[hadith]عِظَةُ الناس:
فَأَفِقْ أَیُّهَا السَّامِعُ مِنْ سَکْرَتِکَ وَ اسْتَیْقِظْ مِنْ غَفْلَتِکَ وَ اخْتَصِرْ مِنْ عَجَلَتِکَ، وَ أَنْعِمِ الْفِکْرَ فِیمَا جَاءَکَ عَلَی لِسَانِ النَّبیِّ الْأُمِّیِّ (صلی الله علیه وآله) مِمَّا لَا بُدَّ مِنْهُ وَ لَا مَحِیصَ عَنْهُ، وَ خَالِفْ مَنْ خَالَفَ ذَلِکَ إِلَی غَیْرِهِ وَ دَعْهُ وَ مَا رَضِیَ لِنَفْسهِ؛ وَ ضَعْ فَخْرَکَ، وَ احْطُطْ کِبْرَکَ، وَ اذْکُرْ قَبْرَکَ، فَإِنَّ عَلَیْهِ مَمَرَّکَ؛ وَ کَمَا تَدینُ تُدَانُ، وَ کَمَا تَزْرَعُ تَحْصُدُ، وَ مَا قَدَّمْتَ الْیَوْمَ تَقْدَمُ عَلَیْهِ غَداً، فَامْهَدْ لِقَدَمِکَ وَ قَدِّمْ لِیَوْمِکَ؛ فَالْحَذَرَ الْحَذَرَ أَیُّهَا الْمُسْتَمِعُ، وَ الْجِدَّ الْجِدَّ أَیُّهَا الْغَافِلُ، "وَ لا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبیرٍ".[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 209
فأفق أیّها السّامع من سکرتک، و استیقظ من غفلتک، و اختصر من عجلتک، و أنعم الفکر فیما جاءک علی لسان النّبیّ الأمّیّ صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم ممّا لا بدّ منه، و لا محیص عنه، و خالف من خالف فی ذلک إلی غیره، و دعه و ما رضی لنفسه، و ضع فخرک، و احطط کبرک، و اذکر قبرک، فإنّ علیه ممرّک، و کما تدین تدان، و کما تزرع تحصد، و ما قدّمت الیوم تقدّم علیه غدا، فامهد لقدمک، و قدّم لیومک، فالحذر الحذر أیّها المستمع، و الجدّ الجدّ أیّها الغافل، «و لا ینبّئک مثل خبیر».
الاعراب:
و قوله: الحذر الحذر و الجدّ الجدّ، منصوبات علی الاغراء، و قوله: و لا ینبّئک مثل خبیر، مثل صفة لمحذوف و کذلک خبیر أی لا ینبّئک منبیء مثل امرء خبیر.
المعنی:
ثمّ أمر السّامعین بأوامر نافعة و نصحهم بمواعظ بالغة فقال استعاره تحقیقیة- استعاره مرشحة (فأفق أیّها السّامع من سکرتک و استیقظ من) رقدتک و (غفلتک) استعار لفظ السّکرة الغفلة باعتبار کون الغفلة موجبة لترک أعمال العقل کما أنّ السّکرة کذلک، و هی استعارة تحقیقیّة و ذکر الافاقة ترشیح، استعاره باکنایه- استعاره تخییلیة و شبه الغفلة بالنّوم [استیقظ من غفلتک ] باعتبار أن لا التفات للغافل کالنّائم، و هی استعارة بالکنایة و ذکر الاستیقاظ تخییل (و اختصر من عجلتک) و سرعتک فی امور الدّنیا أی قصّر الاهتمام بها، فانّ بقائها یسیر و زوالها قریب (و أنعم الفکر) أی أمعن النّظر (فیما جاءک) و کثر دورانه (علی لسان النّبیّ الأمیّ صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم) قد مضی تفسیر الامّی من النّهایة فی شرح الخطبة الثامنة و الثّمانین و أقول هنا: روی فی الاحتجاج عن أبی محمّد العسکری علیه السّلام فی قوله تعالی: «وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ».
إنّ الأمیّ منسوب إلی امّه أی هو کما خرج من بطن امّه لا یقرأ و لا یکتب فزعم بعض النّاس و منهم الشّارح المعتزلی أنّ وصف النّبیّ به کان أیضا بذلک الاعتبار، أی لا یحسن أن یقرأ و یکتب، و هو زعم فاسد، بل وصفه باعتبار نسبته إلی امّ القری أعنی مکّة زادها اللَّه شرفا و عزّا و یدلّ علی ما ذکرنا ما رواه فی الصّافی فی تفسیر قوله تعالی: «الَّذینَ یَتَّبعُونَ الرَّسُولَ النَّبیَّ الْأُمِّیَّ».
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 215
من علل الشّرایع عن الجواد علیه السّلام أنّه سئل عن ذلک فقال: ما یقول النّاس؟ قیل یزعمون أنّه سمّی الامّی لأنّه لم یحسن أن یکتب، فقال علیه السّلام: کذبوا علیهم لعنة اللَّه أنّی ذلک و اللَّه یقول: «هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ».
فکیف کان یعلّمهم ما لا یحسن، و اللَّه لقد کان رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم یقرأ و یکتب باثنین و سبعین أو قال بثلاث و سبعین لسانا، و انّما سمّی الامّی لأنّه کان من أهل مکّة و مکّة من أمّهات القری، و ذلک قوله تعالی: «لِتُنْذرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها»*. هذا و بیّن ما جاء علی لسان النّبیّ صلّی اللَّه علیه و آله بقوله (ممّا لا بدّ منه و لا محیص عنه) أی الموت الذی لیس منه مناص و لا خلاص و لا مهرب و لا مفرّ (و خالف من خالف فی ذلک إلی غیره) یعنی أنّ من خالف فی امعان النّظر فی الموت و أهاویل الفناء و الفوت و أعرض عنه و التفت إلی غیره و اتّبع هواه و أطال أمله و مناه، کادحا سعیا لدنیاه فی لذّات طربه و بدوات اربه فخالفه (و دعه و ما رضی لنفسه) فانّ الموافقة له توجب فوات الثّواب و ألیم العذاب، و تجرّ الشّقاء الأبد و الخزی السّرمد (وضع فخرک) فانّ من صنع شیئا للمفاخرة حشره اللَّه یوم القیامة أسود، رواه فی عقاب الأعمال عن أمیر المؤمنین علیه السّلام (و احطط کبرک) لأنّ من مشی علی الأرض اختیالا لعنته الأرض و من تحتها و من فوقها، رواه فی عقاب الأعمال عن أبی عبد اللَّه علیه السّلام عن رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم.
و فیه أیضا عن أبی جعفر علیه السّلام قال: قال رسول اللَّه: ویل لمن فی الأرض یعارض
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 216
جبّار السّماوات و الأرض هذا و قد تقدّم الکلام فی شرح الخطبة المأة و السّابعة و الأربعین فی تحقیق معنی الکبر و کونه من أعظم الموبقات و ما فی ذمّه من الأخبار و الآیات، و کذلک الکلام فی حسن التّواضع مفصّلا و مستوفا فلیراجع ثمة (و اذکر قبرک) و ما فیه من الوحدة و الوحشة و الغربة و الظلمة و الحسرة و النّدامة (فانّ علیه ممرّک) و مجازک و لا بدّ لمن یمرّ علی منزل موحش مظلم أن یذکره و یتزوّد له و یهتمّ بأخذ الزّاد و تکمیل الاستعداد لیتمکّن من الوصول إلی المطلوب و النّجاح بالمقصود (و کما تدین تدان) أی کما تجزی تجزی و هو من باب المشاکلة، و المقصود أنّک کما تعمل للَّه سبحانه و تعالی و تعامل معه فاللَّه یعامل معک إنّ خیرا فخیرا و إن شرا فشرّا و لنعم ما قیل:
من یفعل الحسنات اللَّه یشکرها و الشرّ بالشرّ عند اللَّه مثلان
(و کما تزرع تحصد) فانّ من زرع النّواة حصد النّخل باسقات، و من زرع الفجور حصد الثّبور، و من توانا عن الزّرع فی أوانه حرم الحصاد فی ابانه
إذا أنت لم تزرع و أدرکت حاصدا ندمت علی التقصیر فی زمن البذر
(و ما قدّمت الیوم) لنفسک أو علیها (تقدم علیه غدا) و تقام فیه (فا) جهد نفسک فی تحصیل الخیر و تجنّب الشرّوا (مهد لقدمک) أی مهّد و هیّیء لموضع قدمک من الحسنات و الأعمال الصالحات (و قدّم) الزّاد (لیوم) معاد (ک) و إیاک و التفریط فتقع فی الحسرة و تعقب الندامة و ملامة النفس اللّوامة لدی الحساب یوم القیامة (فالحذر الحذر) من التقصیر و الغفلة (أیها المستمتع) المفتون (و الجدّ الجدّ) للتقوی و الطاعة (أیها الغافل) المغرور (و لا ینبّئک) أحد (مثل) واعظ (خبیر) و عارف بصیر بأحوال الآخرة و أهوالها.
الترجمة:
پس افاقه حاصل کن ای شنونده از بیهوشی خود را بیدار باش از خواب غفلت خود، و مختصر کن از تعجیل و شتاب خودت، و نیک تأمّل نما در آنچه آمده بتو بر زبان پیغمبری که از أهل مکه معظمه است از آنچه ناچار است از آن و هیچ گریزی نیست از آن، و مخالفت کن با کسی که مخالفت کند در آن، و متوجّه بشود بطرف غیر آن، و مگذار او را به آن چه که پسندیده است او را از برای خودش، و بگذار فخر خودت را، و پست کن کبر خود را، و ذکر کن قبر خود را پس بدرستی که بر آن قبر است عبور تو، و همچنان که جزا می دهی جزا داده می شوی، و همچنان که زراعت می کنی می دروی، و آنچه که پیش فرستاده امروز می آئی بر او فردا پس مهیّا کن از برای آمدن خود بدار بقا، و مقدّم کن از برای روز حاجت خود، پس البته حذر کن و بترس أی گوش دهنده، و البتّه جدّ و جهد کن أی غفلت کننده، و آگاه نکند تو را هیچ کس مانند کسی که آگاهست از کارها.
