[hadith]و من کلام له (علیه السلام) فی تعلیم الحرب و المقاتلة و المشهور أنه قاله لأصحابه لیلة الهریر أو أول اللقاء بصفین:
مَعَاشرَ الْمُسْلِمِینَ اسْتَشْعِرُوا الْخَشْیَةَ وَ تَجَلْبَبُوا السَّکِینَةَ وَ عَضُّوا عَلَی النَّوَاجِذ فَإِنَّهُ أَنْبَی لِلسُّیُوفِ عَنِ الْهَامِ، وَ أَکْمِلُوا اللَّأْمَةَ وَ قَلْقِلُوا السُّیُوفَ فِی أَغْمَادهَا قَبْلَ سَلِّهَا وَ الْحَظُوا الْخَزْرَ وَ اطْعُنُوا الشَّزْرَ وَ نَافِحُوا بالظُّبَی وَ صِلُوا السُّیُوفَ بالْخُطَا.[/hadith]
ترجمه شرح نهج البلاغه(ابن میثم)، ج 2، صفحه 387-384
از سخنان آن حضرت (ع) است که روزی در صفّین به یارانش ایراد فرموده است. مشهور این است که امام (ع) این سخنان را خطاب به یاران خود در صفین، روزی که شب آن روز معروف به «لیلة الهریر» می باشد، ایراد کرده است. به روایت دیگر، در اوّلین ملاقاتی که روز صفّین، ماه صفر سال سی و هفت با دشمن حاصل شد این بیانات را، ایراد فرموده است.
فرامین مؤکّد امام (ع) در این گفتار، در بر دارنده آموزش نظامی، جنگ و ستیز و چگونگی آماده شدن برای پیروزی است، که طیّ چند دستور و به ترتیب زیر بیان شده است.
1- «ای یاران من، چنان که لباس زیرین بدن را در بر می گیرد، شما ترس از خدا را با جان بیامیزید و آن را شعار خود قرار دهید.» این سخن امام (ع) چنان که گذشت استعاره است، و فایده آن شکیبایی در امر جنگ و امتثال امر و کسب مقام اخروی است. چه لازمه ترس از خدا فرمانبرداری است و به همین دلیل در کلام حضرت به عنوان اولین دستور ذکر شده است.
2- «ای یاران من، چنان که پیراهن تمام بدن را فرو می پوشاند، شما آرامش و قرار و سکون را بر خود حاکم کنید.» این سخن امام (ع) نیز استعاره و جهت آن، شمول و فراگیری پیراهن و شکیبایی است، که جسم و جان انسان را، در پوشش قرار می دهد، و فایده این دستور کنار گذاشتن ضعف و سستی و ترس از دشمن است، زیرا اضطراب و دلهره، موجب سستی می شود و دشمن را به غلبه و پیروزی امیدوار می سازد.
3- «ای یاران من، به هنگام حمله بر دشمن دندانهای خود را به سختی بر هم بفشارید و بی پروا بر خصم، یورش برید نتیجه چنین برخورد قاطعی دشمن را عقب زده و شمشیر آنها را در رسیدن به سرهایتان مانع می شود.» دلیل چنین دستوری، این است که به هنگام فشردن دندانها بر یکدیگر، عضلات و اعصاب متّصل به مغز صلابت یافته استوار می شوند، ضربت شمشیر را بر دشمن کارسازتر، رنج و مشقّت و ضربه پذیری را، به حدّاقل می رساند.
ضمیر «انّه» در کلام امام (ع) به قرینه فعل «عضّوا» به صدر عبارت باز می گردد و معنایی شبیه این ضرب المثل که: «هر کسی نیکی نماید به خود نیکی کرده است»، پیدا می کند.
بعضی از شارحان نهج البلاغه، دندان بر یکدیگر فشردن را کنایه از آرامش دل و از بین بردن اضطراب و دلهره دانسته اند. در این صورت معنی لغوی و حقیقی «دندان بر یکدیگر فشردن» منظور نشده است.
به نظر ما (شارح) اگر علتی که برای این امر در کلام حضرت آمده است «دندان فشردن شمشیرها را از مغزها دور می سازد» را در نظر نگیریم، این معنی احتمالی به نظر می رسد. ولی چون این معنی با بیان علت سازگاری ندارد، این نظریه صحیح نیست.
4- «ای یاران من، زره خود را چنان کامل کنید، که به زانو برسد و بازوها را بپوشاند. ابزار و وسایل کارزار خود را کامل نمایید که به هنگام جنگ به چیزی نیازمند نباشید.» یعنی خود را بطور کامل مواظبت و حراست کنید تا در جنگ صدمه نبیند.
5- «ای یاران من، شمشیرهای خود را قبل از کشیدن در داخل غلاف به حرکت در آورید تا به هنگام کشیدن از نیام آسان برآید.» چون ممکن است بر اثر زیاد ماندن در غلاف زنگار گرفته، بیرون آوردن آن دشوار شده باشد.
6- «یاران من، با چشم نیم باز دشمن را بنگرید.» چه بدین سان خصم را نگریستن نشانه خشم و غضب است، و نگاه انسان به هنگام خشم چنین نگاهی است.
بدین طریق به دشمن نگاه کردن چندین فایده دارد.
الف: صورت برافروخته می شود و خشم آشکار می شود.
ب: با چشم کاملا باز دشمن را نگاه کردن نشانه سستی، خوف و اضطراب می باشد و این خود موجب امیدواری خصم شده، به پیروزی دل می بندد.
ج: دشمن را به دیده باز نگریستن، هیبت را از میان می برد. بنا بر این طرف مخالف جری گردیده حذر و پرهیزی از درگیری نخواهد داشت ولی بر عکس با گوشه چشم و با عصبانیّت نگاه کردن، می تواند او را فریب دهد و عزّت و هیبت او را بشکند.
7- گاهی از راست و گاهی از چپ به دشمن حمله نکنید. بدین طریق حمله کردن زمینه را برای کمین کردن دشمن فراهم می آورد. بیشترین پیروزی را خصم هنگامی به دست می آورد که شما گاه از راست و گاه از چپ حمله کنید و او فرصت یافته در سمتی موضع بگیرد.
8- خود را مقید نکنید که با دم شمشیر به دشمن بزنید، زیرا در غلبه کارزار و نزدیکی زیاد به دشمن گاهی امکان ضربت با دم شمشیر را از انسان سلب می کند پس بهر طریق ممکن و با هر قسمت شمشیر خصم را از پا در آورید.
9- با گامی به سوی دشمن رفتن کوتاهی شمشیر خود را در رسیدن به طرف خصم جبران کنید.
گامی به سوی دشمن برداشتن دارای دو فایده است و به طریق زیر:
الف: گاهی شمشیر واقعا کوتاه است و مقصود از حمله به دشمن حاصل نمی شود. هرگاه مبارز، گامی فزون تر به سوی دشمن بردارد مطلوب حاصل می شود و بر دشمن دست می یابد در بیان همین مقصود شاعر گفته است:
اذا قصرت اسیافنا کان وصلها خطانا الی اعدائنا نضارب
شاعر دیگری می گوید:
فصل السیوف إذا قصرن بخطونا یوما و نلحقها اذا لم تلحق
به امام (ع) عرض شد که شمشیر شما چقدر کوتاه است پاسخ فرمودند که با گامهای خود آن را بلند می کنم.
ب: حرکت به سوی دشمن به هنگام جنگ، و گامی بیشتر برداشتن، سبب می شود که دشمن او را ضعیف ندانسته، و از این گام استوار قلبش به هراس افتد، و ترس همه وجود خصم را فرا گیرد. شاعر معروف حمید بن ثور هذّلی، به همین معنی اشاره کرده و می گوید:
و وصل الخطا بالسیف و السیف بالخطا اذا ظنّ انّ المرء ذا السیف قاصر
