[hadith]صِغارُ المخلوقات:

وَ سُبْحَانَ مَنْ أَدْمَجَ قَوَائِمَ الذَّرَّةِ وَ الْهَمَجَةِ، إِلَی مَا فَوْقَهُمَا مِنْ خَلْقِ الْحِیتَانِ وَ الْفِیَلَةِ؛ وَ وَأَی عَلَی نَفْسهِ أَلَّا یَضْطَرِبَ شَبَحٌ مِمَّا أَوْلَجَ فِیهِ الرُّوحَ، إِلَّا وَ جَعَلَ الْحِمَامَ مَوْعِدَهُ وَ الْفَنَاءَ غَایَتَهُ.[/hadith]

پیام امام امیرالمؤمنین علیه السلام، ج 6، ص: 395-391

از پشه های ریز گرفته تا نهنگ ها و فیل ها:

امام(علیه السلام) در این بخش از خطبه اشاره کوتاهی به شگفتی های دیگر جانداران می کند تا تصوّر نشود عجایب و شگفتی ها مخصوص طاووس است; می فرماید: «پاک و منزه است آن کس که (حتی) برای مورچگان ریز و پشه های خرد، دست و پا قرار دارد و بالاتر از آن ها ماهیان بزرگ (و نهنگ ها) و فیل را آفرید» (وَ سُبْحَانَ مَنْ أَدْمَجَ(1) قَوَائِمَ(2) الذَّرَّةِ(3) وَالْهَمَجَةِ(4) إِلَی مَا فَوْقَهُمَا مِنْ خَلْقِ الْحِیتَانِ(5) وَ الْفِیَلَةِ!).

امام(علیه السلام) در این عبارت کوتاه به دو جاندار از کوچک ترین جانداران یعنی مورچه و پشه های ریز و به دو حیوان بزرگ که عظیم ترین جانداران روی زمین اند، اشاره می کند: نهنگ در دریاها و فیل در خشکی. مخصوصاً توجّه مخاطبان خود را به دست و پای مورچگان و پشه ها جلب می کند; دست و پایی که دارای تمام ویژگی های دست وپای فیل است; خم و راست می شود و از مغز فرمان می گیرد و به جوانب مختلف انعطاف می یابد; همواره تغذیه می شود و برای خود اعصاب و عضلات و مفاصل و مانند آن دارد و به راستی اگر یکی از پاهای آن ها را زیر میکروسکوپ هم قرار دهیم و در ساختمان آن اندکی بیندیشیم به قدرت و علم بی پایان خدا آشنا خواهیم شد.

همچنین اگر درباره حیوانات بزرگ بیندیشیم که مثلا قلب بعضی از نهنگ ها یک تن وزن دارد و بچه های آن ها در زیر آب، شیر مادر می خورند; به این گونه که مادر شیر خود را در آب می ریزد و نوزاد او بلافاصله آن را می نوشد! و سایر شگفتی های آن ها، درس بزرگی از توحید و خداشناسی است; گرچه مورچه ها ـ برای مثال ـ آن قدر در اطراف ما زیادند و ما با آن ها عادت کرده ایم که نمی دانیم ساختمان یک مورچه از ساختمان یک هواپیمای غول پیکر مهم تر است. قرآن مجید می گوید: «(وَکَأَیِّنْ مِّنْ آیَة فِی السَّمَاوَاتِ وَالاَْرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیْهَا وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ); و چه بسیار نشانه ای (از خدا) در آسمان ها و زمین که آن ها از کنارش می گذرند و از آن روی گردانند».(6)

و در پایان این بخش اشاره به سرنوشت حتمی همه جانداران یعنی مرگ و نیستی کرده، چنین می فرماید: «و مقرر داشته هر موجود زنده ای که روح در آن دمیده سرانجام رهسپار دیار فنا کند». (وَ وَأَی(7) عَلَی نَفْسهِ إِلاَّ یَضْطَرِبَ شَبَحٌ(8) مِمَّا أَوْلَجَ فِیهِ الرُّوحَ، إِلاَّ وَ جَعَلَ الْحِمَامَ مَوْعِدَهُ، وَالْفَنَاءَ غَایَتَهُ).

آری، سرانجام هر جنبده ای و صاحب روحی مرگ است و این سخن از یک سو اشاره ای به این است که حیات دنیا با تمام زیبایی ها و شگفتی هایش پایدار نمی ماند و نمی توان دل بر آن بست و از سوی دیگر با مقایسه مرگ و زندگی این موجودات، بهتر می توان به عظمت آفریدگار پی برد; زیرا اهمّیّت هر چیز به هنگام فنایش ظاهر می شود.

نکته:

اندکی از شگفتی های ماهی های بزرگ و فیل ها:

درباره شگفتی های آفرینش مورچگان در تفسیر خطبه 185 که امام(علیه السلام) بیان مشروحی درباره آن ها دارد به خواست خدا بحث خواهیم کرد; در این جا تنها اشاره ای به زندگی ماهیان بزرگ (نهنگ ها) و فیل می کنیم:

نهنگ ها:

دانشمندان می گویند: در دریاهای جهان پانزده هزار نوع ماهی وجود دارد. بعضی از آن ها بسیار کوچکند که از یکی دو سانتی متر تجاوز نمی کنند و بعضی از آن ها مانند نهنگ های عظیم (که بالن، بال و وال نیز نامیده می شود) طول بدنشان تا سی متر و وزنشان به سی تن می رسد. آن ها شگفتی های زیادی دارند; مانند:

معده آن ها بسیار بزرگ است که چند خروار خوراک در آن ها جای می گیرد!

بچه هاشان هنگام تولد از سه تا شش متر طول دارند!

نوزادان آن ها از شیر مادر که مانند فواره از بدن او خارج می شود در زیر آب می نوشند!!

آن ها برای تنفس همیشه روی آب حرکت می کنند و بیش از یک ساعت نمی توانند زیر آب بمانند.

آن ها بزرگترین جانوران دریایی و بزرگ ترین حیوانات روی زمین اند و جزء پستانداران محسوب می شوند.

بدن آن ها چربی بسیار زیادی دارد که مورد استفاده در صنایع مختلف است و به جای دندان، تیغه های استخوانی دراز و خطرناکی دارند و شکارچیان به علت استفاده از چربی ها و تیغه های دهانشان این حیوانات را با تدابیر مخصوصی شکار می کنند.

فیل ها:

در حال حاضر، فیل بزرگترین جانور خشکی است و دو نوع مهم دارد: فیل های هندی که به آن فیل آسیایی نیز می گویند و فیل های آفریقایی.

فیل های آسیایی بزرگ تر و برای تربیت، زودتر از فیل های آفریقایی آماده می شوند.

خرطوم فیل در واقع بینی و به جای لب بالای اوست; اما عملا کار دست را انجام می دهد; یعنی فیل با خرطوم خود غذا به دهان می برد و به هنگام گرما آب به پشت خود می پاشد.

فیل، علف خوار است و با خرطوم بلند خود، علف ها را از زمین جمع می کند و به دهان می گذارد و به وسیله عاج های پرقدرت و تیز خود ریشه ها را از زمین بیرون می آورد.

فیل حیوان بسیار باهوشی است که برای کارهای مختلف قابل تربیت است و در سیرک ها حرکات بسیار دقیق و شگفت انگیزی از خود نشان می دهد.

فیل ها در جنگل به طور اجتماعی زندگی می کنند و این خود دلیلی بر هوشیاری آن هاست.

عمر فیل ها گاهی تا صد و پنجاه سال می رسد! دندان فیل موسوم به «عاج» بسیار گران بهاست و از آن اشیای زینتی فراوانی می سازند.

در گذشته شاهان و حکمرانان آسیا به فیل های خود می بالیدند و گاه لشکری از فیل سواران تشکیل می دادند. فیل های سلطنتی را می آراستند و یراق های بسیار زیبا به آن ها نصب می کردند.

شگفتی های فیل ها و ماهیان بزرگ، بیش از آن است که در این مختصر بگنجد و امام امیرالمؤمنان(علیه السلام) با توجّه به این ویژگی ها آن ها را از آیات عظیم خلقت شمرده است.(9)

پی نوشت:

  1. «ادمج» از ماده «دموج» به معنای استحکام بخشیدن گرفته شده است.

  2. «قوائم» جمع «قائمه» به معنای ستون و در این جا اشاره به دست و پاهاست که ستون های بدن محسوب می شوند.

  3. «ذرّة» به معنای مورچه کوچک است و به معنای ذرات گرد و غبار و در عصر ما به اتم نیز معنا شده است.

  4. «همجة» به معنای پشه کوچک است و جمع آن «همج» (بر وزن کرج) است.

  5. «حیتان» جمع «حوت» به معنای ماهی است.

  6. یوسف، آیه 105.

  7. «وأی» از ماده «وأی» (بر وزن سعی) به معنای وعده دادن گرفته شده است.

  8. «شبح» به معنای شخص و هر چیزی که در برابر انسان آشکار می شود و حس آن را درک می کند، آمده است.

  9. به دائرة المعارف موسوم به «فرهنگ نامه و لغت نامه فرهنگ عمید» مراجعه فرمایید.