[hadith]و من کلام له (علیه السلام) فی بعض أیام صفین:
وَ قَدْ رَأَیْتُ جَوْلَتَکُمْ وَ انْحِیَازَکُمْ عَنْ صُفُوفِکُمْ تَحُوزُکُمُ الْجُفَاةُ الطَّغَامُ وَ أَعْرَابُ أَهْلِ الشَّامِ، وَ أَنْتُمْ لَهَامِیمُ الْعَرَب وَ یَآفِیخُ الشَّرَفِ وَ الْأَنْفُ الْمُقَدَّمُ وَ السَّنَامُ الْأَعْظَمُ؛ وَ لَقَدْ شَفَی وَحَاوِحَ صَدْرِی أَنْ رَأَیْتُکُمْ بأَخَرَةٍ تَحُوزُونَهُمْ کَمَا حَازُوکُمْ وَ تُزیلُونَهُمْ عَنْ مَوَاقِفِهِمْ کَمَا أَزَالُوکُمْ حَسّاً بالنِّصَالِ وَ شَجْراً بالرِّمَاحِ، تَرْکَبُ أُوْلَاهُمْ أُخْرَاهُمْ کَالْإِبلِ الْهِیمِ الْمَطْرُودَةِ تُرْمَی عَنْ حِیَاضِهَا وَ تُذَادُ عَنْ مَوَارِدهَا.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 275
و من خطبة له علیه السّلام فی بعض ایام صفین و هی المأة و السادسة من المختار فی باب الخطب:
و قد رأیت جولتکم و انحیازکم عن صفوفکم، تحوزکم الجفاة الطّغام، و أعراب أهل الشّام، و أنتم لهامیم العرب، و یآفیخ الشّرف، و الأنف المقدّم، و السّنام الأعظم، و لقد شفی وحاوح صدری أن رأیتکم بآخره تحوزونهم کما حازوکم، و تزیلونهم عن مواقفهم کما أزالوکم، حسّا بالنّضال، و شجرا بالرّماح، ترکب أولیهم أخراهم کالإبل الهیم المطرودة، ترمی عن حیاضها، و تذاد عن مواردها. (20975- 20913)
اللغة:
(جال) الفرس فی المیدان یجول جولة و جولانا قطع جوانبه، و جال القوم جولة انکشفوا ثمّ کرّوا و (انحاز) الرجل إلی القوم بمعنی تحیّز إلیهم، قال تعالی: أو متحیّزا إلی فئة، أی مائلا إلی جماعة من المسلمین، و فی القاموس انحاز القوم ترکوا مراکزهم و (حزت) الشیء جمعته و ضممته و حزته أیضا غلبته و (الجفاة) جمع جاف و هو الغلیظ من النّاس و (الطغام) بالطاء المهملة و الغین المعجمة و زان سحاب الأوغاد من النّاس، و هی جمع وغد و هو الأحمق الضّعیف الرّذل الدّنی.
و (العرب) محرکة خلاف العجم مؤنث و هم سکّان الأمصار أو عامّ و الأعراب منهم سکان البادیة لا واحد لها و یقال للواحد أعرابی و (اللّهامیم) جمع اللّهموم بالکسر کالقندیل و القنادیل و هو السّابق الجواد من النّاس و الخیل أو جمع اللّهموم بالفتح کالیعسوب و الیعاسیب و هی النّاقة الغزیرة و السّحابة الغزیزة القطر و (الیآفیخ) جمع یافوخ و هو ملتقی عظم مقدم الرأس و مؤخره و یقال لمعظم الشی ء أیضا و (الوحاوح) جمع الوحوحة و هو صوت معه بحح و (الحسّ) القتل قال تعالی: إذ تحسّونهم باذنه، و (الشجر) الطعن و (الهیم) من الابل العطاش.
الاعراب:
جملة و أنتم لهامیم العرب فی محلّ النّصب علی الحال من مفعول تحوز، و قوله أن رأیتکم علی التأویل بالمصدر فاعل شفی، و حسا و شجرا منصوبان علی المصدر.
المعنی:
اعلم أنه قد تقدّم فی شرح الکلام الخامس و الستّین روایة هذه الخطبة عن نصر بن مزاحم عن زید بن وهب باختلاف لما هنا و ظهر لک ثمة أنّه علیه السّلام خطب بهذه الخطبة لما انهزم میمنة أهل العراق ثمّ عادت إلی موقفها و اجتمعت إلی الأشتر
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 276
و حمل الأشتر معهم علی صفوف أهل الشّام و کشف من بازائهم فخاطبهم أمیر المؤمنین بهذا الکلام فقال:
کنایه (و قد رأیت جولتکم و انحیازکم عن صفوفکم) أی انکشافکم و میلکم عن صفوفکم و هو کنایة عن هزیمتهم و هربهم عدل علیه السّلام فی التعبیر عن اللّفظ المنفر الی لفظ غیر منفر قال الشارح المعتزلی: و هو باب من أبواب البیان لطیف و هو حسن التّوصل بایراد کلام غیر مزعج عوضا عن لفظ یتضمّن تقریعا.
(تحوزکم) أی تغلبکم (الجفاة الطّغام) أی الغلاظ الأوغاد (و أعراب أهل الشام) و الإتیان بلفظ الاعراب إمّا بیان للواقع أو تبکیت لأصحابه و توبیخ لهم بأنه لا یلیق بمثلهم فی الشرف و السّودد أن یحوزه أراذل العرب و البدوی منهم و ربما یشعر بذلک قوله علیه السّلام (و أنتم لهامیم العرب) و ساداتها تشبیه (و یآفیخ الشرف) تشبیههم بالیآفیخ لکونهم فی علوّهم و شرفهم بالنسبة إلی العرب کالیآفیخ بالنسبة إلی الأبدان استعاره (و) کذلک التشبیه با (الانف المقدم و السنام الأعظم) و استعارة لفظی الأنف و السنام لهم باعتبار العزّ و الشرف، فانّ الأنف أعزّ الأعضاء و أشرفها و متقدّم علیها و حسن الوجه به قال الشّاعر:
قوم هم الأنف و الأذناب غیرهم و من یساوی بأنف الناقة الذّنبا
و هکذا السنام فی عزّته و علوّه بالنسبة إلی باقی أعضاء الجمل کنایه (و لقد شفی وحاوح صدری) و هی کنایة عن تألّمه و حرقة قلبه الناشی عن غلبة العدوّ (أن رأیتکم بآخرة) أی آخر الأمر (تحوزونهم کما حازوکم و تزیلونهم عن مواقفهم) و مراکزهم (کما أزالوکم حسّا بالنّضال و شجرا بالرّماح) أی تقتلونهم قتلا بالمراماة، و تطعنونهم طعنا بالرّماح حالکونهم (ترکب اولیهم اخربهم) أی الکتیبة الاولی منهم الکتیبة الاخری مولیّن مدبرین (کالابل الهیم) العطاش المجتمعة علی الحیاض للشرب (المطرودة) بعد اجتماعها (ترمی) بالسهام و تدفع (عن حیاضها و تذاد) و تطرد (عن مواردها) فانّ طردها علی ذلک الاجتماع یوجب رکوب بعضها بعضا و وقوع بعضها علی بعض و کذلک تلک الکتائب.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 277
الترجمة:
از جمله خطب شریفه آن بزرگوار و سید أبرار است در بعض أیام صفین که خطاب نموده بأصحاب خود در وقتی که شکست خوردند و در مقابل أهل شام فرار را برقرار اختیار کردند، پس در مقام تعرض ملامت ایشان فرمود که:
بتحقیق دیدم جولان کردن و هزیمت نمودن و شکست خوردن شما را در صفهای خودتان که جمع می کردند و بهم می چسباندند شما را مردمان زبر و خشن و رذل و عربهای بادیه نشین أهل شام، و حال آنکه شما جوانمردان عربید و سرهای شرف و أدب و بینی و پیشی گرفته بر دیگران و کوهان بزرگتر از همه.
و بتحقیق شفا داد آوازهای سینه مرا آنکه دیدم شما را در آخر کار جمع می کردید و بهم می چسبانید ایشان را چنانچه آنها جمع و حیازت می کردند شما را، و زایل می کردید ایشان را از محلها و مقامهای خودشان چنانچه ایشان شما را زایل می کردند می کشتید و مستأصل می نمودید ایشان را کشتنی با تیر اندازی، و طعن می کردید بایشان طعنه با نیزه ها در حالتی که برهم می نشستند أوّل ایشان بآخر ایشان مثل شتران تشنه رانده شده که انداخته شده باشند از حوض های خود، و دفع کرده شده باشند از مواضع ورود بر آب.
