[hadith]و من خطبة له (علیه السلام) یحمد الله و یَثنی علی نبیّه و یَعِظ بالتقوی:
حمدُ الله:
أَحْمَدُهُ شُکْراً لِإِنْعَامِهِ، وَ أَسْتَعِینُهُ عَلَی وَظَائِفِ حُقُوقِهِ؛ عَزیزَ الْجُنْد، عَظِیمَ الْمَجْد.
الثناءُ علی النبیّ:
وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، دَعَا إِلَی طَاعَتِهِ وَ قَاهَرَ أَعْدَاءَهُ جِهَاداً عَنْ دینِهِ، لَا یَثْنِیهِ عَنْ ذَلِکَ اجْتِمَاعٌ عَلَی تَکْذیبهِ وَ الْتِمَاسٌ لِإِطْفَاءِ نُورِهِ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 11، ص: 183
و من خطبة له علیه السّلام و هی المأة و التاسعة و الثمانون من المختار فی باب الخطب:
أحمده شکرا لانعامه، و أستعینه علی وظائف حقوقه، عزیز الجند، عظیم المجد، و أشهد أنّ محمّدا عبده و رسوله، دعا إلی طاعته و قاهر أعداءه، جهادا عن دینه، لا یثنیه عن ذلک اجتماع علی تکذیبه و التماس لإطفاء نوره.
اللغة:
(الوظائف) جمع الوظیفة و هو ما یقدّر للانسان من عمل و رزق و طعام و غیر ذلک، و وظفت علیه العمل توظیفا قدّرته (و قاهر أعداءه) و فی بعض النسخ قهر أعداءه یقال: قهره قهرا غلبه فهو قاهر و (ثنیت) الشیء ثنیا من باب رمی إذا عطفته و رددته، و ثنیته عن مراده إذا صرفته عنه.
الاعراب:
قوله: شکرا لانعامه، منصوب علی المصدر بغیر لفظ فعله و هو أحمد لکون المراد بالحمد هنا الشکر بقرینة انعامه، و عزیز الجند و عظیم المجد، منصوبان علی الحال من الضمیر فی أستعینه و لیس اضافتهما إلی المعرفة مانعة من حالیتهما لأنها اضافة لفظیة لا تفید إلا تخفیفا فلا یخرجان من النکارة الّتی هی شرط الحال، و جهادا منصوب علی الحال من فاعل قاهر لکونه بمعنی الفاعل أی مجاهدا و قال الشارح البحرانی: إنّه انتصب نصب المصادر عن قوله قاهر من غیر لفظه إذ
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 11، ص: 188
فی قاهر معنی جاهد، و عن دینه عن هنا بمعنی التعلیل کما فی قوله تعالی «وَ ما کانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهِیمَ لِأَبیهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ» و قوله «وَ ما نَحْنُ بتارِکِی آلِهَتِنا عَنْ قَوْلِکَ» و یجوز إبقاؤها علی معناها الأصلی بتضمین جهادا معنی الذّب و الدّفع و الابعاد. و جملة لا یثنیه منصوب المحلّ علی الحالیة أیضا من فاعل دعا أو قاهر.
المعنی:
اعلم أنّ هذه الخطبة الشریفة من أعیان خطبة علیه السّلام و ناضع کلامه و رایقه و فیها من لطایف البلاغة و محاسن البدیع و سهل الترکیب و حسن السّبک خالیة من التکلّف و العقادة ما لا یخفی، تکاد تسیل من رقّتها و تنحدر انحدار الماء فی انسجامها، کیف و خطیبه سلام اللّه علیه و آله قطب البلاغة الذی علیه مدارها، و الیه ایرادها و اصدارها، إن ذکرت الرقة فهو علیه السّلام سوق رقیقها، أو الجزالة فهو صفح عقیقها.
و هی مسوقة فی معرض النصح و الموعظة و الأمر بالتقوی و أخذ الزاد لیوم المعاد و النهی عن الرّکون إلی الدّنیا و الاغترار بزخارفها و التحذیر عن الموت الذی هو هادم اللّذات و قاطع الامنیات، و التذکیر بما بعده من شدائد البرزخ و ظلمات القبر و أهوال القیامة، و فورات السعیر و سورات الزفیر و غیرها مما تطلع علیها.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 11، ص: 190
و افتتح کلامه بما هو أحقّ أن یفتتح به کلّ کلام فقال: (أحمده شکرا لانعامه) أی لأجل کونه تعالی منعما و کون النعم کلّها من عنده صغیرها و کبیرها و حقیرها و خطیرها، فانّ الشکر علیها موجب للمزید دافع للعذاب الشدید.
روی فی الصافی من العیون عن أمیر المؤمنین علیه السّلام أنه سئل عن تفسیر الحمد للّه فقال إنّ اللّه عرف عباده بعض نعمه علیهم جملا إذ لا یقدرون علی معرفة جمیعها بالتفصیل لأنها أکثر من أن تحصی أو تعرف، فقال: قولوا: الحمد للّه علی ما أنعم به علینا.
و قد مضی فصل واف فی تحقیق معنی الشکر و ما یتعلّق به فی شرح الفصل الأوّل من الخطبة الثانیة.
(و استعینه علی وظائف حقوقه) أی أطلب منه التوفیق و الاعانة علی حقوقه الواجبة و المندوبة التی وظیفتها علیّ و قدرها فی حقّی من الصوم و الصلاة و الخمس و الزکاة و البرّ و الصدقات و حجّ بیت اللّه و الجهاد فی سبیل اللّه و نحوها من العبادات الموظفة و الطاعات المقرّرة.
قال فی تفسیر الامام عند تفسیر سورة الحمد للّه و إیاک نستعین علی طاعتک و عبادتک و علی دفع شرور أعدائک و ردّ مکائدهم و المقام علی ما أمرت.
و فی الاستعانة منه تعالی علی وظائف حقوقه إشارة إلی أنّ القیام بمراسم حقوقه و تکالیفه لا یمکن إلّا باعانته و توفیقه سبحانه.
و ذلک لأنّ التکالیف الشرعیة و الحقوق الالهیة کلّها علی کثرتها موقوفة علی القدرة و الاستطاعة البدنیة و المالیة، و العبد من حیث وصف الامکان فیه عاجز ضعیف فی ذاته لا یقدر علی شیء أصلا إلّا باقدار اللّه سبحانه و إفاضة القوی الظاهرة و الباطنة و الاعانة منه مالا و بدنا و هو مستلزم لاتّصافه تعالی بالقدرة و القوّة و العظمة و الجلال و هو معنی قوله سبحانه «یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ» أی الغنیّ المستقلّ فی ذاته و الحمید المحمود فی صفاته.
فهو القادر القاهر (عزیز الجند) و مالک الملک (عظیم المجد) فباعتبار قدرته و عزّة جنده یطلب منه الاعانة فی الجهاد، فانّ حزبه هم الغالبون، و باعتبار
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 11، ص: 191
عظمته و مجده یطلب منه التوفیق و الامداد لاقامة مراسم حقوقه المؤدّیة إلی الرشاد فی یوم لا ینفع فیه مال و لا بنون، فعلم من ذلک أنه سبحانه بماله من صفة العزّة و العظمة مبدء الاستعانة به علی القیام بوظایف التکالیف و لذلک عقّبه بذکر الوصفین و آثرهما علی سایر أوصافه.
و لما کان أعظم حقوقه الموظفة و أهمّها بالقیام به معرفة الرسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و الاذعان برسالته اتبع ثنائه سبحانه بالشهادة برسالته قضاء لحقّه الأعظم و فرضه الأهمّ فقال:
(و أشهد أنّ محمّدا) صلّی اللّه علیه و آله و سلّم (عبده) المنتجب (و رسوله) المصطفی (دعا) عباده (إلی طاعته) بالحکمة و الموعظة الحسنة (و قاهر أعداءه جهادا عن دینه) أی قهرهم و غلبهم حالکونه مجاهدا لهم لأجل نصب قوائم الدّین و رفع دعائم الاسلام، أو جاهدهم جهادا طردا لهم و ابعادا عن هدم أرکان الدّین و إطفاء أنوار الیقین (لا یثنیه من ذلک) أی لا یصرفه من الدعوة إلی الطاعة أو من جهاد الأعداء (اجتماع علی تکذیبه) مع قلّة ناصریه و کثرة معاندیه استعاره تحقیقیة مرشحة (و التماس لاطفاء نوره) أی طلبهم لابطال ما جاء به من من عند الحق مع اهتمامهم به و جدّهم فیه.
و استعار لفظ النور لما جاء به من دین الحقّ و قرنه بالاطفاء الملائم للمستعار منه فهو استعارة تحقیقیة مرشّحة، و الجامع أنّ الدّین یهدی إلی الصّراط المستقیم و نضرة النعیم کما أنّ النور یهتدی به فی الغیاهب و الظلمات إلی نهج الرشاد و منهج الصّلاح و السّداد.
الترجمة:
از جمله خطب شریفه آن حضرت است در ترغیب بتقوی و پرهیزکاری و تحذیر أز أهاویل قیامت و شداید برزخ و عقوبات دوزخ و تشویق بنعیم بهشت می فرماید:
شکر میکنم خداوند را شکر کردنی از برای نعمت دادن او، و استعانت میکنم از او بر وظیفهای حقهای او در حالتی که غالب است لشکر او، و بزرگ است بزرگواری او، و شهادت می دهم باین که محمّد بن عبد اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بنده او و رسول او است دعوت فرمود آن حضرت بسوی اطاعت او، و غلبه کرد دشمنان او را در حالتی که جهاد کننده بود از برای دین او، باز نمی گردانید او را از دعوت بطاعت اتفاق کردن کفار بر تکذیب او، و طلب نمودن ایشان فرو نشاندن نور او را.
