[hadith]و من کلام له (علیه السلام) قاله لمروان بن الحکم بالبصرة:
قَالُوا: أُخِذَ مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ أَسیراً یَوْمَ الْجَمَلِ فَاسْتَشْفَعَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ (علیهما السلام) إِلَی أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فَکَلَّمَاهُ فِیهِ فَخَلَّی سَبیلَهُ، فَقَالا لَهُ یُبَایِعُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، قَالَ (علیه السلام):
أَ وَ لَمْ یُبَایِعْنِی بَعْدَ قَتْلِ عُثْمَانَ؟ لَا حَاجَةَ لِی فِی بَیْعَتِهِ، إِنَّهَا کَفٌّ یَهُودیَّةٌ لَوْ بَایَعَنِی بکَفِّهِ لَغَدَرَ بسَبَّتِهِ. أَمَا إِنَّ لَهُ إِمْرَةً کَلَعْقَةِ الْکَلْب أَنْفَهُ وَ هُوَ أَبُو الْأَکْبُش الْأَرْبَعَةِ وَ سَتَلْقَی الْأُمَّةُ مِنْهُ وَ مِنْ وَلَدهِ یَوْماً أَحْمَرَ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 5، ص: 219
و من کلام له علیه السلام قاله لمروان بن الحکم بالبصرة و هو الثانی و السبعون من المختار فی باب الخطب:
قالوا: اخذ مروان بن الحکم اسیرا یوم الجمل فاستشفع الحسن و الحسین علیهما السّلام إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام فکلّماه فیه فخلّی سبیله فقالا له: یبایعک یا أمیر المؤمنین. فقال: أو لم یبایعنی بعد قتل عثمان؟ لا حاجة لی فی بیعته، إنّها کفّ یهودیّة لو بایعنی بکفّه لغدر بسبّته، أما إنّ له إمرة کلعقة الکلب أنفه، و هو أبو الأکبش الأربعة، و ستلقی الامّة منه و من ولده یوما أحمر. (11846- 11777)
اللغة:
قال الشّارح المعتزلی یقال استشفعت فلانا إلی فلان و سألته ان یشفع لی إلیه و تشفّعت إلی فلان فی فلان فشفّعنی فیه تشفیعا، و قول النّاس استشفعت بفلان إلی فلان لیس بذلک الجید انتهی، و (السّبة) بالفتح الاست، و (الامرة) بالکسر مصدر کالامارة و قیل اسم و (لعقه) کسمعه لحسه لعقة و یضمّ و (کبش) القوم رئیسهم و (الولد) بالتّحریک مفرد و جمع.
الاعراب:
فاعل استشفع فی کلام السّید راجع إلی مروان، قوله: انّها وارد فی مقام التّعلیل لعدم الحاجة و حذف منه الجار، و الضّمیر فیه راجع إلی الکفّ المفهوم من البیعة لجریان العادة بوضع المبایع کفّه فی کفّ المبتاع، و یهودیّة بالرّفع صفة لکفّ.
المعنی:
اعلم أنّ مروان الملعون هو ابن الحکم بن أبی العاص بن امیّة بن عبد شمس ابن عبد مناف، و کان أبوه الحکم لعنه اللّه عمّ عثمان بن عفّان و قد طرده رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و نفاه عن المدینة مع ابنه مروان، و کان مروان یومئذ طفلا فلم یزالا بالطایف حتّی ولی عثمان فردّه إلی المدینة مع ولده.
و اختلف فی السّبب الموجب لنفیه له فقیل: إنّه یتحیل و یستخفی و یسمع ما یسرّه رسول اللّه إلی أکابر الصّحابة فی مشرکی قریش و سایر الکفّار و المنافقین، و قیل: یتجسّس علی رسول اللّه و هو عند نسائه و یصغی إلی ما لا یجوز الاطلاع علیه ثمّ یحدّث به المنافقین علی طریق الاستهزاء، و قیل: کان یحکیه فی بعض مشیه و بعض حرکاته، فقد قیل: إنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله إذا مشی یتکفّاء، و کان الحکم بن العاص یحکیه و کان شانئا له حاسدا مبغضا، فالتفت رسول اللّه یوما فرآه یمشی خلفه یحکی فی مشیته فقال له کذلک فلتکن یا حکم، فکان الحکم مختلجا یرتعش من یومئذ.
و فی شرح المعتزلی من کتاب الاستیعاب باسناد ذکره عن عبد اللّه بن عمرو بن
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 5، ص: 220
العاص أنّ الرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال یدخل علیکم رجل لعین، قال: و کنت قد رأیت أبی یلبس ثیابه لیقبل إلی رسول اللّه فلم أزل مشفقا أن یکون أوّل من یدخل، فدخل الحکم بن أبی العاص.
و عن النّهایة فی حدیث عایشة قالت لمروان: إنّ اللّه لعن أباک و أنت فضض من لعنة اللّه أی قطعة و طائفة منها، و رواه بعضهم فظاظة من لعنة اللّه بظائین من الفظیظة و هو ماء الکرش. و قال الزّمخشری افتظظت الکرش اعتصرت مائها کأنّها عصارة من لعنة اللّه.
و کیف کان فهو الطرید ابن الطرید، و اللعین ابن اللعین و منافق ابن منافق، و لذلک أنّ الحسنین علیهما السّلام لمّا قالا لأمیر المؤمنین علیه السّلام إنّه یبایعک یا أمیر المؤمنین فقال (أو لم یبایعنی بعد قتل عثمان) فغدر و حضر فیمن حضر حرب الجمل (لا حاجة لی فی بیعته إنّها) أی کفّه (کفّ یهودیّة) غادرة و النّسبة إلی الیهود لشیوع الغدر فیهم کما نبّه علیه السّلام علی ذلک بقوله (لو بایعنی بیده لغدر بسبّته) أراد أنّه لو بایع فی الظاهر لغدر فی الباطن و ذکر السّبة إهانة له.
(أما انّ له امرة کلعقة الکلب أنفه) أشار بذلک إلی قصر مدّة امارته، فقد قیل: انّه ولی الأمر تسعة أشهر، و قیل: ستّة أشهر، و قیل أربعة أشهر و عشرة أیّام (و هو أبو الکبش الأربعة) فسّر الأکثر ذلک ببنی عبد الملک بن مروان: الولید، و سلیمان، و یزید، و هشام، و لم یل الخلافة من بنی امیّة و لا من غیرهم أربعة اخوة إلّا هؤلاء.
قال المعتزلی: و عندی أنّه یجوز أن یعنی به بنی مروان لصلبه، و هم عبد الملک الذی ولی الخلافة، و بشر الذی ولی العراق، و محمّد الذی ولی الجزیرة، و عبد العزیز الذی ولی مصر، و لکلّ منهم آثار مشهورة (و ستلقی الامّة منه و من ولده یوما أحمر) أی شدیدا و فی بعض النّسخ موتا أحمر و هو کنایة عن القتل.
تکملة:
هذا الکلام مرویّ بنحو آخر، و هو ما رواه فی البحار من الخرائج عن
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 5، ص: 221
ابن الصّیر فی عن رجل من مراد قال: کنت واقفا علی رأس أمیر المؤمنین علیه السّلام یوم البصرة إذ أتاه ابن عبّاس بعد القتال فقال: إنّ لی حاجة فقال ما اعرفنی ما الحاجة التی جئت فیها تطلب الأمان لابن الحکم؟ قال: نعم ارید أن تؤمنه قال أمنته و لکن اذهب و جئنی به و لا تجئنی به إلّا ردیفا فانّه أذلّ له.
فجاء به ابن عباس رد فاخلفه کانّه قرد قال أمیر المؤمنین علیه السّلام: أ تبایع؟ قال:
نعم، و فی النّفس ما فیها قال: اللّه أعلم بما فی القلوب فلمّا بسط یده لیبایعه أخذ کفّه عن کفّ مروان فترها فقال لا حاجة لی فیها إنّها کفّ یهودیّة لو بایعنی بیده عشرین مرّة لنکث باسته، ثمّ قال:
هیه هیه یابن الحکم خفت علی رأسک أن تقع فی هذه المعمعة، کلّا و اللّه حتّی یخرج من صلبک فلان و فلان یسومون هذه الامّة خسفا و یسقونه کاسا مصبرة قال المجلسی: قوله فترّها، کذا فی أکثر النّسخ بالیّاء و الرّاء المهملة فی القاموس ترّ العظم و یترّ تریرا و ترور ابان و انقطع، و قطع کأترّ و التّترتر کالتزلزل و التّقلقل، و فی بعض النّسخ فنثرها بالنّون و الثّاء المثلثة أی نفضها، و فی بعضها فنترها بالنّون و التّاء المثنّاة من النّترو هو الجذب بقوّة و فی القاموس یقال لشی ء یطرد هیه هیه بالکسر و هی کلمة استرادة أیضا، و فی النّهایة المعامع شدّة الموت و الجدّ فی القتال و المعمعة فی الاصل صوت الحریق و المعمعان شدّة الحرّ.
أقول: و لعله أراد بقوله کأسا مصبرة کأسا مرّا کان فیها صبرا.
الترجمة:
از جمله کلام بلاغت نظام آن حضرت است که فرمود از برای مروان بن حکم در شهر بصره، راویان گویند که گرفتند مروان بن حکم را اسیر در روز حرب جمل پس شفیع نمود حسن و حسین علیهما السّلام را مروان بسوی أمیر المؤمنین علیه السّلام پس سخن گفتند آن دو بزرگوار بآن حضرت در خصوص آن بی اخلاص، پس رها کرد آن را، پس عرض کردند ایشان که بیعت میکند مروان بتو ای أمیر مؤمنان پس آن حضرت فرمود که:
آیا بیعت نکرد آن بیدین بعد از کشته شدن عثمان لعین هیچ حاجت نیست مرا در بیعت آن بدبخت، بدرستی که دست آن ملعون دست یهودی است یعنی مثل طائفه یهود مکار و غدار است اگر بیعت کند بمن بدست خود هر آینه غدر کند باد بر خود، یعنی اگر ظاهرا بیعت نماید باطنا نقض آن را خواهد نمود.
آگاه باشد که بدرستی باشد او را امارتی بغایت کوتاه مانند لیسیدن سک بینی خود را و او است پدر چهار رئیس، مراد عبد الملک و عبد العزیز و بشر و محمّد است که همه پسران مروان بودند، و زود باشد که برسند این امت از جانب مروان و از جانب پسران او روز با شدّت، مراد قتل و غارتیست که از ایشان صادر شد.
