[hadith]صفة الضالّ:
وَ هُوَ فِی مُهْلَةٍ مِنَ اللَّهِ یَهْوِی مَعَ الْغَافِلِینَ وَ یَغْدُو مَعَ الْمُذْنِبینَ، بلَا سَبیلٍ قَاصِدٍ وَ لَا إِمَامٍ قَائِدٍ.
صفات الغافلین:
حَتَّی إِذَا کَشَفَ لَهُمْ عَنْ جَزَاءِ مَعْصِیَتِهِمْ وَ اسْتَخْرَجَهُمْ مِنْ جَلَابیب غَفْلَتِهِمُ، اسْتَقْبَلُوا مُدْبراً وَ اسْتَدْبَرُوا مُقْبلًا، فَلَمْ یَنْتَفِعُوا بمَا أَدْرَکُوا مِنْ طَلِبَتِهِمْ وَ لَا بمَا قَضَوْا مِنْ وَطَرِهِمْ؛ إِنِّی أُحَذِّرُکُمْ وَ نَفْسی هَذهِ الْمَنْزلَةَ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 208
الفصل الثالث [و الرابع] منها:
و هو فی مهلة من اللَّه یهوی مع الغافلین، و یغدو مع المذنبین، بلا سبیل قاصد، و لا إمام قائد. الفصل الرابع منها حتّی إذا کشف لهم عن جزاء معصیتهم، و استخرجهم من جلابیب غفلتهم، استقبلوا مدبرا، و استدبروا مقبلا، فلم ینتفعوا بما أدرکوا من طلبتهم، و لا بما قضوا من وطرهم، و إنّی أحذّرکم و نفسی هذه المنزلة.
اللغة:
(هوی) یهوی من باب ضرب هویا بالضمّ و الفتح و هواء بالمدّ سقط من أعلی إلی أسفل و (الجلباب) ما یغطی به من ثوب و غیره و قیل ثوب أوسع من الخمار و دون الرّداء و (الطلبة) بالکسر اسم کالطّلب محرّکة.
الاعراب:
جملة یهوی حال من فاعل الظّرف.
المعنی:
اعلم أنّ هذا الفصل من کلامه علیه السّلام متضمّن لفصلین اما الفصل الاول فقد قال الشّارح المعتزلی و غیره: انّه یصف فیه انسانا من أهل الضّلال غیر معیّن کقوله علیه السّلام: رحم اللَّه امرء اتّقی ربّه و خاف ذنبه أقول: و هو إنّما یتمّ لو علم بعدم سبق ذکر مرجع للضّمیر الآتی أعنی قوله:
هو، فی کلامه علیه السّلام حذفه السیّد علی دیدنه فی الکتاب، و أمّا علی تقدیر سبقه و حذفه کما هو الأظهر فی النّسخ الّتی فیها عنوان هذا الفصل بقوله (منها) بل الظّاهر أیضا فی نسخة الشّارح المعتزلی الّتی عنوانه فیها بمن خطبة له علیه السّلام فلا و کیف کان فقوله (و هو فی مهلة من اللَّه یهوی مع الغافلین) أراد أنّ اللَّه سبحانه أمدّ فی عمره و أمهله و أخّر أجله و کان ذلک سببا لغفلته فهو یسقط و یتردّی من
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 211
درجة الکمال و السّلامة فی مهابط الهلاک و مهوات الغفلة و ینخرط فی سلک سایر الجهّال و الغافلین کنایه (و یغدو مع المذنبین) أی یصبح معهم و هو کنایة عن موافقته لهم و ملازمته إیّاهم فی ارتکاب المعاصی و انهماک الآثام و الذّنوب (بلا سبیل قاصد و لا إمام قائد) أی من دون أن یسلک سبیلا مستقیما یوصله إلی المطلوب و یتّبع إماما عادلا یقوده إلی الصّواب و أما الفصل الثانی متضمّن للنّصح و الموعظة و تذکیر المخاطبین بالموت و تنبیههم من نوم الغفلة و هو قوله (حتّی إذا کشف لهم عن جزاء معصیتهم و استخرجهم من جلابیب غفلتهم) قال الشّارح البحرانی: النفس ذو جهتین جهة تدبیر أحوالها البدنیّة بما لها من القوّة العملیة، و جهة استکمالها بقوّتها النظریة التی تتلقّی بها من العالیات کمالها، و بقدر خروجها عن حدّ العدل فی استکمال قوّتها العملیة تنقطع عن الجهة الأخری و تکتنفها الهیآت البدنیّة فتکون فی أغطیة منها و جلابیب من الغفلة عن الجهة الاخری بالانصباب إلی ما یقتنیه مما یعدّ خیرا فی الدّنیا و بسبب انصبابها فی هذه الجهة و تمکن تلک الهیآت البدنیة منها یکون بعدها عن بارئها و نزولها فی درکات الجحیم عن درجات النعیم و بالعکس کما قال صلّی اللَّه علیه و آله و: الدّنیا و الآخرة ضرّتان بقدر ما تقرب من إحداهما تبعد من الأخری، و ظاهر إنّ بالموت تنقطع تلک الغفلة، و تنکشف تلک الحجب، فیؤمئذ یتذکر الانسان و أنی له الذّکری، و یکون ما أثبته له یومئذ من تعلّق تلک الهیئات بنفسه و حطها له عن درجات الکمال من السلاسل و الأغلال هو جزاء معصیتهم المنکشف لهم، انتهی، هذا تشبیه المعقول بالمحسوس [حتّی إذا کشف لهم عن جزاء معصیتهم و استخرجهم من جلابیب غفلتهم ] و تشبیه الغفلة بالجلباب من باب تشبیه المعقول بالمحسوس، و وجه الشّبه إحاطتها بهم و ملازمتها لهم إحاطة الثوب بالبدن و لزومه له و قوله (استقبلوا مدبرا و استدبروا مقبلا) أراد بالمدبر الّذی استقبلوه ما کان غائبا عنهم من الشقاء و النکال و النقم، و بالمقبل الّذی استدبروه ما کان حاضرا لهم من الآلاء و الأموال و النعم (فلم ینتفعوا بما أدرکوا من طلبتهم) أی اللّذات الدّنیویة التی کانت أعظم طلباتهم، لأنّهم ترکوها وراء ظهورهم (و لا بما قضوا من
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 212
وطرهم) أی الشهوات النفسانیة الّتی کانت أهمّ حاجاتهم، لأنها قد زالت عنهم (و انّی أحذّرکم و نفسی هذه المنزلة) أراد بها الحالة التی کان الموصوفون علیها من الغفلة و الجهالة، و تشریک نفسه علیه السّلام معهم فی التحذیر لتطییب قلوب السامعین و تسکین نفوسهم لیکونوا إلی الانقیاد و الطاعة أقرب، و عن الآباء و النفرة أبعد، و فی بعض النسخ بدل المنزلة المزلّة، فالمراد بها الدّنیا الّتی هی محلّ الزّیغ و الزّلل و الخطاء و الخطل.
الترجمة:
بعض دیگر از آن خطبه شریفه در صفت بعض أهل ضلالست می فرماید:
و آن شخص معصیت کار در مهلت است از پروردگار فرو می افتد با غافلان، و صباح می کند با گنه کاران، بدون راه راست و بدون پیشوائی که کشنده خلایق است بطرف حضرت ربّ العزّة.
و بعض دیگر از این خطبه متضمّن نصیحت و موعظه است مر مخاطبین را می فرماید: تا آنکه چون کشف کند خدای تعالی از جزاء معصیت ایشان، و خارج میکند ایشان را از لباسهای غفلت ایشان استقبال می کنند بچیزی که ادبار کرده بود و غایب بود از ایشان که عبارتست از عقوبات آخرت، و استدبار می کنند بچیزی که حاضر بود ایشان را که عبارتست از لذایذ دنیا، پس نفع نبردند از آنچه دریافتند از مطلوب خودشان، و نه به آنچه که رسیدند از حاجت خود، و بدرستی که من می ترسانم شما را و نفس خود مرا از این حالت غفلت.
