[hadith]و من خطبة له (علیه السلام) و فیها بیان للأسباب التی تهلک الناس:
أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ اللَّهَ لَمْ یَقْصِمْ جَبَّارِی دَهْرٍ قَطُّ إِلَّا بَعْدَ تَمْهِیلٍ وَ رَخَاءٍ، وَ لَمْ یَجْبُرْ عَظْمَ أَحَدٍ مِنَ الْأُمَمِ إِلَّا بَعْدَ أَزْلٍ وَ بَلَاءٍ، وَ فِی دُونِ مَا اسْتَقْبَلْتُمْ مِنْ عَتْبٍ وَ مَا اسْتَدْبَرْتُمْ مِنْ خَطْبٍ مُعْتَبَرٌ، وَ مَا کُلُّ ذی قَلْبٍ بلَبیبٍ وَ لَا کُلُّ ذی سَمْعٍ بسَمِیعٍ وَ لَا کُلُّ [ذی] نَاظِرٍ ببَصِیرٍ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 6، ص: 241
و من خطبة له علیه السّلام و هی السّابعة و الثمانون من المختار فی باب الخطب و هی مرویّة فی کتاب الرّوضة من الکافی باختلاف کثیر تطلع علیه إنشاء اللَّه بعد الفراغ من شرح ما أورده السید (ره) فی الکتاب و هو قوله علیه السّلام:
أمّا بعد فإنّ اللَّه سبحانه لم یقصم جبّاری دهر قطُّ إلّا بعد تمهیل و رخاء، و لم یجبر عظم أحد من الامم إلّا بعد أزل و بلاء، و فی دون ما استقبلتم من عتب، و استدبرتم من خطب معتبر، و ما کلّ ذی قلب بلبیب، و لا کلّ ذی سمع بسمیع، و لا کلّ ذی ناظر ببصیر.
اللغة:
(قصمه) یقصمه من باب ضرب کسره و ابانه أو کسره و ان لم یبن و (الجبار) کلّ عات و (مهّله) تمهیلا أجّله و (رخی) العیش و رخو بالیاء و الواو رخاوة من باب تعب و قرب إذا اتّسع فهو رخیّ علی وزن فعیل و الرّخا اسم منه، و فی بعض النسخ الارجاء بالجیم من باب الافعال و هو التّأخیر فیکون عطفه علی التّمهیل من باب التوضیح و التّفسیر و (جبرت) العظم جبرا من باب قتل أصلحته و (الأزل) الضّیق و الشّدة و (العتب) بالسّکون الموجدة و یروی بفتح التّاء و هو الشدّة و الأمر الکریه و (الخطب) الأمر المعظم کما فی قوله: «فما خطبک یا سامریّ»، و یروی من خصب بالصاد المهملة و هو السّعة و رخاء العیش.
و فی بعض النّسخ استقبلتم من خطب و استدبرتم من عتب.
المعنی:
اعلم أنّ مقصوده علیه السّلام بهذه الخطبة توبیخ النّاس و ذمّهم علی اختلافهم فی الدّین و عدولهم عن الامام المبین و استبدادهم بالآراء و اعتمادهم علی الأهواء فمهّد علیه السّلام أوّلا مقدّمة متضمّنة للتّخویف و التّحذیر و التّنبیه و التّذکیر و قال:
(أمّا بعد) حمد اللَّه و الثّناء علیه و الصلاة علی رسوله و آله (فانّ) عادة (اللَّه سبحانه) قد جرت فی القرون الخالیة و الامم الماضیة علی أنّه (لم یقصم حبّاری دهر قط) و لم یکسر عظام أحد منهم و لم یهلکهم (إلّا بعد تمهیل و رخاء) أفلم تر أولاد سبا فلقد آتاهم اللَّه سوابغ الآلاء و روافغ النّعماء و کان لهم فی مسکنهم جنتان.
«کُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّکُمْ وَ اشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ فَأَعْرَضُوا..».
فأرسل علیهم سیل العرم و مزّقهم بما کفروا کلّ ممزّق. «إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ»*.
أ و لم تر إلی شدّاد بن عاد کیف بنی:
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 6، ص: 244
«إِرَمَ ذاتِ الْعِماد الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُها فِی الْبلاد ... وَ فِرْعَوْنَ ذی الْأَوْتاد» الذی طغی فی البلاد و من حذا حذوهما ممّن ملک الرّقاب و تسلّط علی العباد فأکثر فیهم الفساد.
«فَصَبَّ عَلَیْهِمْ رَبُّکَ سَوْطَ عَذابٍ إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصارِ»*.
و مقصوده علیه السّلام بهذا الکلام إنذار من قصده بالافهام من أهل زمانه و تحذیرهم من الانغماس فی الغفلة و الافتتان بالرخاء و الدّعة و الاغترار ببضاضة الشّباب و غضارة الصّحة کیلا یلحقهم ما لحق من قبلهم و لا یأخذهم ربّهم بسوء فعلهم فیکونوا عبرة لمن بعدهم (و لم یجبر عظم أحد من الامم) و لم یظهرهم علی عدوّهم (إلّا بعد أزل و بلاء) و ضیق و عنا.
و تصدیق ذلک فی الامم الماضیة بما وقع لبنی اسرائیل من فرعون حیث جعلهم فی الأرض شیعا یذبّح أبنائهم و یستحیی نسائهم و فیه بلاء مبین فلما تمّت البلیّة و عظمت الرزیة جبر اللَّه کسرهم و شدّ أزرهم و أغرق فرعون و جنوده أجمعین و منّ علی الّذین استضعفوا فی الأرض و جعلهم أئمّة و جعلهم الوارثین.
و فی الأمة المرحومة بما وقع یوم الأحزاب عند اجتماع العرب الأتراب إذ زاغت الأبصار و بلغت القلوب الحناجر و ابتلی المؤمنون و زلزلوا زلزالا شدیدا و قالوا هذا ما وعدنا اللَّه و رسوله و صدق اللَّه و رسوله و ما زادهم إلّا إیمانا و تسلیما و قال المنافقون ما وعدنا اللَّه و رسوله إلّا غرورا فلما ابتلوا بذاک و أیقنوا بالقتل و الهلاک أنعم اللَّه علیهم و أعانهم بریح و جنود لم یروها و کان اللَّه قویّا عزیزا.
و فی هذا الکلام تنبیه علی الثبات و الصبر و رجاء الظّفر و النّصر و عدم الیأس من روح اللَّه و القنوط من رحمة اللَّه عند ضیق المسالک و التقحّم فی المهالک، هذا.
و یحتمل أن یکون مقصوده علیه السّلام بالفقرة الأولی أعنی قوله: لم یقصم جبّاری
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 6، ص: 245
دهراه الاشارة إلی مآل حال معاویة و أمثاله من جبابرة دهره علیه السّلام و الباغین علیه من طلحة و الزّبیر و من حذا حذوهما من العتاة، و التنبیه علی أنّ اللَّه یقصم ظهرهم و یکسر صولتهم و یسلبهم ملکهم و دولتهم و إن طالت مدّتهم و شوکتهم کما قال تعالی: «أَ فَرَأَیْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سنِینَ ثُمَّ جاءَهُمْ ما کانُوا یُوعَدُونَ ما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یُمَتَّعُونَ».
و بالفقرة الثانیة أعنی قوله و لم یجبر عظم أحداه تسلّی همّ أصحابه و کأبتهم بالوهن و الضعف و الضّنک و الضّیق الذی أصابهم من المتخلّفین و معاویة و أصحابه و حثّهم علی الاتفاق و الایتلاف و تحذیرهم من التّفرق و الاختلاف، إذ فی الاجتماع رجاء النّصرة و الاختلاف مظنة المغلوبیة.
و یؤید هذا الاحتمال فی الفقرتین و یعاضده التّأمل فی سایر فقرات الخطبة علی روایة الرّوضة الآتیة (و فی دون ما استقبلتم من عتب و استدبرتم من خطب معتبر) یحتمل أن یکون المراد بالعتب الذی استقبلوه عتابه علیه السّلام و موجدته علیهم بتشتّت الآراء و تفرّق الأهواء، و هو علی روایة العتب بسکون التّاء، و بالخطب الذی استدبروه الامور المعظمة و الملاحم التی وقعت بعد رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم یوم السّقیفة و یوم الشوری و یوم الدّار و أن یکون المراد بالعتب الشدائد و الکرایه التی أصابتهم من المتخلّفین و هو علی روایة العتب بفتح التّاء و بالخطب الأهوال التی کانوا یرونها من المشرکین فی بدء الاسلام حیث کانوا قلیلین و کان المشرکون کثیرین فأیّدهم اللَّه بنصره بالتألیف بین قلوب المؤمنین و أظهرهم علی الکافرین.
(و) کیف کان فهو علیه السّلام یقول: إنّ فیما استقبلتم و استدبرتم من الامور المفیدة للاتّعاظ و الاعتبار لعبرة لأولی الفهم و العقل و الذکاء، و موعظة لذوی الأبصار و الأسماع، و إنّما یتذکر اولو الألباب، و یعتبر السّمیع البصیر الممیّز للقشر من اللّباب، لأنّهم
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 6، ص: 246
المنتفعون بالعبر و الحائزون قصب السّبق فی مضمار الاعتبار بصحیح النّظر إذ (ما کلّ ذی قلب بلبیب و لا کلّ ذی سمع بسمیع و لا کلّ ذی ناظر ببصیر) فربّ قوم لهم أرجل لا یمشون بها، و لهم أید لا یبطشون بها، و لهم عقول لا یفقهون بها، و لهم آذان لا یسمعون بها، و لهم أعین لا یبصرون بها، و فی ذلک تحریص علی الاتّعاظ و الاعتبار و ترغیب فی الازدجار و الادّکار.
الترجمة:
این خطبه شریفه متضمن توبیخ و مذمت خلق است بجهت اختلاف ایشان در دین و تشتّت آراءشان در احکام شرع مبین و عدول ایشان از تمسک حبل المنین که عبارتست از امام زمان و زمین می فرماید:
أمّا بعد از حمد و ثنای الهی و صلوات بر حضرت. رسالت پناهی پس بدرستی که خداوند تعالی نشکست هرگز گردنکشان روزگار را مگر بعد از مهلت و وسعت در حیات، و اصلاح نفرموده است استخوان شکسته احدی را از امّتهای پیغمبران مگر بعد از شدّت و تنگی و امتحان، و در نزد آنچه استقبال نمودید از ملامت و عتاب من و استدبار کردید از أهوال و کارهای بزرک زمن عبرتست صاحب عبرت و بصیرت را، و نیست هر صاحب قلب عاقل و دانا، و نه هر صاحب گوش سمیع و شنوا و نه هر صاحب نظر بصیر و بینا.
