[hadith]کَأَنِّی بهِ قَدْ نَعَقَ بالشَّامِ وَ فَحَصَ برَایَاتِهِ فِی ضَوَاحِی کُوفَانَ، فَعَطَفَ عَلَیْهَا عَطْفَ الضَّرُوس وَ فَرَشَ الْأَرْضَ بالرُّءُوس، قَدْ فَغَرَتْ فَاغِرَتُهُ وَ ثَقُلَتْ فِی الْأَرْضِ وَطْأَتُهُ، بَعِیدَ الْجَوْلَةِ
،
عَظِیمَ الصَّوْلَةِ؛ وَ اللَّهِ لَیُشَرِّدَنَّکُمْ فِی أَطْرَافِ الْأَرْضِ حَتَّی لَا یَبْقَی مِنْکُمْ إِلَّا قَلِیلٌ کَالْکُحْلِ فِی الْعَیْنِ، فَلَا تَزَالُونَ کَذَلِکَ حَتَّی تَئُوبَ إِلَی الْعَرَب عَوَازبُ أَحْلَامِهَا. فَالْزَمُوا السُّنَنَ الْقَائِمَةَ وَ الْآثَارَ الْبَیِّنَةَ وَ الْعَهْدَ الْقَرِیبَ الَّذی عَلَیْهِ بَاقِی النُّبُوَّةِ، وَ اعْلَمُوا أَنَّ الشَّیْطَانَ إِنَّمَا یُسَنِّی لَکُمْ طُرُقَهُ لِتَتَّبعُوا عَقِبَهُ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 358
الفصل الثانی منها:
کأنّی قد نعق بالشّام، و فحص برایاته فی ضواحی کوفان، فعطف علیها عطف الضّروس، و فرش الأرض بالرّؤوس قد فغرت فاغرته، و ثقلت فی الأرض وطأته، بعید الجولة، عظیم الصّولة، و اللّه لیشرّدنّکم فی أطراف الأرض حتّی لا یبقی منکم إلّا قلیل کالکحل فی العین، فلا تزالون کذلک حتّی تؤب إلی العرب عوازب أحلامها، فالزموا السّنن القائمة، و الآثار البیّنة، و العهد القریب الّذی علیه باقی النّبوّة، و اعلموا أنّ الشّیطان إنّما یسنّی لکم طرقه لتتّبعوا عقبه. (27989- 27912)
اللغة:
(نعق) الرّاعی ینعق من باب ضرب نعیقا صاح بغنمه و زجرها و (فحصت) عن الشّیء و تفحّصت استقصیت فی البحث عنه، و فحص المطر التّراب قلبه و فحص فلان أسرع و (ضواحی) البلد نواحیه البارزة لأنّها تضحی و قیل ما قرب منه من القری و (الضّروس) النّاقة السّیئة الخلق و (فغر) الفم فغرا من باب نفع انفتح و فغرته فتحته یتعدّی و لا یتعدّی و (شرد) البعیر شرودا من باب قعد ندّ و نفر و شرّدته تشریدا و (عزب) الشیء عزوبا من باب قعد أیضا بعد و عزب من بابی قتل و ضرب غاب و خفی فهو عازب و الجمع عوازب و (سنّاه) تسنیة سهّله و فتحه و (العقب) مؤخر القدم.
الاعراب:
الباء فی قوله: بالشام، بمعنی فی، و فی قوله: و فحص برایاته، للمصاحبة
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 359
أو زائدة و قال الشّارح المعتزلی: ههنا مفعول محذوف تقدیره و فحص النّاس برایاته أی نحاهم و قلبهم یمینا و شمالا.
أقول: إن کان فحص بمعنی أسرع فلا حاجة إلی حذف المفعول و علی جعله بمعنی قلب فیمکن جعل برایاته مفعولا و الباء فیها زائدة، و قوله: بعید الجولة منصوب علی الحال و کذلک عظیم الصّولة و یرویان بالرفع فیکونان خبرین لمبتدأ محذوف، و إضافتها لفظیّة لأنّها من إضافة الصّفة إلی فاعلها.
قال نجم الأئمة الرّضی: و أمّا الصفة المشبّهة فهی أبدا جائزة العمل، فاضافتها أبدا لفظیّة، و الفاء فی قوله: فالزموا فصیحة.
المعنی:
اعلم أنّ هذا الفصل من کلامه علیه السّلام الظاهر أنّه اشارة إلی السّفیانی کما استظهره المحدّث العلّامة المجلسی طاب ثراه، و قال أکثر الشّراح إنّه إخبار عن عبد الملک بن مروان، و ذلک لأنّه ظهر بالشّام حین جعله أبوه الخلیفة من بعده و سار لقتال مصعب بن الزبیر إلی الکوفة بعد قتل مصعب مختار بن أبی عبیدة الثقفی فالتقوا بأرض مسکن بکسر الکاف من نواحی الکوفة، ثمّ قتل مصعبا و دخل الکوفة فبایعه أهلها، و بعث الحجّاج بن یوسف إلی عبد اللّه بن الزّبیر بمکّة فقتله و هدم الکعبة و ذلک سنة ثلاث و سبعین من الهجرة، و قتل خلقا عظیما من العرب فی وقایع عبد الرّحمن بن الأشعث.
إذا عرفت ذلک فلنعد إلی شرح کلامه علیه السّلام فنقول قوله (کأنّی به) أی کانّی ابصر بالشخص الذی یظهر و أراه رأی العین (قد نعق) و صاح بجیشه للشخوص (بالشّام و فحص) أی أسرع (برایاته فی صواحی کوفان) أی أطراف الکوفة و نواحیها البارزة تشبیه (فعطف علیها عطف الضّروس) شبّه عطفه أی حمله بعطف النّاقة السّیئة الخلق التی تعضّ حالبها لشدة الغضب و الأذی الحاصل منه کما فیه.
استعارة تبعیّة- استعاره بالکنایه- استعاره تخییلیة (و فرش الأرض بالرّؤوس) استعارة تبعیّة أی غطّاها بها کما یغطی المکان
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 360
بالفراش، أو استعارة بالکنایة حیث شبّه الرّؤوس بالفراش فی کون کلّ منهما ساترا لوجه الأرض و مغطیّا لها فیکون ذکر فرش تخییلا و الأظهر جعله کنایة عن کثرة القتلی فیها استعاره بالکنایه- استعاره تخییلیة (قد فغرت فاغرته) استعارة بالکنایة حیث شبّه بالسّبع الضاری یصول و ینفتح فمه عند الصّیال و الغضب فاثبت الفغر تخییلا.
کنایه (و ثقلت فی الأرض وطأته) کنایة عن استیلائه و تمکنه فی الأرض لا عن ظلمه و جوره کما توهّمه الشّارح المعتزلی إذ لا ملازمة بین ثقل الوطی و الجور عرفا کما هو ظاهر (بعید الجولة) أی جولان خیوله و جیوشه فی البلاد و اتساع ملکه أو جولان رجاله فی الحروب بحیث لا یتعقّبه السکون (عظیم الصّولة) أی صیاله فی القتال.
و لما فرغ من صفاته العامّة أشار إلی ما یفعله بهم مفتتحا بالقسم البارّ تحقیقا لوقوع المخبر به و تحقّقه لا محالة فقال تشبیه (و اللّه لیشردّنکم) أی یطردنکم و یذهبنّ بکم (فی أطراف الأرض حتّی لا یبقی منکم إلّا قلیل کالکحل فی العین) شبّه النّاجی من شرّهم بالکحل بالاشتراک فی القلّة (فلا تزالون کذلک) مشرّدین مطرودین منقضین محتقرین (حتّی تؤب) و ترجع (إلی العرب عوازب أحلامها) أی ما کان ذهب من عقولهم العملیة فی نظام أحوالهم و انتظام امورهم.
قال الشارح المعتزلی: و العرب ههنا بنو العبّاس و من اتّبعهم من العرب أیّام ظهور الدّولة کقحطبة بن شبیب الطّائی و ابنیه حمید و الحسن و کبنی رزیق بتقدیم الراء المهملة منهم طاهر بن الحسین و إسحاق بن إبراهیم المصعبی و عدادهم فی خزاعة و غیرهم من العرب من شیعة بنی العبّاس و قد قیل إنّ أبا مسلم أیضا عربیّ أصله، و کلّ هؤلاء و آباؤهم کانوا مستضعفین مقهورین مغمورین فی دولة بنی امیّة لم ینهض منهم ناهض و لا وثب إلی الملک واثب إلی أن أفاء اللّه تعالی هؤلاء ما کان ذهب و عزب عنهم من إبائهم و حمیتهم فغاروا للدّین و المسلمین من جور بنی مروان و ظلمهم و قاموا بالأمر و أزالوا تلک الدّولة التی کرهها اللّه تعالی و أذن فی انتقالها.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 8، ص: 361
ثمّ أمرهم باتّباع السّنة النبویّة و سلوک جادّة الشّریعة بقوله (فالزموا السّنن القائمة و الآثار البیّنة) أی الواضحة الرّشد (و العهد القریب الذی علیه باقی النّبوة) یعنی عهده و أیّامه علیه السّلام.
قال الشّارح المعتزلی: و کأنه علیه السّلام خاف من أن یکونوا باخباره لهم بأنّ دولة هذا الجبّار تنقضی إذا آبت إلی العرب عوازب أحلامها یتوهّمون وجوب اتّباع ولاة الدّولة الجدیدة فی کلّ ما تفعله، فوصّیهم بهذه الوصیّة، أنّه إذا تبدّلت تلک الدّولة فالزموا الکتاب و السنّة و العهد الّذی فارقتکم علیه.
ثمّ نبّه علی خدع الشیطان و تسهیله طرق المعاصی لیتنبّهوا علیها و یحذروا منها فقال (و اعلموا أن الشّیطان یسنی) و یسهل (لکم طرقه لتتّبعوا عقبه) حتّی یوقعکم فی العذاب الألیم و الخزی العظیم.
الترجمة:
این فصل از خطبه اشارتست بفتنه سفیانی که قبل از ظهور امام زمان علیه السّلام خروج خواهد کرد، یا بفتنه عبد الملک بن مروان علیه اللّعنة و النّیران می فرماید که:
گویا می نگرم باو در حالتی که فریاد کند در شام و بر گرداند علمهای خود را یا سرعت می کند با علمهای خود در أطراف شهر کوفه، پس حمله می کند بر آن أطراف مثل حمله کردن ناقه بد خلق گزنده بدندان بر دوشندگان خود، و فرش میکند زمین را با سرهای مردمان در حالتی که گشاده شود دهان او بجهت استیصال قبائل مثل سبع صائل، و سنگین باشد در زمین قدم نهادن او در حالتی که دور و دراز باشد جولان او در شهرها، و بزرگ باشد حمله او، قسم بذات پاک خدا که که البته پراکنده گرداند شما را در أطراف زمین بظلم و جفاء تا این که باقی نماند از شما مگر اندکی مانند سرمه در چشم، پس ثابت می باشید تا این که باز گردد بسوی جماعت عرب عقلهای غایب شده ایشان، و چون که حال بر این منوال باشد پس لازم شوید بر سنّتهای ثابته، و نشانهای واضحه و بر عهد و پیمان نزدیک که بر او است باقی پیغمبری، و بدانید که بدرستی شیطان ملعون جز این نیست که آسان می گرداند از برای شما راههای خود را تا تبعیّت نمائید در عقب او.
