[hadith]و منها فی ذکر النبی (صلی الله علیه وآله):
أَرْسَلَهُ بالضِّیَاءِ وَ قَدَّمَهُ فِی الاصْطِفَاءِ، فَرَتَقَ بهِ الْمَفَاتِقَ وَ سَاوَرَ بهِ الْمُغَالِبَ، وَ ذَلَّلَ بهِ الصُّعُوبَةَ وَ سَهَّلَ بهِ الْحُزُونَةَ، حَتَّی سَرَّحَ الضَّلَالَ عَنْ یَمِینٍ وَ شمَالٍ.[/hadith]
منها فی ذکر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم. أرسله بالضّیاء، و قدّمه فی الاصطفاء، فرتق به المفاتق، و ساور به المغالب، و ذلّل به الصّعوبة، و سهّل به الحزونة، حتی سرّح الضّلال عن یمین و شمال. (50650- 50555)
اللغة:
و (رتقت) الفتن رتقا من باب قال سددته فارتتق و (فتق) الثّوب شقّه فانفتق و تفتق و الفنق أیضا شقّ عصا الجماعة و وقوع الحرب بینهم و مفتق الثّوب محلّ شقّه و یجمع علی مفاتق کمقعد و مقاعد و (ساور) فلانا و اثبه سوارا و مساورة و ساوره اخذه براسه و الوثوب الظفر و (غلبه) غلبا و غلبا و غلبة و مغلبا قهره و المغلب وزان معظم المغلوب مرارا و المحکوم له بالغلبة ضدّ، و المغلنبی وزان مسلنقی الذی یغلبک و یعلوک و (الحزونة) ضدّ السّهولة و الحزن ما غلظ من الأرض و السّهل ما لان منها و (سرحت) المرأة تسریحا طلّقتها قال تعالی «الطَّلاقُ مَرَّتانِ فَإِمْساکٌ بمَعْرُوفٍ أَوْ تسریح ...» أی تطلیق.
الاعراب:
الباء فی قوله بالضیاء للمصاحبة کما فی دخلت علیه بثیاب السّفر، و فی قوله: به للسّببیّة، و قوله: عن یمین و شمال، ظرف لغو متعلّق بسرّح علی تضمین معنی الطّرد و الابعاد.
المعنی:
الفصل الثانی:
(منها فی ذکر النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) قال علیه السّلام (أرسله بالضیاء) السّاطع و النور اللّامع.
و المراد به إمّا نور الایمان، و به فسر قوله تعالی «اللَّهُ وَلِیُّ الَّذینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ» أی ظلمات الکفر إلی نور الایمان «وَ الَّذینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ» و إمّا نور العلم یعنی النبوة الذی کان فی قلبه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و به فسّر المصباح فی قوله تعالی «مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاةٍ فِیها مِصْباحٌ» .
روی فی الصافی من التوحید عن الصادق علیه السّلام فی هذه الایة «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» قال: کذلک عزّ و جلّ «مَثَلُ نُورِهِ» قال محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم «کَمِشْکاةٍ» قال صدر محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم «فِیها مِصْباحٌ» قال فیه نور العلم یعنی النبوّة الحدیث.
و إمّا القرآن کما فی قوله تعالی «یا أَهْلَ الْکِتاب قَدْ جاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ کَثِیراً مِمَّا کُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْکِتاب وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نور...»
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 85
فهو نور عقلی یهتدی به فی سلوک سبیل الجنان و یستضاء به فی الوصول إلی مقام الزلفی و الرضوان (و قدّمه فی الاصطفاء) أی قدّمه علی جمیع خلقه فی أن اختاره منهم و فضّله علیهم کما قال الشاعر:
للّه فی عالمه صفوة و صفوة الخلق بنو هاشم
و صفوة الصفوة من هاشم محمّد الطهر أبو القاسم
و قد مضی أخبار لطیفة فی هذا المعنی فی شرح الخطبة الثالثة و التسعین فلیراجع هناک.
و قوله (فرتق به المفاتق) أی أصلح به المفاسد، و هو إشارة إلی ما کانت علیه أهل الجاهلیة حین بعثه من سفک الدّماء و قطع الأرحام و عبادة الأصنام و اجتراح الاثام قد استهوتهم الأهواء، و استزلّتهم الکبریاء، و استخفّتهم الجاهلیة الجهلاء، تائهین حائرین فی زلزال من الأمر و بلاء من الجهل، فبالغ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی نصحهم و موعظتهم و دعائهم بالحکمة و الموعظة الحسنة إلی سبیل ربّهم، و جادلهم بالتی هی أحسن، فأصلح اللّه بوجوده الشریف ما فسد من امور دنیاهم و آخرتهم، و رفع به ضغائن صدورهم، و هداهم به من الضلالة، و أنقذهم بمکانه من الجهالة مجاز (و ساور به المغالب) فی إسناد المساورة إلی اللّه سبحانه توسّع، و المراد تسلیطه علی المشرکین و الکفّار و المنافقین الذین کان لهم الغلبة علی غیرهم کما قال عزّ من قائل «إِنَّ الَّذینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ فِی الْأَذَلِّینَ. کَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِی إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزیزٌ» و قال «هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بالْهُدی وَ دینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ».
قال فی مجمع البیان فی تفسیر الایة الأولی: روی أنّ المسلمین قالوا لمّا رأوا ما یفتح اللّه علیهم من القری لیفتحنّ اللّه علینا الرّوم و فارس فقال المنافقون أ تظنون أنّ فارس و الرّوم کبعض القری الّتی غلبتم علیها، فأنزل اللّه هذه الایة.
و قال فی الایة الثانیة فی تفسیر قوله «لیظهره علی الدّین کلّه» معناه
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 86
لیغلب دین الاسلام علی جمیع الأدیان بالحجّة و الغلبة و القهر لها حتّی لا یبقی علی وجه الأرض دین إلّا مغلوب.
(و ذلل به الصعوبة) صعوبة الجاهلیة الّتی أشرنا إلیها فی شرح قوله: فرتق به المفاتق (و سهل به الحزونة) أی حزونة طریق الحقّ و تسهیلها بالارشاد إلی معالمه و الهدایة إلیه.
استعاره (حتّی سرّح الضّلال عن یمین و شمال) غایة للجملات السابقة جمیعا أو لخصوص الجملة الأخیرة أی إلی أن طرد و ابعد ظلمات الجهل و الضلال بمیامین بعثته و أنوار هدایته عن یمین النّفوس و شمالها.
قال الشارح البحرانی: و هو إشارة إلی القائه رذیلتی التّفریط و الافراط عن ظهور النّفوس کتسریح جنبی الحمل عن ظهر الدّابة، و هو من ألطف الاستعارات و أبلغها
الترجمة:
از جمله فقرات این خطبه در ذکر أوصاف پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم است می فرماید:
فرستاد خدای تعالی او را با نور پر ظهور، و مقدم فرمود او را بجمیع مخلوقات در پسند کردن او، پس بست بوجود او گشادگیها را، و سد کرد شکافتگیها را، و شکست داد با قوت او اشخاصی را که همیشه غلبه داشتند، و ذلیل کرد بسبب او سرکشی را، و هموار گردانید با او ناهموار را تا این که بر طرف ساخت و دور نمود ضلالت را از راست و چپ طریق حق.
