[hadith]أَیْنَ تَذْهَبُ بکُمُ الْمَذَاهِبُ وَ تَتِیهُ بکُمُ الْغَیَاهِبُ وَ تَخْدَعُکُمُ الْکَوَاذبُ، وَ مِنْ أَیْنَ تُؤْتَوْنَ وَ أَنَّی تُؤْفَکُونَ؟ فَ «لِکُلِّ أَجَلٍ کِتابٌ» وَ لِکُلِّ غَیْبَةٍ إِیَابٌ، فَاسْتَمِعُوا مِنْ رَبَّانِیِّکُمْ وَ أَحْضِرُوهُ قُلُوبَکُمْ وَ اسْتَیْقِظُوا إِنْ هَتَفَ بکُمْ، وَ لْیَصْدُقْ رَائِدٌ أَهْلَهُ وَ لْیَجْمَعْ شَمْلَهُ وَ لْیُحْضِرْ ذهْنَهُ، فَلَقَدْ فَلَقَ لَکُمُ الْأَمْرَ فَلْقَ الْخَرَزَةِ وَ قَرَفَهُ قَرْفَ الصَّمْغَةِ.[/hadith]
أین تذهب بکم المذاهب، و تتیه بکم الغیاهب، و تخدعکم الکواذب، و من أین تؤتون، و أنّی تؤفکون، و لکلّ أجل کتاب، و لکلّ غیبة إیاب، فاستمعوه من ربّانیّکم، و أحضروه قلوبکم، و استیقظوا إن هتف بکم، و لیصدق رائد أهله، و لیجمع شمله، و لیحضر ذهنه، فلقد فلق لکم الأمر فلق الخرزة، و قرفه قرف الصّمغة.
اللغة:
و (تاه) یتیه تیها بالفتح و الکسر تحیّر و (الغیهب) الظلمة و الشدید السّواد من اللیل و (تؤتون) بالبناء علی المفعول و (الرّبانی) منسوب إلی الربّ و فسّر بالمتألّه العارف باللّه، أو الذی یطلب بعلمه وجه اللّه، أو العالم العامل المعلّم و (الرائد) الذی یتقدّم القوم یبصر لهم الکلاء و مساقط الغیث و (الفلق) الشقّ و (الخرزة) محرّکة الجوهر و ما ینظم و (قرفت) الشیء قرفا من باب ضرب قشرته.
و (الصمغ) ما ینحلب من شجر العضا و نحوها و فی القاموس و لکلّ شجر صمغ و الصمغ العربی غراء القرظ و الواحدة صمغة و الجمع ضموغ مثل تمر و تمرة و تمور فی المثل، و ترکته علی مثل مقرف الصمغة، و یروی مقلع لأنّ الصمغة إذا قرفت لم یبق لها أثر.
الاعراب:
و الباء فی قوله علیه السّلام این تذهب بکم المذاهب، للتعدیة، و کذا فی قوله تتیه بکم، و إن، فی قوله علیه السّلام إن هتف بکم، بکسر الهمزة شرطیة و فی بعض النسخ بالفتح فیکون مصدریّة أی لتهافه بکم، و فاعل فلق راجع إلی الرائد.
المعنی:
ثمّ استفهام تقریعی استفهم علیه السّلام عنهم علی سبیل التقریع لهم و التوبیخ ببقائهم علی ضلالتهم و قال (این تذهب بکم المذاهب) أی الطرق المنحرفة عن الحقّ، و المراد بها العقائد الفاسدة، و اسناد الاذهاب إلیها علی المجاز مبالغة (و تتیه بکم الغیاهب) أی تجعلکم ظلمات الجهالات تائها متحیّرا فی بوادی الضّلال (و تخدعکم الکواذب) أی تمکر بکم الامنیات الکاذبة و الأوهام الباطلة التی لا أصل لها. «کَسَرابٍ بقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً حَتَّی إِذا جاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئاً».
(من أین تؤتون) أی من أیّ جهة و طریق یأتیکم من یضلّکم من الشّیاطین أو تأتیکم تلک الأمراض المزمنة (و أنّی تؤفکون) أی کیف «1» تصرفون عن قصد
(1) هذه التفاسیر مبنیة علی الاختلاف فی معنی أنّی الاستفهامیة فقیل انها بمعنی کیف و قیل بمعنی این و قیل بمعنی متی و الی کلّ ذهب فریق فی قوله تعالی: نسائکم حرث لکم فأتوا حرثکم أنّی شئتم و بذلک اختلف آراء الفقهاء فی مسئلة جواز الوطی فی الدبر، منه.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 301
السبیل أو أین تقلبون و تذهبون، أو متی یکون انصرافکم عن الغفلة و الجهالة.
و قوله (فلکلّ أجل کتاب و لکلّ غیبة إیاب) یحتمل أن یکون منقطعا عمّا قبله و یکون بینه و بین ما قبله ما یربطه به فأسقط السید (ره) علی مجری عادته و أن یکون متّصلا به، فانه لما استفهم عن تیههم و انخداعهم و تقلّبهم توبیخا و تقریعا و تنبیها علی غفلتهم عن الحقّ أردفه بذلک توکیدا لما أراد و أشار به الی أنهم لیسوا بمهملین، بل کلّ ما عملوه فی زمان الغفلة محفوظ مکتوب و أنهم لیسوا فی الدّنیا بباقین، و سوف یخرجون منها و ینزعون فیکون تهدیدا لهم بالاشارة إلی قرب الموت و أنهم بمعرض أن یأخذهم علی غفلتهم، و المعنی أنه لکلّ أمد و وقت حکم مکتوب علی العباد، و لکلّ غیبة إیاب و رجوع.
ثمّ أکّده ثانیا بقوله (فاستمعوا من ربّانیّکم) ای اصغوا الحکم و المواعظ و ما ینجیکم من الرّدی و یدلّکم علی الرّشاد من المتألّه العارف باللّه المبتغی بعلمه وجه اللّه سبحانه، و أراد به نفسه الشریف (و أحضروه قلوبکم) أراد إقبالهم بکلّهم إلیه لا الغیبة بالقلوب و الحضور بالأبدان فقط (و استیقظوا ان هتف بکم) أی استیقظوا من نوم الغفلة إن ناداکم و تنبّهوا من رقدة الضلّة إن دعاکم (و لیصدق رائد أهله) أی وظیفة الرائد أن یصدق، و فی المثل: الرائد لا یکذب أهله.
و لعلّ المراد بالرائد نفسه أی وظیفتی الصدق فیما اخبرکم به ممّا تردون علیه من الامور المستقبلة فی الدّنیا و الآخرة، کما أنّ وظیفتکم التوجّه و الاستماع و احضار القلب (و لیجمع شمله) أی ما تشتّت من أمره، و المراد به الأفکار و العزائم أی یجب علیّ نصحکم و تذکیرکم بقلب فارغ من الخطرات و الوساوس، و التوجّه إلی هدایتکم و إرشادکم باقبال تامّ، و یجوز أن یراد بالشّمل من تفرّق من القوم فی فیافی الضّلالة (و لیحضر ذهنه) فیما یقول و یتفوّه به.
(فلقد فلق) الرائد (لکم الأمر فلق الخرزة) أی أوضح لکم أمر الدّین و ما جهلتموه من أحکام الشرع المبین، أو أمر ما یحدث من الفتن ایضاحا تامّا، فأظهر لکم باطن الأمر کما یری باطن الخرزة بعد شقّها.
(و قرفه قرف الصمغة) أی ألقاه بکلّیته الیکم و لم یدّخر شیئا عنکم کما أنّ قارف الصمغة لا یترک منها شیئا إذا قرفها و لا یبقی منها أثر بعد قرفها.
الترجمة:
کجا می برد شما را راههای کج، و متحیّر می سازد شما را ظلمتهای جهالت، و فریب می دهد شما را آرزوهای کاذبه، و از کجا آورده می شوید، و چه طور برگردانیده می شوید از جادّه حق، پس مر هر أجلیرا از آجال کتابیست، و هر غیبت را باز گشتی است.
پس گوش کنید و بشنوید نصیحت را از ربانی خودتان یعنی از کسی که أهل اللّه است و عارفست بأحکام اللّه و مراد خود نفس نفیس آن بزرگوار است، و حاضر نمائید بسوی آن ربانی قلبهای خود را، و بیدار شوید از خواب غفلت اگر صدا کند شما را و باید که راست گوید مرشد قوم بأهل خود، و باید که جمع کند آن مرشد تفرقه خواطر خود را، و باید که حاضر سازد ذهن خود را.
پس بتحقیق که شکافت از برای شما کار دین را، و واضح نمود مثل شکافتن مهره که ظاهر شود باطن آن، و مقشّر نمود آن کار را مثل مقشّر نمودن صمغ از درخت، یعنی تمام أمر را بجهة شما القاء نمود و هیچ چیز از آن فرو نگذاشت چنانچه کسی که از درخت صمغ را باز گیرد تمامی آن را باز گیرد که هیچ چیز از آن باقی نمی گذارد.
