[hadith]أَیْنَ تَذْهَبُ بکُمُ الْمَذَاهِبُ وَ تَتِیهُ بکُمُ الْغَیَاهِبُ وَ تَخْدَعُکُمُ الْکَوَاذبُ، وَ مِنْ أَیْنَ تُؤْتَوْنَ وَ أَنَّی تُؤْفَکُونَ؟ فَ «لِکُلِّ أَجَلٍ کِتابٌ» وَ لِکُلِّ غَیْبَةٍ إِیَابٌ، فَاسْتَمِعُوا مِنْ رَبَّانِیِّکُمْ وَ أَحْضِرُوهُ قُلُوبَکُمْ وَ اسْتَیْقِظُوا إِنْ هَتَفَ بکُمْ، وَ لْیَصْدُقْ رَائِدٌ أَهْلَهُ وَ لْیَجْمَعْ شَمْلَهُ وَ لْیُحْضِرْ ذهْنَهُ، فَلَقَدْ فَلَقَ لَکُمُ الْأَمْرَ فَلْقَ الْخَرَزَةِ وَ قَرَفَهُ قَرْفَ الصَّمْغَةِ.[/hadith]
پیام امام امیرالمؤمنین علیه السلام، ج4، ص: 541-538
بیدار شوید آینده شومی در پیش است!
امام(علیه السلام) در این بخش از خطبه، به دنبال پیش بینی حوادث سخت و دردناک - که در آینده دامن مسلمین را می گیرد - طرق دور ماندن از آن، یا حداقل، کم کردن ضایعات آن را به اصحابش تعلیم می دهد.
نخست برای جلب توجّه آنان فریاد می زند: «مذاهب و روش های گمراه کننده شما را به کجا می برد؟ تاریکی ها و ظلمت ها تا کی شما را سرگردان می سازد؟ و دروغ پردازی ها تا کی شما را می فریبد؟ از کجا در شما نفوذ می کنند و چگونه شما را از راه منحرف می سازند؟ (کی می خواهید بیدار شوید و پیام حق را بشنوید؟!)». (أَیْنَ تَذْهَبُ بکُمُ الْمَذَاهِبُ، وَ تَتِیهُ(1) بکُمُ الْغَیَاهِبُ(2) وَ تَخْدَعُکُمُ الْکَوَاذبُ؟ وَ مِنْ أَیْنَ تُؤْتَوْنَ، وَ أَنَّی تُؤْفَکُونَ؟).
و به این ترتیب، این معلّم بزرگ و رهبر آسمانی مخاطبین خود را از خواب غفلت بیدار و آماده شنیدن سخنان حق می کند و در ادامه سخن آنها را متوجّه مسئله مرگ و پایان عمر و بازگشت اعمال می کند و می فرماید: «برای هر اجل و سرآمدی، نوشته ای مقرر شده، و برای هر غیبتی، بازگشتی (عمر شما پایان می پذیرد، و اعمالتان در برابر شما ظاهر می شود)». (فَلِکُلِّ أَجَل کِتَابٌ، وَ لِکُلِّ غَیْبَة إِیَابٌ).
اشاره به اینکه: تصوّر نکنید عمر شما بی پایان است و همیشه فرصت برای جبران خطاها وجود دارد و تصوّر نکنید که اعمال شما غائب و پنهان می شود و هرگز به سوی شما باز نمی گردد; مرگ حق است و پیمانه های عمر، محدود و اعمال انسانها نزد خداوند محفوظ است.
بنابراین، منظور از «غائبی که باز می گردد»، یا اعمال انسانهاست و یا مرگ است; همانگونه که در خطبه های دیگری از نهج البلاغه نیز این تعبیر دیده می شود; امام(علیه السلام) در پایان خطبه 83 مردم را دعوت به توبه و اصلاح خویشتن، قبل از فرا رسیدن مرگ می کند و از آن تعبیر به «قَبْلَ قُدُومِ الْغَائِب الْمُنْتَظَرِ» می فرماید. و شبیه این معنا در خطبه 64 نیز دیده می شود.(3)
سپس امام(علیه السلام) در ادامه سخن می فرماید: «حال که چنین است! به سخنان پیشوای الهی خود گوش فرا دهید، دل های خود را نزد او حاضر سازید، و هنگامی که (به خاطر احساس خطر) به شما فریاد می زند، بیدار شوید». (فَاسْتَمِعُوا مِنْ رَبَّانِیِّکُمْ، وَ احْضِرُوهُ قُلُوبَکُمْ، وَ اسْتَیْقِظُوا إِنْ هَتَفَ(4) بکُمْ).
در ادامه سخن برای جلب توجّه مردم به نصایح و اندرزها و هشدارها می افزاید: «رهبر باید برای پیروانش صادقانه سخن گوید; و آنها را متمرکز ساخته، و محتوای ذهن خویش را (برای نجات آنها) حاضر کند، (و رهبر شما چنین است)». (وَلْیَصْدُقْ رَائِدٌ(5) أَهْلَهُ، وَلْیَجْمَعْ شَمْلَهُ(6)، وَلِیُحْضِرْ ذهْنَهُ).
خلاصه اینکه: رهبر و پیشوای جمعیّت وظیفه ای دارد و مردم هم وظیفه ای; او از یک سو، باید واقعیّت ها را برای مردم بگوید و از سوی دیگر، افکار، یا نفرات خود را جمع کند و سامان و نظام دهد و از سوی سوم، فکر خود را متمرکز ساخته و برنامه ریزی دقیق کند و هنگامی که رهبر و پیشوا این برنامه را انجام داد، وظیفه پیروان این است که با تمام وجود خود، در انجام اوامر او بکوشند.
سپس می افزاید: «پیشوای شما، حقیقت را برای شما به خوبی شکافته; همانند مهره ای که آن را برای شناسایی درونش می شکافند; یا همچون صمغ و شیره درختی که از بدنه آن جدا می سازند». (فَلَقَدْ فَلَقَ(7) لَکُمُ الاَْمْرَ فَلْقَ الْخَرَزَةِ(8)، وَقَرَفَهُ(9) قَرْفَ الصَّمْغَةِ(10)).
«خَرْزَه» به معنای مهره گران قیمت، یا ارزان قیمت است و هنگامی که مهره هایی مشکوک شوند که از چه نوع می باشند، یکی از آنها را می شکافند تا باطن آن آشکار شود. و این سخن کنایه از تبیین واقعیّت ها و آشکار کردن باطن امور است و تعبیر به: «قَرَفَهُ قَرْفَ الصَّمْغَةِ» اشاره به این است که: «من عصاره و جوهره مطالب را بیرون کشیده ام، همانند جدا کردن شیره های سودمند از درختان».
پی نوشت:
-
«تتیه» از مادّه «تیه» (بر وزن پیه) به معنای گمراه و سرگردان شدن است.
-
«غیاهب» جمع «غیهب» (بر وزن حیرت) به معنای شدّت تاریکی شب است .
-
بعضی از شارحان نهج البلاغه چون پیوند روشنی برای این جمله و جمله های قبل ندیده اند، فرض را بر این گرفته اند که این جمله در کلام امام(علیه السلام) از جمله های قبل جدا بوده و مرحوم «سیّد رضی» به خاطر روش گزینشی، از نقل قسمت های وسط صرف نظر کرده است; در حالی که معمول «سیّد رضی» این چنین نیست که جمله هایی را بیندازد و جمله های بعد را با ما قبل پیوند دهد، بی آنکه اشاره ای به آن (مثلا با کلمه «و منها») نداشته باشد و همانگونه که ما در بالا گفتیم: پیوند معنوی این جمله، با جمله های قبل کاملا قابل درک است.
-
«هتف» از مادّه «هتاف» (بر وزن حُباب) به معنای فریاد زدن است.
-
«رائد» از مادّه «رَوْد» (بر وزن قوم) به معنای کسی است که پیشاپیش قافله حرکت می کند و محلّ آب و مرتع را شناسایی می کند، تا قافله در آنجا اطراق کند.
-
«شمل» به معنای جمع کردن و گردآوری نمودن است.
-
«فَلَق» از مادّه «فلق» (بر وزن خلق) به معنای شکافتن است.
-
«خرزه» به جواهرات و دانه های زینتی گران قیمت، یا کم قیمت اطلاق می شود.
-
«قرف» از مادّه «قَرْف» (بر وزن حرف) به معنای تراشیدن، پوست کندن، یا جداکردن است.
-
«صمغه» شیره ای است که از درختان جاری می شود.
