[hadith]من خطبة له (علیه السلام) و فیها یَصفُ أصحابه بصفّین حین طال منعهم له من قتال أهل الشام:
فَتَدَاکُّوا عَلَیَّ تَدَاکَّ الْإِبلِ الْهِیمِ یَوْمَ وِرْدهَا وَ قَدْ أَرْسَلَهَا رَاعِیهَا وَ خُلِعَتْ مَثَانِیهَا حَتَّی ظَنَنْتُ أَنَّهُمْ قَاتِلِیَّ أَوْ بَعْضُهُمْ قَاتِلُ بَعْضٍ لَدَیَّ. وَ قَدْ قَلَّبْتُ هَذَا الْأَمْرَ بَطْنَهُ وَ ظَهْرَهُ حَتَّی مَنَعَنِی النَّوْمَ، فَمَا وَجَدْتُنِی یَسَعُنِی إِلَّا قِتَالُهُمْ أَوِ الْجُحُودُ بمَا جَاءَ بهِ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه وآله). فَکَانَتْ مُعَالَجَةُ الْقِتَالِ أَهْوَنَ عَلَیَّ مِنْ مُعَالَجَةِ الْعِقَاب وَ مَوْتَاتُ الدُّنْیَا أَهْوَنَ عَلَیَّ مِنْ مَوْتَاتِ الْآخِرَة.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 4، ص: 325
و من خطبة له علیه السلام خطبه و هی الثالثة و الخمسون من المختار فی باب الخطب:
فتداکّوا علیّ تداکّ الإبل الهیم یوم وردها قد أرسلها راعیها و خلعت مثانیها، حتّی ظننت أنّهم قاتلیّ، أو بعضهم قاتل بعض لدیّ، و قد قلّبت هذا الأمر بطنه و ظهره، حتّی منعنی النّوم فما وجدتنی یسعنی إلّا قتالهم أو الجحود بما جاء به محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فکانت معالجة القتال أهون علیّ من معالجة العقاب، و موتات الدّنیا أهون علیّ من موتات الآخرة. (10010- 9949)
اللغة:
(الدّک) هو الدّق و التّداک مأخوذ منه و (الهیم) بالکسر العطاش و (الورد) الشّرب و فی بعض النّسخ یوم ورودها و هو حضورها لشرب الماء و (المثانی) جمع مثناة بالفتح و الکسر و هی الحمال من صوف أو شعر یثنی و یعقل بها البعیر و (قاتلی) علی صیغة الجمع مضافة إلی یاء المتکلم، و (وجدتنی) علی صیغة المتکلم.
الاعراب:
بعضهم بالنّصب عطف علی محلّ اسم انّ و النّوم منصوب بنزع الخافض، و جمله یسعنی مفعول ثان، و علی فی قوله اهون علیّ، للاستعلاء المعنوی علی حدّ قوله تعالی وَ لَهُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ .
المعنی:
قال الشّارح البحرانی: هذا الکلام إشارة إلی صفة أصحابه بصفّین لمّا طال منعهم من قتال أهل الشّام و فی البحار أنّ کثیرا من الشّواهد تدلّ علی أنّه لبیان حالة البیعة لا سیّما ما کان فی نسخة ابن أبی الحدید فانه ذکر العنوان: و من کلام له علیه السّلام فی ذکر البیعة و کیف کان فقوله کنایه (فتداکّوا علیّ تداکّ الابل الهیم یوم وردها)
کنایة عن شدّة ازدحامهم یعنی أنّهم اجتمعوا علیّ و تزاحموا مثل تزاحم الابل العطاش حین شرب الماء تدکّ بعضها بعضا (قد أرسلها راعیها و خلعت مثانیها) ای اطلقها راعیها و خلع عقالها (حتّی ظننت انّهم قاتلی أو بعضهم قاتل بعض لدیّ) لفرط ما شاهدت منهم من الزّحام و شدّة ما رأیت منهم من الاجتماع و التداکّ (و قد قلبت هذا الأمر بطنه و ظهره) و صرت أتفکّر فی أمر القتال مع أهل الشّام و أتردّد بین الاقدام علیه و ترکه، او المراد أمر الخلافة حسبما استظهره المحدّث المجلسی (حتّی منعنی) ذلک من (النّوم) و الکری (فما وجدتنی یسعنی إلّا قتالهم) ای قتال معاویة و أصحابه علی ما ذکره البحرانی أو قتال النّاکثین علی ما ذکره المجلسی «قد» (او الجحود بما جاء به محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) و قد مرّ وجه انحصار أمره فی القتال و الجحود فی شرح کلامه الثّالث و الأربعین مفصّلا و قد ذکرنا هناک أنّه کان سامورا من اللّه و من رسوله بقتال النّاکثین و القاسطین
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 4، ص: 326
و المارقین، فکان أمره دائرا بین الجهاد و القتال امتثالا لحکم اللّه و حکم رسوله و بین الترک و المنابذة المستلزمین للجحود و المخالفة و العقاب فی الآخرة (فکانت معالجة القتال أهون علیّ من معالجة العقاب) إذ سعادة الدّنیا و شقاوتها و نعمتها و نقمتها لا نسبة لها إلی سعادة الآخرة و شقوتها، لأنّها فانیة لا تبقی و تلک دائمة لا تزول (و موتات الدّنیا أهون علیّ من موتات الآخرة) و المراد بموتات الدّنیا شدایدها و أهوالها و متاعبها بقرینة موتات الآخرة، و یحتمل أن یراد بالاولی أنواع الموت و بالثّانیة الشّداید التی هی أشدّ من الموت.
الترجمة:
از جمله کلام بلاغت نظام آن حضرت است که اشاره است بحال اصحاب خود در صفین در حینی که ایشان را منع می فرمود از قتال أهل شام بجهة این که حرص و شوق ایشان بجهاد بیشتر گردد بملاحظه این که طبیعت انسان مجبولست به آن که هر چند او را از امری منع نمایند شوق او در طلب او زیاد خواهد شد چنانکه گفته اند:
أحبّ شی ء إلی الانسان ما منعا، و یا اشاره است بحال بیعت کندگان مر او را بعد از قتل عثمان که ازدحام داشتند در بیعت او می فرماید:
پس کوفتند یکدیگر را بر سر بیعت من چون کوفتن شتران تشنه یکدیگر را در روز وارد شدن ایشان بر آب در حالتی که واگذاشته باشد ایشان را چراننده ایشان و برکنده شده باشد ریسمانهای زانو بند ایشان تا این که گمان کردم که ایشان کشنده منند یا بعض ایشان کشنده بعض دیگرند نزد من و بتحقیق که برگرداندم پشت و شکم این کار را حتّی این که بازداشت تفکّر در آن مرا از خواب، پس نیافتم خود را که وسعت داشته باشد بمن امری مگر کار زار نمودن با أهل شام یا با طلحه و زبیر و اتباع ایشان، و یا انکار نمودن به آن چه که آمده است با او حضرت خاتم الأنبیاء از جانب حقّ جلّ و علا، پس شد علاج جنک نمودن و کوشش نمودن در آن آسان تر نزد من از علاج کردن عقاب و عذاب، و مرگ های دنیا آسانتر در نزد من از مرگ های آخرت و سختیهای روز قیامت.
