[hadith]الطاوس:
وَ مِنْ أَعْجَبهَا خَلْقاً الطَّاوُسُ الَّذی أَقَامَهُ فِی [أَحْسَنِ] أَحْکَمِ تَعْدیلٍ وَ نَضَّدَ أَلْوَانَهُ فِی أَحْسَنِ تَنْضِیدٍ بجَنَاحٍ أَشْرَجَ قَصَبَهُ وَ ذَنَبٍ أَطَالَ مَسْحَبَهُ، إِذَا دَرَجَ إِلَی الْأُنْثَی نَشَرَهُ مِنْ طَیِّهِ وَ سَمَا بهِ مُطِلًّا عَلَی رَأْسهِ، کَأَنَّهُ قِلْعُ دَارِیٍّ عَنَجَهُ نُوتِیُّهُ، یَخْتَالُ بأَلْوَانِهِ وَ یَمِیسُ بزَیَفَانِهِ، یُفْضِی کَإِفْضَاءِ الدِّیَکَةِ وَ یَؤُرُّ بمَلَاقِحِهِ أَرَّ الْفُحُولِ الْمُغْتَلِمَةِ لِلضِّرَاب؛ أُحِیلُکَ مِنْ ذَلِکَ عَلَی مُعَایَنَةٍ لَا کَمَنْ یُحِیلُ عَلَی ضَعِیفٍ إِسْنَادُهُ؛ وَ لَوْ کَانَ کَزَعْمِ مَنْ یَزْعُمُ أَنَّهُ یُلْقِحُ بدَمْعَةٍ تَسْفَحُهَا مَدَامِعُهُ فَتَقِفُ فِی ضَفَّتَیْ جُفُونِهِ وَ أَنَّ أُنْثَاهُ تَطْعَمُ ذَلِکَ ثُمَّ تَبیضُ لَا مِنْ لِقَاحِ فَحْلٍ سوَی الدَّمْعِ الْمُنْبَجِس، لَمَا کَانَ ذَلِکَ بأَعْجَبَ مِنْ مُطَاعَمَةِ الْغُرَاب.[/hadith]
و من أعجبها خلقا ألطّاوس الّذی أقامه فی أحکم تعدیل، و نضّد ألوانه فی أحسن تنضید، بجناح أشرج قصبه، و ذنب أطال مسحبه، و إذا درج إلی الانثی نشره من طیّه، و سما به مطلّا علی رأسه، کأنّه قلع داریّ عنجه نوتیّه، یختال بألوانه، و یمیس بزیفانه، یفضی کإفضاء الدّیکة، و یورّ بملاقحة أرّ الفحول المغتلمه للضرّاب، أحیلک من ذلک علی معاینة لا کمن یحیل علی ضعیف أسناده، و لو کان کزعم من یزعم أنّه یلقح بدمعة تسفحها (تنشجها) مدامعه فتقف فی ضفّتی جفونه و أنّ أنثاه تطعّم ذلک ثمّ تبیّض لا من لقاح فحل سوی الدّمع المتبجّس (المنبجس) لما کان ذلک بأعجب من مطاعمة الغراب.
اللغة:
و (سحبه) علی الأرض سحبا من باب منع جرّه علیها فانسحب و (طوی) الصّحیفة یطویها طیّا قال سبحانه «یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ» و انّه لحسن الطیّة بالکسر و فی بعض النسخ من طیه بالکسر.
و (قلع داریّ) قال الفیومی: القلاع شراع السفینة، و الجمع قلع، مثل کتاب و کتب، و القلع مثله، و الجمع قلوع مثل حمل و حمول، و فی القاموس القلع بالکسر الشراع کالقلاعة ککتابة، و الداری المنسوب إلی دارین قال البحرانی:
و هی جزیرة من سواحل القطیف من بلاد البحرین یقال إنّ الطیب کان یجلب الیها من الهند و هی الان خراب لا عمارة بها و لا سکنی، و فیها آثار قدیمة و فی القاموس الدّارین موضع بالشام. و (ماس) فی مشیه تبختر و (الزّیفان) التبختر فی المشی و (الملاقحة) مفاعلة من ألقح الفحل الناقة أی أحبلها، و فی بعض النسخ (بملاقحه) بصیغة الجمع
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 46
مضافا إلی الضمیر أی بالات التناسل و الأعضاء و (غلم) کفرح غلما و غلمة بالضمّ و اغتلم غلب شهوة، و غلم البعیر و اغتلم أی هاج من شهوة الضرّاب، فهو غلّم و غلّیم و الاثنی غلّمة و غلّیمة و مغتلمة. و (سفحت) الدّم أی أرقته و الدّمع أسلته و فی بعض النّسخ تنشجها بدل تسفحها مضارع نشج من باب ضرب یقال نشج القدر أی غلا ما فیه حتّی سمع له صوت قال العلّامة المجلسی: و لعلّ الأوّل أوضح، فانّ الفعل لیس متعدّیا بنفسه علی ما فی کتب اللّغة و (تطعّم) علی صیغة التفعّل بحذف إحدی التّائین و (بجّس) الماء تبجیسا فجره فتبجّس و انبجس، و فی بعض النّسخ المنبجس من باب الانفعال.
الاعراب:
و الواو فی قوله: و من أعجبها، استینافیّة و قوله: بجناح، إمّا بدل من أحکم تعدیل أو عطف بیان، و یحتمل تعلّقه بقوله أحسن تنضید. و جملة عنجه، مرفوعة المحل صفة لقلع.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 54
المعنی:
و إذا عرفت وجه التدبیر و الحکمة فی مطلق الطیر فلنعد إلی شرح عجائب خلقة الطاوس علی ما فصّله الامام علیه السّلام بقوله (و من أعجبها خلقا الطاوس الذی أقامه) اللّه سبحانه (فی أحکم تعدیل) أی أعطی کلّ شیء منه فی الخلق ما یستحقّه و خلقه علی وجه الکمال خالیا من نقص (و نضّد) أی رتّب (ألوانه فی أحسن تنضید) و ترتیب کما قال الشّاعر:
سبحان من من خلقه الطاوس طیر علی أشکاله رئیس
کأنّه فی نقشه عروس فی الرّیش منه رکّبت فلوس
تشرق فی داراته شموس فی الرّأس منه شجر مغروس
کأنّه بنفسج یمیس أو هو رهو «1» حرم یبیس
فقد رتّب تعالی ألوانه (بجناح أشرج قصبه) أی رکّب عروق جناحه و اصولها بعضها فی بعض کما یشرج العیبة أی یداخل بین أشراجها (و ذنب أطال مسحبه) علی وجه الأرض (و إذا) أراد السفاد و (درج إلی الانثی نشره) أی نشر ذنبه (من طیّه و سما به مطلّا) أی رفعه مشرفا (علی رأسه تشبیه المحسوس بالمحسوس کأنه قلع داری) شبّه علیه السّلام ذنبه بشراع السفینة من باب تشبیه المحسوس بالمحسوس، لأنه عند ارادة السفاد یبسط ذنبه و ینشره ثمّ یرفعه و ینصبه فیسیر کهیئة الشراع المرفوع.
و أوضح وجه الشبه بقوله (عنجه نوتیّه) و ذلک لأنّ الملّاح الذی یدبّر أمر السفینة یعطف الشراع و یصرفه تارة بالجذب و تارة بالارخاء و تارة بتحویله یمینا و شمالا بحسب انصرافه من بعض الجهات إلی بعض (یختال) أی یتکبّر و یعجب (بألوانه و یمیس) أی یتبختر (بزیفانه) و التبختر بمشیته.
ثمّ وصف علیه السّلام هیئة جماعه بقوله (یفضی) و یسفد (کافضاء الدّیکة و یأرّ) أی یجامع (بملاقحة) مثل (أرّ الفحول المغتلمة) و ذات الغلم و الشبق.
ثمّ أکّد کون سفاده مثلی سفاد الدّیک و الفحل بالات التناسل کسایر أصناف
(1) بالفارسی شکوفه.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 10، ص: 55
الحیوان تنبیها به علی ردّ من زعم أنّ سفاده بتطعم الدّمع فقال (احیلک من ذلک علی معاینة) أی مشاهدة برأی العین (لا کمن یحیل علی ضعیف اسناده) و یزعم أن لقاحه بالتطعم اعتمادا علی سند ضعیف و إحالة علیه.
ثمّ دفع الاستبعاد عن ذلک الزعم الفاسد بقوله (و لو کان) الأمر (کزعم من یزعم أنّه یلقح) أی یحبل (بدمعة تسفحها) و تسکبها (مدامعه فتقف فی ضفّتی جفونه) و جانبیها (و أنّ انثاه تطعم ذلک ثمّ تبیض لا من لقاح فحل سوی الدّمع المتبجّس) المنفجر (لما کان ذلک بأعجب من مطاعمة الغراب) قال الشّارح المعتزلی: و اعلم أنّ قوما زعموا أنّ الطاوس الذّکر یدمع عینه فتقف الدّمعة بین أجفانه فتأتی الانثی فتطعمها فتلقح من تلک الدّمعة، و أمیر المؤمنین علیه السّلام لم یحل ذلک و لکنّه قال: لیس بأعجب من مطاعمة الغراب، و العرب تزعم أنّ الغراب لا یسفد، و من أمثالهم: أخفی من سفاد الغراب، فیزعمون أنّ اللّقاح من مطاعمة الذّکر و الانثی و انتقال جزء من الماء الذی فی قانصته إلیها من منقاره، و أمّا الحکماء فقلّ أن یصدقوا بذلک، علی أنّهم قد قالوا فی کتبهم ما یقرب من هذا؟ قال ابن سینا: و القبجة تحبلها ریح تهبّ من ناحیة الحجل الذّکر و من سماع صوته، انتهی.
تشبیه [یفضی کافضاء الدّیکة و یأرّ بملاقحة أرّ الفحول المغتلمة] أقول: أمّا کلام أمیر المؤمنین علیه السّلام فلا یخفی أنّ ظهوره فی کون سفاد الطاوس باللّقاح، حیث شبّهه بافضاء الدّیکة و بأرّ الفحول، و عبّر عن القول الاخر بالزّعم کظهوره فی کون سفاد الغراب بالمطاعمة، و أمّا المثل فلا یدلّ علی أنّ الغراب لا یسفد بل الظّاهر منه خلافه، علی أنّی قد شاهدت عیانا غیر مرّة سفاد الغراب الأبقع، فلا بدّ من حمل کلام أمیر المؤمنین علیه السّلام علی سایر أصناف الغراب و إن کان ظاهره الاطلاق و اللّه العالم بحقایق الخبیئات و أولیاؤه علیهم السّلام.
الترجمة:
و از عجب ترین مرغان از حیثیّت خلقت طاوس است که برپا داشته او را حق تعالی در محکم ترین تعدیل أجزاء، و ترتیب داده رنگهای آن را در أحسن ترتیب با بالی که درهم کرده قصبها و أصلهای آن را، و با دمی که دراز کرده جای کشیدن آن را، وقتی که بگذرد طاوس نر بر طاوس ماده پراکنده سازد آن دم را از پیچیدگی آن، و بلند می کند آن را در حالتی که مشرف باشد بر سر آن گویا که آن دم بادبان کشتی است که منسوبست بشهر دارین که میل داده است آنرا کشتیبان آن می نازد برنگهای مختلفه خود، و می خرامد بنازشهای خود، مباشرت میکند همچو مباشرت خروسان، و مجامعت می کند با آلات تناسل مثل مجامعت نرهای شدید الجماع، حواله می کنم تو را از این أمر مذکور بر دیدن رأی العین نه مانند کسی که حواله می کند بر سندهای ضعیف خود، و اگر باشد این امر مثل گمان کسی که گمان میکند که طاوس آبستن می سازد ماده خود را با اشکی که می ریزد آن را کنجهای چشم آن پس می ایستد آن أشک در پلکهای چشم او و آنکه ماده او می لیسد آن را پس از آن تخم می نهد نه از جماع طاوس نر غیر از اشک بیرون آمده از چشم هر آینه نمی باشد این گمان عجبتر از مطاعمه زاغها که نر و ماده منقار بمنقار می گذارند، و جزئی از آب که در سنگدان نر است بدهن ماده می رسد و از آن آبستن می شود چنانچه اعتقاد عربها اینست.
