[hadith]أَمَّا وَصِیَّتِی، فَاللَّهَ لَا تُشْرِکُوا بهِ شَیْئاً، وَ مُحَمَّداً (صلی الله علیه وآله) فَلَا تُضَیِّعُوا سُنَّتَهُ. أَقِیمُوا هَذَیْنِ الْعَمُودَیْنِ وَ أَوْقِدُوا هَذَیْنِ الْمِصْبَاحَیْنِ، وَ خَلَاکُمْ ذَمٌّ مَا لَمْ تَشْرُدُوا. حُمِّلَ کُلُّ امْرِئٍ مِنْکُمْ مَجْهُودَهُ وَ خُفِّفَ عَنِ الْجَهَلَةِ. رَبٌّ رَحِیمٌ، وَ دینٌ قَوِیمٌ، وَ إِمَامٌ عَلِیمٌ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 113
أمّا وصیّتی فاللَّه لا تشرکوا به شیئا، و محمّدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فلا تضیّعوا سنّته أقیموا هذین العمودین و أوقدوا هذین المصباحین، و خلاکم ذمّ ما لم تشردوا، حمل کلّ امرء منکم مجهوده، و خفّف عن الجهلة، ربّ رحیم، و دین قویم، و إمام علیم.
اللغة:
و (شرد) البعیر شرودا من باب قعد ندّ و نفر، و الاسم الشراد بالکسر و (حمل کلّ امرء منکم مجهوده) فی بعض النّسخ علی البناء للمفعول من باب التّفعیل و رفع کلمة کلّ، و فی بعضها علی المعلوم من باب التفعیل أیضا و نصب کلّ، فالفاعل هو اللَّه سبحانه، و فی بعضها حمل کضرب علی المعلوم و رفع کلّ و (خفف) علی بناء المجهول.
الاعراب:
و قوله: فاللَّه لا تشرکوا به شیئا و محمّدا صلّی اللَّه علیه و آله، منصوبان علی الاضمار علی شریطة التفسیر، و فی بعض النسخ بالرّفع علی الابتداء و الأوّل أرجح کما قرّر فی الأدبیّة لاستلزام الثّانی کون الجملة الطّبیّة خبرا فتأمّل، و قوله: و خلاکم ذمّ بالرّفع فاعل خلا أی عداکم و هی کلمة تجری مجری المثل.
قال الشّارح البحرانی: و أوّل من قالها قصیر مولی حذیمة حین حثّ عمرو بن عدی اخت حذیمة علی طلب ثاره من الزّباء فقال له عمرو: و کیف لی بذلک و الزّباء أمنع من عقاب الجوّ، فقال له قصیر اطلب الأمر و خلاک ذمّ.
و قوله: ربّ رحیم و دین قویم و إمام علیم، برفع الجمیع علی الخبر أی ربّکم ربّ رحیم و دینکم دین قویم و هکذا علی الابتداء و الخبر محذوف أی لکم ربّ رحیم و دین قویم آه قال الشّارح المعتزلی: و من النّاس من یجعل ربّ رحیم فاعل خفّف علی روایة من رویها فعلا معلوما، و لیس بمستحسن، لأنّ عطف الدین علیه یقتضی أن یکون الدّین أیضا مخففّا، و هذا لا یصحّ انتهی.
و قال المحدّث العلّامة المجلسیّ: إنّ فی أکثر النّسخ خفف علی بناء المعلوم فقوله: ربّ فاعله و لا یضرّ عطف الدّین و الامام علیه لشیوع التّجوّز فی الاسناد.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 115
مجاز فی الاسناد أقول: و ههنا [ربّ رحیم و دین قویم و إمام علیم ] وجه آخر علی روایة حمل و خفف بالبناء علی المجهول، و هو أن یکون ربّ مرفوعا بفعل محذوف علی حدّ قوله سبحانه: «یُسَبِّحُ لَهُ فِیها بالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ» علی قراءة یسبح بصیغة المجهول، کأنّه قیل: من حمل و خفّف، فقال: ربّ رحیم و دین قویم، و هذا الوجه أیضا مبنیّ علی التجوّز فی الاسناد.
المعنی:
ثمّ شرع فی الوصیّة فقال: (أما وصیّتی فاللَّه لا تشرکوا به شیئا) أی وحّدوه و أخلصوا العمل له و الزموا أوامره و نواهیه (و محمّدا صلّی اللَّه علیه و آله فلا تضیّعوا سنّته) أی لا تهملوها، و هو أمر بلزوم شرایع الدّین و سلوک نهج الشرع المبین.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 121
و أکّد الأمر بالتّوحید و اتّباع السّنة النّبویّة بقوله استعاره (أقیموا هذین العمودین) و استعار لهما لفظ العمود، لأنّ مدار الاسلام و نظام امور المسلمین فی المعاش و المعاد علی توحید اللَّه سبحانه و اتباع سنّة رسوله، کما أنّ مدار الخیمة و القسطاط علی العمود، و المراد باقامتهما الاعتقاد بهما و العمل بمقتضیات الایمان بهما.
استعاره مرشحة (و اوقدوا هذین المصباحین) و هو استعارة اخری و الجامع أنّهما یهدیان إلی الصّراط المستقیم و جنّات النّعیم، و یدلّان علی حظایر القدس و مجالس الانس، کما أنّ بالمصباح یهتدی فی غیاهب الدّجی إلی الطریق المطلوب، و ذکر الایقاد ترشیح للاستعارة (و خلاکم ذمّ ما لم تشردوا) أی سقط عنکم ذمّ و تجاوزکم فلا ذمّ یلحقکم ما لم تنفروا.
قال فی مرآت العقول: و الغرض النّهی عن التّفرق و اختلاف الکلمة، أی لا ذمّ یلحقکم ما دمتم متّفقین فی أمر الدّین متمسّکین بحبل الأئمّة الطاهرین أو المراد النّهی عن الرّجوع عن الدّین و إقامة سنّته.
و قوله (حمل کلّ امرء منکم مجهوده) کلام متّصل بما قبله، لأنّه لمّا قال ما لم تشردوا أنبأ عن تکلیفهم کلّما وردت به السّنة النّبویّة أی کلّف کلّ أحد منکم مبلغ وسعه و طاقته.
و لمّا کان هذا الکلام بظاهره یعطی أنه سبحانه کلّف کلّ أحد بما هو مبلغ طاقته و نهایة و سعه فبیّن علیه السّلام أنّ التّکلیف علی حسب العلم و استدرک بقوله (و خفّف عن الجهلة) یعنی أنّ الجهّال لیسوا مکلّفین بما کلّف به العلماء و قد قد قال اللَّه سبحانه: «إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللَّهِ لِلَّذینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ».
و هو بظاهره یدلّ علی أنّ الجاهل معذور فی أکثر الأحکام.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 9، ص: 122
و قوله (ربّ رحیم) قد عرفت جهات الاحتمال فی وجه اعرابه، و باختلافها یختلف المعنی فافهم، و وصف الرّب بالرّحمة لمناسبته بالتخفیف عن الجهلة (و دین قویم) لیس فیه أودوا عوجاج (و إمام علیم) أراد به الإمام فی کلّ زمان، و یحتمل شموله لرسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله تغلیبا، و ربّما یخصّ بالرّسول صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم، و وصفه بالعلم لکونه عالما بکیفیّة سلوک مسالک الآخرة و قطع مراحلها و منازلها و الهادی فیها بما یقتضیه حکمته من القول و العمل.
الترجمة:
و أمّا وصیّت من بشما پس اینست که پروردگار عالمیان را شریک قرار ندهید و محمّد بن عبد اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم ضایع نگردانید سنّت و شریعت او را، بر پا دارید این دو ستون اسلام را، و بر افروزید این دو چراغ هدایت را و خالی باشد از شما مذمّت مادامی که رم ننمائید از توحید پروردگار و شریعت سیّد مختار.
برداشت هر مردی از شما تکلیفی که باندازه وسع و طاقت او است، و تخفیف داده شد بار تکلیف از جاهلان و ضعیفان، خدای شما خدائیست مهربان، و دین شما دینی است راست، و امام شما امامی است عالم و آگاه.
