[hadith]و من کلام له (علیه السلام) کلّم به الخوارج حین اعتزلوا الحکومة و تنادوا أن لا حکم إلا لله:
أَصَابَکُمْ حَاصِبٌ وَ لَا بَقِیَ مِنْکُمْ [آبرٌ] آثِرٌ. أَ بَعْدَ إِیمَانِی باللَّهِ وَ جِهَادی مَعَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله) أَشْهَدُ عَلَی نَفْسی بالْکُفْرِ؟ لَ "قَدْ ضَلَلْتُ إِذاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُهْتَدینَ"؛ فَأُوبُوا شَرَّ مَآبٍ وَ ارْجِعُوا عَلَی أَثَرِ الْأَعْقَاب. أَمَا إِنَّکُمْ سَتَلْقَوْنَ بَعْدی ذُلًّا شَامِلًا وَ سَیْفاً قَاطِعاً وَ أَثَرَةً یَتَّخِذُهَا الظَّالِمُونَ فِیکُمْ سُنَّةً.
[قال الشریف قوله (علیه السلام) «و لا بقی منکم آبر» یروی علی ثلاثة أوجه: أحدها أن یکون کما ذکرناه آبر بالراء من قولهم للذی یأبر النخل أی یصلحه. و یروی آثر و هو الذی یأثر الحدیث و یرویه أی یحکیه و هو أصح الوجوه عندی کأنه (علیه السلام) قال لا بقی منکم مخبر. و یروی آبز بالزای المعجمة و هو الواثب و الهالک أیضا یقال له آبز].[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 4، ص: 351
و من کلام له علیه السلام کلم به الخوارج و هو السابع و الخمسون من المختار فی باب الخطب:
أصابکم حاصب، و لا بقی منکم آبر، أبعد إیمانی باللّه و جهادی مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أشهد علی نفسی بالکفر، لقد ضللت إذا و ما أنا من المهتدین، فأوبوا شرّ مآب، و ارجعوا علی أثر الأعقاب، أما إنّکم ستلقون بعدی ذلّا شاملا، و سیفا قاطعا، و أثرة یتّخذها الظّالمون فیکم سنّة. (10344- 10292)
اللغة:
(الحاصب) الریح الشدیدة التی تثیر الحصباء، و هی صغار الحصی قال أبو نواس:
کأنّ صغری و کبری من فواقعها «1» حصباء درّ علی أرض من الذّهب
قال السّید قوله (و لا بقی منکم آبر) یروی بالراء من قولهم ابر للذی یأبر النخل ای یصلحه، و یروی آثر و هو الذی یأثر الحدیث أی یحکیه و یرویه، و هو أصحّ الوجوه عندی کانّه قال: لا بقی منکم مخبر، و یروی آبز بالزاء المعجمة و هو الواثب و الهالک یقال له أیضا آبز انتهی.
و قیل: یجوز أن یکون المراد بالآبر النمام و (آب) یؤب رجع و (الاعقاب) جمع عقب بالکسر و هو مؤخّر القدم و أثرها و علامتها و (الأثرة) بالفتحات اسم من الاستیثار و هو الاستبداد بالشی ء و التّفرّد به أو من آثر ایثارا إذا اعطی.
الاعراب:
جملة اصابکم حاصب و لا بقی منکم آبر، دعائیّة لا محلّ لها من الاعراب، و کلمة بعد ظرف لغو متعلّق بقوله اشهد، و الفاء فی قوله فاوبوا فصیحة، و جملة یتّخذها الظالمون فی محلّ النّصب علی الوصفیّة.
المعنی:
اعلم أنّ المرویّ فی عدّة من شروح الکتاب و فی البحار هو أنّ الخوارج لمّا اعتزلوا منه و تنادوا من کلّ ناحیة لا حکم إلّا اللّه الحکم للّه یا علی لا لک، و قالوا: بان لنا خطائنا فرجعنا و تبنا فارجع إلیه أنت و تب، و قال بعضهم: اشهد علی نفسک بالکفر ثمّ تب منه، حتّی نطیعک، علی ما مرّ تفصیل ذلک کلّه فی شرح الخطبة السّادسة و الثّلاثین و الکلام الأربعین أیضا أجابهم بهذا الکلام فقال کنایه (أصابکم حاصب) و هو کنایة عن العذاب و قیل أی أصابکم حجارة من السّماء (و لا بقی منکم آبر) و هو دعاء علیهم بانقطاع نسلهم کما قال نوح:
(1) الضمیر راجع الی الخمر، منه
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 4، ص: 352
«رَبِّ لا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرِینَ دَیَّاراً، إِنَّکَ إِنْ تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبادَکَ وَ لا یَلِدُوا إِلَّا فاجِراً کَفَّاراً» ثمّ نبّه علی إنکار مقالتهم و طلبهم شهادته علی نفسه بالکفر بقوله
(أبعد ایمانی باللّه و جهادی مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أشهد علی نفسی بالکفر) و الخطاء (ل قُلْ إِنِّی نُهِیتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذینَ تَدْعُونَ مِنْ...) إذ الشّهادة علی النّفس بالکفر مع وجود الایمان الرّاسخ ضلال عن الهدی و عدول عن الرّشاد لا محالة قال المبرّد و من شعر أمیر المؤمنین علیه السّلام الذی لا اختلاف فیه أنّه قال، و کان یرووه انّهم لمّا سألوه أن یقرّ بالکفر و یتوب حتّی یسیروا معه إلی الشّام فقال: أ بعد صحبة رسول اللّه و التّفقّه فی دین اللّه أرجع کافرا، ثمّ قال علیه السّلام:
یا شاهد اللّه علیّ فاشهد إنّی علی دین النّبیّ أحمد
من شکّ فی اللّه فانّی مهتدی یا ربّ فاجعل فی الجنان موردی
و قوله (فأوبوا شرّ مآب و ارجعوا إلی أثر الاعقاب) قیل هو أمر لهم بالرّجوع و الایاب إلی الحقّ من حیث خرجوا منه قهرا کان القاهر یضرب فی وجوههم بردّهم علی الاعقاب و الرّجوع هکذا شرّ الأنواع، و قیل هو دعاء علیهم بالذّلّ و انعکاس الحال قال العلّامة المجلسیّ (ره): و یحتمل أن یکون الأمر علی التّهدید کقوله تعالی:
قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ کنایه (أما انّکم ستلقون بعدی ذلّا شاملا و سیفا قاطعا) و هو کنایة عن ابتلائهم بعده بالقنل و الاستیصال و قد کان الأمر بعده علی ما أخبر، و قتلوا بید مهلب و غیره حتی أفناهم اللّه تعالی و تفصیل احوالهم و استیصالهم و مقاتلتهم مع المهلب مذکور فی شرح المعتزلی من أراد الاطلاع فلیرجع الیه (و اثرة یتّخذها الظالمون فیکم سنّة) یعنی أنّ الظالمین یختارون لأنفسهم فی الفی ء و الغنایم أشیاء حسنة، و ینفردون بها، أو أنّهم یفضّلون غیرکم علیکم فی نصیبکم و یعطونهم دونکم.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 4، ص: 353
الترجمة:
از جمله کلام آن حضرتست که تکلم کرده به آن با خوارج در وقتی که ایشان گفتند ما و تو بجهت تحکیم خطا نمودیم و کافر شدیم و ما از کفر خود توبه نمودیم بایست تو هم شهادت بدهی بر نفس خود با کفر و توبه کنی از آن پس تعرّض فرمود بایشان و گفت که:
برسد بشما عذاب و باقی نماند از شما مصلح کار ساز، آیا بعد از ایمان آوردن من بحضرت پروردگار و مجاهده نمودن من با رسول مختار شهادت بدهم بر نفس خود بکافر شدن و از دین برگشتن، هر آینه گمراه باشم این هنگام که شهادت بر کفر خود دهم، و نباشم از هدایت یافتگان پس برگردید از بدترین جای بازگشت بسوی حق، و رجوع نمائید بحق بر اثر پاشنهای خود، آگاه بشوید که شما زود باشد که ملاقات نمائید بعد از من بخواری فراوان و بشمشیر بران و باشیاء نفیسه که فرا گیرند آنرا ظالمان در شما سنة جاریه یعنی بعد از من ظالمین خوب ترین مالهای شما را از شما می گیرند و بجهت خودشان اختیار می نمایند، و این سنت می شود در میان شما.
