[hadith]فَاللَّهَ اللَّهَ أَیُّهَا النَّاسُ فِیمَا اسْتَحْفَظَکُمْ مِنْ کِتَابهِ وَ اسْتَوْدَعَکُمْ مِنْ حُقُوقِهِ، فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ یَخْلُقْکُمْ عَبَثاً وَ لَمْ یَتْرُکْکُمْ سُدًی وَ لَمْ یَدَعْکُمْ فِی جَهَالَةٍ وَ لَا عَمًی، قَدْ سَمَّی آثَارَکُمْ وَ عَلِمَ أَعْمَالَکُمْ وَ کَتَبَ آجَالَکُمْ، وَ أَنْزَلَ عَلَیْکُمُ الْکِتَابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْءٍ وَ عَمَّرَ فِیکُمْ نَبیَّهُ أَزْمَاناً حَتَّی أَکْمَلَ لَهُ وَ لَکُمْ فِیمَا أَنْزَلَ مِنْ کِتَابهِ دینَهُ الَّذی رَضِیَ لِنَفْسهِ وَ أَنْهَی إِلَیْکُمْ عَلَی لِسَانِهِ مَحَابَّهُ مِنَ الْأَعْمَالِ وَ مَکَارِهَهُ وَ نَوَاهِیَهُ وَ أَوَامِرَهُ، وَ أَلْقَی إِلَیْکُمُ الْمَعْذرَةَ وَ اتَّخَذَ عَلَیْکُمُ الْحُجَّةَ وَ قَدَّمَ إِلَیْکُمْ بالْوَعِید وَ أَنْذَرَکُمْ بَیْنَ یَدَیْ عَذابٍ شَدیدٍ. فَاسْتَدْرِکُوا بَقِیَّةَ أَیَّامِکُمْ وَ اصْبرُوا لَهَا أَنْفُسَکُمْ فَإِنَّهَا قَلِیلٌ فِی کَثِیرِ الْأَیَّامِ الَّتِی تَکُونُ مِنْکُمْ فِیهَا الْغَفْلَةُ وَ التَّشَاغُلُ عَنِ الْمَوْعِظَةِ، وَ لَا تُرَخِّصُوا لِأَنْفُسکُمْ فَتَذْهَبَ بکُمُ الرُّخَصُ مَذَاهِبَ الظَّلَمَةِ وَ لَا تُدَاهِنُوا فَیَهْجُمَ بکُمُ الْإِدْهَانُ عَلَی الْمَعْصِیَةِ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 6، ص: 124
فاللّه اللّه أیّها النّاس فیما استحفظکم من کتابه، و استودعکم من حقوقه، فإنّ اللّه لم یخلقکم عبثا، و لم یترککم سدی، و لم یدعکم فی جهالة و لا عمّی، قد سمّی آثارکم، و علم أعمالکم، و کتب آجالکم و أنزل علیکم الکتاب تبیانا، و عمّر فیکم نبیّه أزمانا، حتّی أکمل له و لکم فیما أنزل من کتابه دینه الّذی رضی لنفسه، و أنهی إلیکم علی لسانه محابّه من الأعمال و مکارهه، و نواهیه و أوامره، فألقی إلیکم المعذرة، و اتّخذ علیکم الحجّة، و قدّم إلیکم بالوعید، و أنذرکم بین یدی عذاب شدید، فاستدرکوا بقیّة أیّامکم، و اصبروا لها أنفسکم، فإنّها قلیل فی کثیر الأیّام الّتی تکون منکم «فیها خ» الغفلة، و التّشاغل عن الموعظة، و لا ترخّصوا لأنفسکم، فتذهب بکم الرّخص فیها مذاهب الظّلمة، و لا تداهنوا فیهجم بکم الإدهان علی المعصیة.
اللغة:
و (الانهاء) الاعلام و الابلاغ و (الرّخصة) التّسهیل فی الأمر و الجمع رخص کغرفة و غرف و (الادهان) و المداهنة اظهار خلاف ما تضمر و الغشّ.
المعنی:
(فاللّه اللَّه عباد اللَّه فیما استحفظکم من کتابه) و طلب منکم تدبّر ما فیه من تکلیفه و خطابه (و استودعکم من حقوقه) المؤدّیة إلی ثوابه و عقابه (فانّ اللَّه سبحانه لم یخلقکم عبثا) لعبا (و لم یترککم سدی) هملا کالابل الرّتاع و الجمل الرّعاع، و انّما خلقکم علی وجه الحکمة و الصّواب و جعلکم عاقلا قابلا للتّکلیف و الخطاب لتستفیدوا محاسن الآداب، و تنافسوا فی المکارم، و تسارعوا فی المغانم و تحصّلوا المعارف و الطّاعات، و تنتهوا عن المعاصی و السّیئات.
فانه قد نصب لکم أعلام الهدی (و لم یدعکم فی جهالة و لا عمی) فمن خبط بعد ذلک و طغی فقد ضلّ و غوی، و من أطاع فاتّقی فلسوف یعطیه ما یرضی و (قد سمّی آثارکم) خیرها و شرّها و رفع أخبارکم نفعها و ضرّها (و علم أعمالکم) صغیرها و کبیرها (و کتب آجالکم) طویلها و قصیرها (و أنزل علیکم الکتاب تبیانا) و برهانا
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 6، ص: 131
(و عمّر فیکم نبیّه) صلّی اللَّه علیه و آله آونة و (أزمانا) لانتظام معاشکم و اصلاح معادکم و اقامة للحجّة علیکم «لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ».
(حتّی أکمل له صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم و لکم فیما أنزل من کتابه دینه الّذی رضی لنفسه) و أتمّ علیکم نعمته الّتی اختارها له و لکم من اسلامه و شرعه کما قال عزّ من قائل: «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزیرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَیْرِ اللَّهِ ».
(و أنهی إلیکم) و أعلمکم (علی لسانه) سلام اللَّه علیه و آله (محابّه من الأعمال) الحسنة (و مکارهه) من الأفعال القبیحة (و نواهیه) الموجبة للشّقاوة (و أوامره) المحصّلة للسعادة (فألقی إلیکم المعذرة) أی العذر فی عقوبتکم یوم القیامة حتّی لا یکون لکم الحجّة علیه بل یکون له الحجّة علیکم (و اتّخذ علیکم الحجّة) بما أنزله فی کتابه لئلا تکونوا عن آیاته فی غفلة (و قدّم الیکم بالوعید و أنذرکم بین یدی عذاب شدید) أی قدّم إلیکم الوعید و خوّفکم أمام العذاب الشّدید لیکون الوعید قبل حلول العقاب و الانذار قبل نزول العقاب، لأنّ العقاب من دون بیان قبیح و التأدیب بعد التّکلیف حسن و ملیح کما قال تعالی شأنه: «وَ ما کُنَّا مُعَذِّبینَ حَتَّی نَبْعَثَ رَسُولًا».
فأرسل سبحانه رسله مبشّرین و منذرین و بعث رسوله بالکتاب المبین کیلا تقولوا یوم القیامة: إنّا کنّا عن هذا غافلین (فاستدرکوا بقیّة أیّامکم و أصبروا لها أنفسکم) أی تدارکوا ما أسلفتم من الذّنوب و الخطیئات فیما بقی لکم من الأوقات و احبسوا أنفسکم علیها بتحمّل مشاقّ الطاعات.
و فی الحدیث الصّبر صبران صبر علی ما تکره و صبر عمّا تحبّ، فالصّبر الأوّل مقاومة النّفس للمکاره الواردة علیها و ثباتها و عدم انفعالها، و قد یسمّی سعة الصّدر
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 6، ص: 132
و هو داخل تحت الشجاعة، و الصّبر الثانی مقاومة النّفس لقوّتها الشهویة و هو فضیلة داخلة تحت العفّة (فانّها قلیل فی کثیر الأیام التی تکون منکم الغفلة و التشاغل عن الموعظة) یعنی أنّ الأیام الباقیة الّتی یمکن فیها الاستدراک و التدارک قلیلة فی جنب الأیام الّتی تکون فیها الغفلة و التّشاغل و هی کثیرة بالنسبة إلیها.
و لعلّ الاتیان بلفظة تکون دون کانت للاشعار بأنّ غفلتهم لیست مختصّة بما مضی، بل ربما تکون فیما یأتی أیضا، و ذلک لما علم من حالهم أنّهم لا یستغرقون أوقاتهم الآتیة بالتدارک و الطاعة فأمر علیه السّلام بالتدارک فیما هو آت إذ ما مضی قد فات فافهم.
(و لا ترخّصوا لأنفسکم فتذهب بکم الرّخص فیها مذاهب الظلمة) أی مسالکها، و الظاهر أنّ المراد بالترخیص للنفوس المسامحة و المساهلة لها، فیکون المقصود بالنّهی المواظبة علیها و مجاهدتها.
روی الکلینیّ باسناده عن السّکونی عن أبی عبد اللَّه علیه السّلام أنّ النّبیّ صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم بعث سریة فلمّا رجعوا قال علیه السّلام: مرحبا بقوم قضوا الجهاد الأصغر و بقی علیهم الجهاد الأکبر فقیل: یا رسول اللَّه ما الجهاد الأکبر؟ قال: جهاد النّفس.
و فی الوسایل عن الصّدوق باسناده عن شعیب العقرقوفی عن الصّادق علیه السّلام قال: من ملک نفسه إذا رغب و إذا رهب و إذا اشتهی و إذا غضب و إذا رضی حرّم اللَّه جسده علی النّار.
و عن الکلینیّ عن عدّة من أصحابنا عن محمّد بن محمّد بن خالد رفعه قال: قال أبو عبد اللَّه علیه السّلام أقصر نفسک عمّا یضرّها من قبل أن تفارقک، واسع فی فکاکها کما تسعی فی طلب معیشتک فانّ نفسک رهینة بعملک، هذا.
و یحتمل أن یکون المراد به الترخیص فی الشبهات المؤدّی إلی الاقتحام فی الهلکات فیکون مساقه مساق ما وراه الصّدوق عنه علیه السّلام قال: إنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام خطب الناس فقال فی کلام ذکره: حلال بیّن و حرام بیّن و شبهات بین ذلک، فمن ترک ما اشتبه علیه من الاثم فهو لما استبان له أترک، و المعاصی حمی اللَّه فمن
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 6، ص: 133
یرتع حولها یوشک أن یدخلها.
و نظیره ما رواه فی الوسائل عن الکراجکی فی کتاب کنز الفواید مسندا عن سلام بن المستنیر عن أبی جعفر الباقر علیه السّلام قال: قال جدّی رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم أیّها النّاس حلالی حلال إلی یوم القیامة و حرامی حرام إلی یوم القیامة ألا و قد بیّنهما اللَّه عزّ و جلّ فی الکتاب و بیّنتهما لکم فی سنّتی و سیرتی، و بینهما شبهات من الشّیطان و بدع بعدی من ترکها صلح له أمر دینه و صلحت له مروّته و عرضه، و من تلبّس بها و وقع فیها و اتّبعها کان کمن رعی غنمه قرب الحمی، و من رعی ماشیته قرب الحمی نازعته نفسه إلی أن یرعی ها فی الحمی، ألا و إنّ لکلّ ملک حمی ألا و إنّ حمی اللَّه عزّ و جلّ محارمه فتوقوا حمی اللَّه و محارمه، الحدیث.
(و لا تداهنوا فیهجم بکم الادهان علی المعصیة) و المراد بالمداهنة إمّا المساهلة للنفس فیکون هذه الجملة تأکیدا للجملة السّابقة، و إمّا ترک المناصحة و الصّدق و إظهار خلاف ما تضمر أعنی النفاق و هو الأظهر.
و منه الحدیث القدسی لعیسی علیه السّلام قال لمن تمرّد علیّ بالعصیان و عمل بالادهان لیتوقّع عقوبتی.
و مثله فی حدیث الباقر علیه السّلام قال: أوحی اللَّه عزّ و جلّ إلی شعیب النبیّ علیه السّلام انّی معذّب من قومک مأئة ألف أربعین ألفا من شرارهم، و ستّین ألفا من خیارهم فقال: یا ربّ هؤلاء الأشرار فما بال الأخیار؟ فأوحی إلیه داهنوا أهل المعاصی و لم یغضبوا لغضبی.
الترجمة:
پس بترسید از خدا ای بندگان خدا در آنچه که خواسته است از شما حفظ کردن آن را از کتاب خود، و در آنچه امانت نهاده پیش شما از حقوق خود، پس بدرستی خداوند عالم خلق نفرموده شما را بعبث، و فرو نگذاشته است شما را مهمل و نگذاشته است شما را در جهالت و کوری.
بتحقیق که بلند نموده است خبرهای شما را، و عالم است عملهای شما را، و نوشته است اجلهای شما را، و نازل کرد بر شما کتاب را بجهة بیان هر شی ء، و زندگانی داد در میان شما پیغمبر خود را زمانی چند تا آنکه کامل ساخت از برای او و از برای شما در آنچه که نازل فرموده بود از کتاب خود دین خود را که پسندیده بود از برای خود، و اعلام نمود بشما بزبان پیغمبر خود محبوب ها و مکروههای خود را از عملها و کارها و نواهی خود را و اوامر خود را.
پس القا کرد بسوی شما معذرت خود را در عقوبت شما، و أخذ نمود بر شما حجّت خود را، و پیش انداخت بسوی شما تهدید و وعید را، و ترسانید شما را پیش از عذاب شدید.
پس تدارک نمائید در بقیّه روزگار خود و باز دارید در بقیّه أیّام نفس خود را از عمل ناشایست، و متحمل باشید بمشقت عبادت پس بدرستی که آن بقیه ایام کم است در میان روزگار بسیار که میباشد از شما غفلت و بی خبری و مشغول شدن از پندگیری و رخصت ندهید نفسهای خود را تا این که ببرد شما را آن رخصتها در راههای ظالمان و ستمکاران، و مداهنه و مسامحه ننمائید با فاسقان تا این که بیاورد شما را آن مداهنه بمعصیت.
