[hadith]صفة العلماء:
وَ اعْلَمُوا أَنَّ عِبَادَ اللَّهِ الْمُسْتَحْفَظِینَ عِلْمَهُ، یَصُونُونَ مَصُونَهُ وَ یُفَجِّرُونَ عُیُونَهُ، یَتَوَاصَلُونَ بالْوِلَایَةِ وَ یَتَلَاقَوْنَ بالْمَحَبَّةِ وَ یَتَسَاقَوْنَ بکَأْسٍ رَوِیَّةٍ وَ یَصْدُرُونَ برِیَّةٍ، لَا تَشُوبُهُمُ الرِّیبَةُ وَ لَا تُسْرِعُ فِیهِمُ الْغِیبَةُ، عَلَی ذَلِکَ عَقَدَ خَلْقَهُمْ وَ أَخْلَاقَهُمْ، فَعَلَیْهِ یَتَحَابُّونَ وَ بهِ یَتَوَاصَلُونَ، فَکَانُوا کَتَفَاضُلِ الْبَذْرِ یُنْتَقَی فَیُؤْخَذُ مِنْهُ وَ یُلْقَی، قَدْ مَیَّزَهُ التَّخْلِیصُ وَ هَذَّبَهُ التَّمْحِیصُ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 88
و اعلموا أنّ عباد اللّه المستحفظین علمه، یصونون مصونه، و یفجّرون عیونه، یتواصلون بالولایة، و یتلاقون بالمحبّة، و یتساقون بکأس رویّة، و یصدرون بریة، لا تشوبهم الرّیبة، و لا تسرع فیهم الغیبة، علی ذلک عقد خلقهم و أخلاقهم، فعلیه یتحابّون، و به یتواصلون، فکانوا کتفاضل البذر ینتقی، فیؤخذ منه و یلقی، قد میّزه التّلخیص، و هذّبه التّمحیص.
اللغة:
و (الولایة) بفتح الواو المحبّة و النّصرة و (الکأس) بهمزة ساکنة و یجوز تخفیفها القدح المملوّ من الشّراب و لا تسمّی کأسا إلّا و فیها شراب و هی مؤنثة سماعیّة و (ریی) من الماء و اللّبن کرضی ریّا و ریّا و تروّی و ارتوی و الاسم الری بالکسر، و ماء رویّ کغنّی و رواء کسماء کثیر مرو.
المعنی:
ثمّ شرع فی وصف عباد اللّه الکمّلین ترغیبا للمخاطبین إلی اقتفاء آثارهم و اقتباس أنوارهم و سلوک مسالکهم فقال علیه السّلام: (و اعلموا أنّ عباد اللّه المستحفظین علمه) المستحفظین فی أکثر النّسخ بصیغة المفعول أی الّذین طلب منهم الحفظ، و فی بعضها بصیغة الفاعل أی الطالبین للحفظ.
و المراد بهم إمّا الأئمّة علیهم السّلام خصوصا أو هم مع خیار شیعتهم لاتّصافهم جمیعا بالاستحفاظ و بغیره من الأوصاف الاتیة و إن کان اتّصافهم بها آکد و أقوی لکونهم علیهم السّلام حفظة لسرّه و خزنة لعلمه کما ورد فی فقرات الزّیارة الجامعة، و فیها أیضا و ائتمنکم علی سرّه، و قد وصفهم علیه السّلام بذلک فی الفصل الرّابع من الخطبة الثانیة حیث قال: هم موضع سرّه و لجاء أمره و عیبة علمه، و قدّمنا هنا لک مطالب نفیسة، و إلی ذلک الحفظ اشیر فی قوله تعالی وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَةٌ أی
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 100
تحفظها أذن من شأنها أن تحفظ ما یجب حفظها بتذکّرة و اشاعته و التفکر فیه و العمل بمقتضاه.
روی فی الصافی من مجمع البیان عن النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أنّه قال لعلیّ علیه السّلام: یا علی إنّ اللّه تعالی أمرنی أن ادنیک و لا اقصیک و أن اعلّمک و تعی و حقّ علی اللّه أن تعی فنزل: «و تعیها اذن واعیة».
و فیه منه و من العیون و الجوامع عنه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أنّه لمّا نزلت هذه الایة قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: سألت اللّه عزّ و جلّ أن یجعلها اذنک یا علی.
و فی روایة لمّا نزلت قال: اللهمّ اجعلها اذن علیّ، قال علیّ علیه السّلام: فما سمعت شیئا من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فنسیته، و زاد فی اخری: و ما کان لی ان انسی و فی الکافی عن الصادق علیه السّلام لمّا نزلت هذه الایة قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: هی أذنک یا علی.
و بالجملة فالأئمة سلام اللّه علیهم خزنة علم اللّه أمرهم اللّه بحفظه کما أنّ خیار شیعتهم أوعیة علومهم المتلقاة من اللّه عزّ و جلّ، و هم أیضا طلبوا منهم حفظها عن الضّیاع و النّسیان.
(یصونون مصونه و یفجرون عیونه) أی یحفظون ما یجب حفظه لکونه من الأسرار الّتی لا یجوز اظهارها أصلا، فانّ حدیثهم صعب مستصعب لا یحتمله ملک مقرّب و لا نبیّ مرسل و لا مؤمن امتحن اللّه قلبه للایمان علی ما عرفت تحقیقه فی شرح الفصل الرّابع من الخطبة الثانیة.
أو لا یجوز اظهارها إلّا للأوحدی من شیعتهم الحافظین لها و إلیه أشار علیّ ابن الحسین علیهما السّلام بقوله: لو علم أبو ذر ما فی قلب سلمان لقتله.
و یفجرون ینابیعه و یظهرون ما لیس من قبیل الأسرار بل من قبیل التکالیف و الأحکام و نحوها و یعلّمونها غیرهم.
استعاره بالکنایه- استعاره تخییلیة- استعاره ترشیحیة [و یفجرون عیونه ] و تشبیه العلم بالعین استعارة بالکنایة و ذکر العیون تخییل و التفجیر ترشیح الجامع أنّ فی العلم حیاة الأرواح کما أنّ فی الماء حیاة الأبدان، و إنّما شبّه
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 101
بماء العین بخصوصه لکونه زلالا صافیا و فیه من العذوبة و الصّفاء ما لیس فی سایر المیاه، فکان أبلغ فی التشبیه و قد وقع نظیر ذلک التشبیه فی قوله تعالی «إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بماءٍ مَعِینٍ» یعنی إن غاب إمامکم فمن یأتیکم بعلم الامام کما فسّربه فی عدّة روایات و لما أشار علیه السّلام إلی کمال المستحفظین فی الحکمة النظریة عقّبه بالتنبیه علی کمالهم فی الحکمة العملیّة فقال:
(یتواصلون بالولایة) أی بالمحبّة و النصرة أو القرب و الصداقة یعنی أنّ مواصلتهم عن وجه الصدق و الصفا و الودّ و الوفا، لا عن وجه النفاق کما هو الغالب فی وصل أبناء الزّمان، و یحتمل أن یکون المراد بالولایة القرابة فیکون المراد بالجملة التواصل بالأرحام و صلة الرّحم و الأوّل أظهر.
(و یتلاقون بالمحبّة) هذه الجملة کالتفسیر للجملة السابقة أی یکون ملاقاتهم عن حبّ کلّ منهم لصاحبه.
فقد قال أبو عبد اللّه فی روایة الکافی عن صفوان الجمال عنه علیه السّلام: ما التقی مؤمنان قط إلّا کان أفضلهما أشدّ حبّا لأخیه.
و فیه أیضا عن شعیب العقرقوفی قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السّلام یقول لأصحابه:
اتّقوا اللّه و کونوا اخوة بررة متحابّین فی اللّه متواصلین متراحمین تزاوروا و تلاقوا و تذاکروا أمرنا و أحیوه.
(و یتساقون بکأس رویة) أی یسقی کلّ منهم للاخر بکأس العلم و المعرفة الّتی بها رواء کلّ غلیل.
أمّا الأئمّة فلأنّ کلّا منهم أخذ علمه عن الاخر حتّی انتهی إلی أمیر المؤمنین و أخذه علیه السّلام عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و أخذه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عن اللّه بوحی أو إلهام.
و یشهد بذلک ما رواه فی الکافی عن الحکم بن عتیبة قال لقی رجل الحسین بن علیّ علیهما السّلام بالثعلبیّة و هو یرید کربلا فدخل علیه فسلّم فقال له الحسین علیه السّلام:
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 102
من أیّ البلاد أنت؟ قال: من أهل الکوفة، قال علیه السّلام: أما و اللّه یا أخا أهل الکوفة لو لقیتک بالمدینة لأریتک أثر جبرئیل من دارنا و نزله بالوحی علی جدّی، یا أخا أهل الکوفة أ فمستقی الناس العلم من عندنا فعلموا و جهلنا؟ هذا ما لا یکون.
و فیه عن محمّد بن مسلم قال: سمعت أبا جعفر علیه السّلام یقول: نزل جبرئیل علی محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم برّمانتین من الجنّة فلقیه علیّ علیه السّلام فقال: ما هاتان الرّمانتان اللّتان فی یدک؟
فقال: أمّا هذه فالنّبوّة لیس لک فیها نصیب، و أمّا هذه فالعلم، ثمّ فلقها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بنصفین فأعطاه نصفها و أخذ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نصفها ثمّ قال: أنت شریکی فیه و أنا شریکک فیه قال: فلم یعلم و اللّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم حرفا ممّا علّمه اللّه عزّ و جلّ إلّا و قد علّمه علیّا، ثمّ انتهی العلم إلینا، ثمّ وضع یده علی صدره.
و فیه عن هشام بن سالم و حمّاد بن عثمان و غیره قالوا سمعنا أبا عبد اللّه علیه السّلام یقول: حدیثی حدیث أبی، و حدیث أبی حدیث جدّی، و حدیث جدّی حدیث الحسین علیه السّلام، و حدیث الحسین علیه السّلام حدیث الحسن علیه السّلام، و حدیث الحسن علیه السّلام حدیث أمیر المؤمنین صلوات اللّه و سلامه علیه، و حدیث أمیر المؤمنین علیه السّلام حدیث رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و حدیث رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قول اللّه عزّ و جلّ.
و أمّا أصحاب الأئمة علیهم السّلام فلأنّهم قد استقوا من منهل علومهم علیهم السّلام و تعلّموها منهم و علّموها غیرهم بأمرهم علیهم السّلام.
کما یشیر إلیه ما رواه فی الکافی عن یزید بن عبد الملک عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: تزاوروا فان فی زیارتکم إحیاء لقلوبکم و ذکرا لأحادیثنا تعطف بعضکم علی بعض فان أخذتم بها رشدتم و نجوتم، و إن ترکتموها ظللتم و هلکتم فخذوا بها و أنا بنجاتکم زعیم.
و فی الوسائل عن الکافی عن محمّد بن حکیم قال: قلت لأبی الحسن موسی علیه السّلام: فقّهنا فی الدّین و أغنانا اللّه بکم من الناس حتّی أنّ الجماعة منّا لیکون فی المجلس ما یسأل رجل صاحبه إلّا یحضره المسألة و یحضره جوابها فیما من اللّه علینا بکم.
فقد ظهر بذلک أنّ المستحفظین علم اللّه عزّ و جلّ من الأئمة علیهم السّلام و أصحابهم
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 103
یأخذون العلوم الحقّة و المعارف الیقینیة من عین صافیة و یستقون بکأس مرویة (و یصدرون) عنها (بریّة) لا ظمأ بعدها.
و أما غیرهم فقد استقوا من سراب بقیعة یحسبه الظمان ماء حتّی إذا جاءه لم یجده شیئا و وجد اللّه عنده فوفّاه حسابه و اللّه سریع الحساب.
(لا تشوبهم الرّیبة) یحتمل أن یکون المراد نفی الشکّ عنهم لشدّة یقینهم و مزید تقواهم و رسوخهم فی الایمان.
قال الرّضا علیه السّلام فیما رواه فی الکافی عن أحمد بن محمّد بن أبی نصر عنه علیه السّلام: الایمان فوق الاسلام بدرجة، و التّقوی فوق الایمان بدرجة، و الیقین فوق التّقوی بدرجة، و لم یقسم بین العباد شیء أقلّ من الیقین.
و یحتمل أن یکون المراد نفی التّهمة و سوء الظنّ أی لا یتّهم بعضهم بعضا لأنّه اذا اتّهم المؤمن أخاه انماث الایمان من قلبه کما ینماث الملح فی الماء، رواه فی الکافی عن إبراهیم بن عمر الیمانی عن أبی عبد اللّه علیه السّلام.
(و لا تسرع فیهم الغیبة) أی إذا أراد أحد غیبتهم فلا یتسرّع غیبته إلیهم کما یتسرّع إلی غیرهم بطهارة نفوسهم من القبایح و المساوی الموجبة لسرعتها بما لهم من ملکة العصمة و العدالة (علی ذلک) أی علی ما ذکر من الأوصاف الکمالیّة (عقد) اللّه (خلقهم و أخلاقهم) یعنی أنّ اتّصافهم بتلک الکمالات لیس بتکلّف، بل هی مقتضی سجیتهم و هم مجبولون علیها لأنّ طینتهم علیهم السّلام من أعلا علیّین و شیعتهم مخلوقة من فاضل طینتهم عجینة بنور ولایتهم.
کما قال الصادق علیه السّلام: شیعتنا منّا خلقوا من فاضل طینتنا و عجنوا بنور ولایتنا.
و فی الکافی باسناده عن أبی حمزة الثمالی قال: سمعت أبا جعفر علیه السّلام یقول إنّ اللّه عزّ و جلّ خلقنا من أعلا علیّین و خلق قلوب شیعتنا ممّا خلقنا منه و خلق أبدانهم من دون ذلک و قلوبهم تهوی إلینا لأنّها خلقت ممّا خلقنا منه، ثمّ تلی هذه الایة «کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ. وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ. کِتابٌ مَرْقُومٌ یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ».
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 104
(فعلیه) أی علی ذلک العقد (یتحابّون و به یتواصلون) لأنّ الأرواح جنود مجندّة ما تعارف منها ائتلف و ما تخالف منها اختلف کما فی النّبوی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.
فقد قیل: إنّ المراد به انّ الأرواح خلقت مجتمعة علی قسمین مؤتلفة و مختلفة کالجنود الّتی یقابل بعضها بعضا ثمّ فرّقت فی الأجساد، فإذا کان الایتلاف و المواخات أوّلا کان التعارف و التوالف بعد الاستقرار فی البدن و إذا کان التناکر و التخالف هناک کان التنافر و التناکر هناک.
و لعله إلی ذلک ینظر ما رواه فی الکافی عن حمزة بن محمّد الطیار عن أبیه عن أبی جعفر علیه السّلام قال: لم تتواخوا علی هذا الأمر إنّما تعارفتم علیه.
و مثله عن ابن مسکان و سماعة جمیعا عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: لم تتواخوا علی هذا الأمر و إنما تعارفتم علیه.
یعنی أنّ المواخاة علی الولایة و الاخوّة فی الایمان کانت ثابتة بینکم فی عالم الأرواح و لم تقع هذا الیوم و فی هذه النشأة و إنّما الواقع فی هذه النّشأة هو التعارف الکاشف عن مواخاة عالم الأرواح الناشی منه.
تشبیه المعقول بالمعقول -استعاره مرشحة- استعاره مجردة (فکانوا) فی تفاضلهم علی سایر الناس (کتفاضل البذر) و هو أوّل ما یعزل من البذر للزراعة من الحبوب (ینتقی) و یزکی (فیؤخذ منه) الرّدی (و یلقی) فلا یبقی منه إلّا الجیّد الخالص (قد میّزه) الانتقاء و (التّخلیص و هذّبه التّمحیص) و التّمیز.
و محصّله أنّ تفاضلهم کتفاضل البذر المنتقی جیّده و الملقی ردّیه، و هو من تشبیه المعقول بالمعقول، و تعقیبه بالانتقاء و الالقاء ترشیح لأنّهما من خواصّ المسند به و بالتّخلیص و التّمحیص تجرید لکونهما من ملایمات المشبّه، فهو من قبیل التّشبیه المرشّح المجرّد، و قد مرّ توضیحه فی دیباجة الشرح عند ذکر أقسام الاستعارات.
و قد وقع نظیر هذا التّشبیه فی حدیث أبی عبد اللّه علیه السّلام المرویّ فی البحار
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 105
عن العیاشی عن الوشا باسناد له یرسله إلیه علیه السّلام قال: و اللّه لتمحّصنّ و اللّه لتمیّزنّ و اللّه لتغربلنّ حتی لا یبقی منکم إلّا الأندر، قلت: و ما الأندر؟ قال: البیدر، و هو أن یدخل الرّجل قبّة الطعام یطین «1» علیه ثمّ یخرجه و قد تأکل بعضه و لا یزال ینقیه ثمّ یکن علیه ثمّ یخرجه حتّی یفعل ذلک ثلاث مرّات حتّی یبقی ما لا یضرّه شیء.
ثمّ أصل التمحیص التخلیص و کثیرا ما یستعمل فی التّخلیص الحاصل بالاختبار و الامتحان، قال تعالی «ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ بَعْد الْغَمِّ أَمَنَةً نُعاساً یَغْشی طائِفَةً مِنْکُمْ» أی لیمتحن اللّه ما فی صدورکم و یظهر سرایرها من الاخلاص و النّفاق فیجازی المخلص باخلاصه و المنافق بنفاقه لأنّ المجازات إنّما هی بعد ظهور السّرایر و إلّا فهو سبحانه عالم بالسّرائر و الضّمایر قبل ظهورها کما هو عالم بها بعد ظهورها، و لیمحّص أی و لیکشف و یمیّز ما فی قلوبکم من الطیب و الخبیث.
و قال أیضا «وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا وَ یَتَّخِذَ مِنْکُمْ شُهَداءَ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ. وَ لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا وَ یَمْحَقَ الْکافِرِینَ» أی و لیبتلی اللّه الّذین آمنوا و لیخلصهم من الذّنوب أو ینجیهم من الذّنوب بالابتلاء و یهلک الکافرین بالذّنوب عند الابتلاء.
و فی الکافی عن ابن أبی یعفور قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السّلام یقول: ویل لطغاة العرب من أمر قد اقترب، قلت: جعلت فداک کم مع القائم علیه السّلام من العرب؟
قال: نفر یسیر، قلت: و اللّه إنّ من یصف هذا الأمر منهم لکثیر، قال علیه السّلام لا بدّ للنّاس من أن یمحّصوا و یمیّزوا و یغربلوا و یستخرج فی الغربال خلق کثیر.
و حاصل المرام أنّ المستحفظین علم اللّه قد امتازوا عن سایر الناس و تفاضلوا علیهم و خرجوا تامّ العیار من قالب الامتحان لکونهم المخلصین فی توحید اللّه و التّامین فی محبة اللّه، و إخلاصهم العمل للّه، هذا.
(1)- هکذا فی النسخة و لعله تصحیف و الصحیح تبین علیه او بطین علیه بالباء الجارة و اللّه العالم منه.
الترجمة:
و بدانید که بتحقیق بندگان خدا که از ایشان طلب حفظ علم او شده حفظ میکنند آن علمی را که لازم الحفظ و از قبیل اسرار است، و جاری میکنند چشمهای آن علمی را که باید بمردم اظهار نمود از قبیل تکالیف و احکام، وصلت می کنند ایشان با یکدیگر با نصرت و یاری، و ملاقات میکنند با آشتی و محبّت، و سیراب می کنند یکدیگر را با کاسه سیراب کننده علم و معرفت، و باز می گردند با سیرابی مخلوط نمی شود باعتقادات ایشان شک و شبهه، و نشتابد بسوی ایشان غیبت کنندگان بجهت طهارت نفوس ایشان، بر این أوصاف بسته و عقد کرده است خدای تعالی خلقت و اخلاق ایشان را پس بالای این عقد خلقی و خلقتی با همدیگر در مقام محابه می باشند و بسبب آن در مقام وصالند، پس هستند ایشان در زیادتی مرتبه و تفاوت درجه نسبت بسایرین مثل زیادتی تخم نسبت ببقیّه آن در حالتی که امتیاز داده است او را خالص گردانیدن و پاکیزه کرده او را تمیز کردن.
