الأفعال فی الحسن و القبح و الصّلاح و الفساد، لأنّ بمعرفة ذلک یقع المنع من الفساد و الاستعمال للصّدق و الصّواب فی الأفعال و الأقوال.
و الموعظة الحسنة، معناه الوعظ الحسن و هو الصّرف عن القبیح علی وجه الترغیب فی ترکه و التزهید فی فعله، و فی ذلک تلیین القلوب بما یوجب الخشوع و قیل: إنّ الحکمة هی النبوّة و الموعظة الحسنة مواعظ القرآن.
و جادلهم بالتی هی أحسن، أی ناظرهم بالقرآن و بأحسن ما عندک من الحجج و تقدیره بالکلمة التی هی أحسن، و المعنی اقتل المشرکین و اصرفهم عما هم علیه من الشرک بالرفق و السکینة و لین الجانب فی النصیحة لیکونوا أقرب إلی الاجابة، فانّ الجدل هو قتل الخصم عن مذهبه بطریق الحجاج، و قیل: هو أن یجادلهم علی قدر ما یحتملونه کما جاء فی الحدیث: أمرنا معاشر الأنبیاء أن نکلّم النّاس علی قدر عقولهم.
الترجمة:
از جمله خطب شریفه در ذکر وصف خاتم نبوّت و بیان منافع بعثت می فرماید که: خداوند عز و جل مبعوث و برانگیخته فرمود حضرت خاتم الأنبیاء محمّد مصطفی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را و حال آنکه مردمان گمراه بودند در تحیّر و سرگردانی، و خبط کننده در فتنه و بلا، بتحقیق که از راه برده بود ایشان را خواهشات نفسانیّة، و لغزانیده بود ایشان را غرور و نخوت شیطانیه، و سبک گردانیده بود ایشان را نادانی و جاهلیت در حالتی که حیران بودند، در اضطراب بودند از کار خود، و در ابتلا بودند از جهالت پس مبالغه فرمود حضرت خاتم الأنبیاء علیه سلام الرّب الأعلی در نصیحت، و گذشت بر طریقه حضرت عزّت که عبارتست از جادّه شریعت، و دعوت فرمود مردمان را بحکمت که برهان وافی است، و بموعظه که بیان شافی است و لنعم ما قیل:
از ظلمات ضلال راه که بردی برون گر نشدی نور او شمع ره رهروان
