[hadith]و من کلام له (علیه السلام) فی توبیخ بعض أصحابه:
کَمْ أُدَارِیکُمْ کَمَا تُدَارَی الْبکَارُ الْعَمِدَةُ وَ الثِّیَابُ الْمُتَدَاعِیَةُ، کُلَّمَا حِیصَتْ مِنْ جَانِبٍ تَهَتَّکَتْ مِنْ آخَرَ، کُلَّمَا أَطَلَّ عَلَیْکُمْ مَنْسرٌ مِنْ مَنَاسرِ أَهْلِ الشَّامِ أَغْلَقَ کُلُّ رَجُلٍ مِنْکُمْ بَابَهُ وَ انْجَحَرَ انْجِحَارَ الضَّبَّةِ فِی جُحْرِهَا وَ الضَّبُعِ فِی وِجَارِهَا. الذَّلِیلُ وَ اللَّهِ مَنْ نَصَرْتُمُوهُ وَ مَنْ رُمِیَ بکُمْ فَقَدْ رُمِیَ بأَفْوَقَ نَاصِلٍ؛ إِنَّکُمْ وَ اللَّهِ لَکَثِیرٌ فِی الْبَاحَاتِ قَلِیلٌ تَحْتَ الرَّایَاتِ؛ وَ إِنِّی لَعَالِمٌ بمَا یُصْلِحُکُمْ وَ یُقِیمُ أَوَدَکُمْ وَ لَکِنِّی لَا أَرَی إِصْلَاحَکُمْ بإِفْسَاد نَفْسی؛ أَضْرَعَ اللَّهُ خُدُودَکُمْ وَ أَتْعَسَ جُدُودَکُمْ، لَا تَعْرِفُونَ الْحَقَّ کَمَعْرِفَتِکُمُ الْبَاطِلَ وَ لَا تُبْطِلُونَ الْبَاطِلَ کَإِبْطَالِکُمُ الْحَق.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 5، ص: 121
و من کلام له علیه السلام و هو الثامن و الستون من المختار فی باب الخطب:
کم أداریکم کما تداری البکار العمدة، و الثّیاب المتداعیة، کلّما حیصت من جانب تهتّکت من آخر، کلّما أطلّ علیکم منسر من مناسر أهل الشّام أغلق کلّ رجل منکم بابه، و انحجر انحجار الضّبة فی جحرها و الضّبع فی و جارها، الذّلیل و اللّه من نصرتموه، و من رمی بکم فقد رمی بأفوق ناصل، و و اللّه إنّکم لکثیر فی الباحات، قلیل تحت الرّایات و إنّی لعالم بما یصلحکم و یقیم أودکم، و لکنّی لا أری إصلاحکم بإفساد نفسی، أضرع اللّه خدودکم، و أتعس جدودکم، لا تعرفون الحقّ کمعرفتکم الباطل، و لا تبطلون الباطل کإبطالکم الحقّ. (11388- 11296)
اللغة:
(البکار) بالکسر جمع بکر بالفتح و هو الفتی من الابل و (العمدة) بکسر المیم من العمد الورم و الدّبر و قیل العمدة التی کسرها ثقل حملها، و قیل التی قد انشدخت اسنمتها من داخل و ظاهرها صحیح و (المتداعیة) الخلقة التی تنخرق و إنّما سمّیت متداعیة لأنّ بعضها یتخرّق فیدعوا لباقی إلی الانخراق.
و (الحوص) الخیاطة یقال حاص الثوب یحوصه حوصا خاطه و (اطل) علیه بالطاء المهملة أشرف و فی بعض النّسخ بالمعجمة أی اقبل الیکم و دنا منکم و (المنسر) کمجلس و کمنبر القطعة من الجیش تمرّ قدام الجیش الکثیر و (الجحر) بالضّم کلّ شی ء یحتفره السّباع و الهوام لأنفسها و حجر الضّب کمنع دخله و حجره غیره أدخله فانحجر و تحجرّ و کذلک احجره و (الضّبة) انثی الضّباب و هی دابة برّیة.
و (الضّبع) مؤنثه و (و جارها) بالکسر جحرها و (الافوق) المکسور الفوق و (النّاصل) المنزوع النّصل و (الباحة) السیاحة و فی بعض النّسخ الساحات و (الرایة) العلم و (الاود) بالتّحریک العوج و (ضرع) إلیه بالتثلیث ضرعا بالتحریک و ضراعة خضع و ذلّ و استکان و اضرعه اللّه أذلّه و (التّعس) الهلاک و الانحطاط. و (الجدود) بالضّم جمع الجدّ بالفتح کالجدودة و الاجداد و هو البخت و الحظّ و فی الکتاب الکریم: «وَ أَنَّهُ تَعالی جَدُّ رَبِّنا مَا اتَّخَذَ صاحِبَةً وَ لا ولدا».
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 5، ص: 122
الاعراب:
جملة کلما حیصت فی محلّ الرّفع صفة للثیاب، و جملة کلّما اطل استینافیة و تحتمل الاستیناف البیانی فکانه سئل عن سبب المداراة فأشار إلی الجواب بها، و تقدیم و تأخیر قوله الذّلیل و اللّه من اه، جملة القسم معترضة بین الخبر و المبتدأ و تقدیم الخبر لقصد الحصر، و جملة اضرع اللّه خدودکم، و أنعس جدودکم دعائیّتان لا محلّ لهما من الاعراب.
المعنی:
اعلم أنّ المقصود بهذا الکلام توبیخ أصحابه، و ذمّهم بتثاقلهم عن الجهاد، و تقاعدهم عن النّهوض إلی حرب أهل الشّام، فأشار اوّلا إلی کونهم محتاجین إلی المداراة الکثیرة البعیدة عن شیمة أهل النّجدة و الشّجاعة و ذوی الفتوّة و الکیاسة و نبّه علی ذلک بقوله:
تشبیه (کم اداریکم کما تداری البکار العمدة و الثیاب المتداعیة) ای کما یداری صاحب البعیر بعیره المنشدخ السّنام و لا بس الأثواب ثیابه الخلقة المنخرقة، و وجه تشبیههم بالبکار العمدة هو قلة صبرهم و شدّة اشفاقهم و عدم تحملهم لمشاق الجهاد و القتال کما یشتدّ جرجرة البکر العمد و یقل صبره و لا یتحمل ثقال الأحمال.
و وجه التّشبیه بالثیاب المتداعیة أنّ الثیاب الموصوفة کما انّها (کلما حیصت من جانب تهتک من جانب آخر) فکذلک أصحابه کلّما أصلح حال بعضهم و انتظم أمرهم للحرب فسد علیه البعض الآخر (کلما اطل علیکم) و اشرف (منسر من مناسر اهل الشّام اغلق کلّ رجل منکم بابه) و لزم بیته من شدّة الجبن و الخوف و (انحجر انحجار الضّبة فی حجرها و الضّبع فی و جارها).
تخصیصهما من بین سایر الحیوانات بالذّکر لاتّصاف الاولی بالجهل و العقوق
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 5، ص: 123
حتّی صار یضرب بها المثل فی الجهل، و لذلک لا تحفر جحرها إلّا عند صخرة لئلا تضلّ عنه إذا خرجت لطلب الطعام و من عقوقها أنّها تأکل حسولها «1» و اتصاف الثانیة بالحمق کما عرفت ذلک فی شرح سادس المختار فی باب الخطب، و خصّ الاناث منهما أیضا لأنهما أولی بالمخافة من الذّکر.
انّ (الذّلیل و اللّه من نصرتموه) لاتّصاف المخاطبین فی أنفسهم بالذلة فیلزم اتّصاف المنتصرین بهم بها أیضا تشبیه (و من رمی بکم فقد رمی بافوق ناصل) شبّههم بالسّهم المکسور الفوق المنزوع النّصل لعدم الانتفاع بهم فی الحرب کما لا ینتفع بالسّهم الموصوف و قد مضی مثل هذه العبارة فی الخطبة التّاسعة و العشرین، و ذکرنا هنالک ما یوجب زیادة توضیحها.
(و و اللّه انّکم لکثیر فی المباحات قلیل تحت الرایات) و صفهم بالکثرة فی الاندیة و القلّة تحت الألویة إشارة إلی جبنهم، فانّ هذین الوصفین من لوازم الجبن و الخوف کما أن مقابلهما من لوازم الفتوّة و الشجاعة و لذلک یهجو الشّعراء بالأوّل و یمدحون بالثانی قال الشّاعر:
أما انکم تحت الخوافق و القنا لثکلاء لا زهراء من نسوة زهر
أ لستم أقلّ النّاس تحت لوائهم و أکثرهم عند الذّبیحة و القدر
و قال آخر:
ثقال إذا لانوا خفاف إذا دعوا قلیل إذا عدوّا کثیر إذا شدّوا
(و) اللّه (انّی لعالم بما یصلحکم و یقیم اودکم) و هو اقامة مراسم السّیاسة فیهم من القتل و التّعذیب و استعمال وجوه الحیل و التّدبیر و المخالفة لأمر اللّه سبحانه، و لذلک استدرک بقوله (و لکنّی لا أری اصلاحکم بافساد نفسی) یعنی أنّ اصلاحکم بالقتل و السّیاسة موجب لفساد نفسی و دینی و لا أرضی به کما یرتضیه ملوک الدّنیا و رؤسائها بلحاظ صلاح ملکهم و انتظام أمر مملکتهم لکون نظرهم مقصورا علی زخارف الدّنیا و زهراتها العاجلة و غفلتهم بالکلیّة عن الآخرة:
و أما هو علیه السّلام فراعی صلاح نفسه و قدّمه علی اصلاح حال الغیر لانحصار همّته
(1) حسول ولد الضبّ حین یخرج من بیضته و یکنی الضبّ ابو حسیل، ق.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 5، ص: 124
فی الآخرة و انقطاعه بکلیّته عن الدّنیا الفانیة، فلم یکن یستحلّ منهم ما یستحلّ سایر الملوک من رعیّتهم من القتل و التّعذیب الموجبین للاثم و المعصیة المستلزمین لفساد الدّین و السّخط فی الآخرة.
ثمّ دعی علیه السّلام علیهم بقوله کنایه (اضرع اللّه خدودکم) و هو کنایة عن ذلّة النّفس و الاستکانة و بقوله (و اتعس جدودکم) و هو کنایة عن الخسران و الخیبة.
ثمّ نبّههم علی علّة استحقاقهم للدّعاء بقوله (لا تعرفون الحقّ کمعرفتکم الباطل) أراد به جهلهم بما یلزم علیهم من القیام بوظایف التّکالیف الشّرعیة و الاحکام الالهیة و اشتغالهم بالامور الدّنیویة الباطلة (و لا تبطلون الباطل کابطالکم الحقّ) أراد به عدم ابطالهم للمنکر کابطالهم للمعروف.
الترجمة:
از جمله کلام آن حضرتست در مذمت اصحاب خود:
چقدر مدارا کنم با شما چنانکه مدارا کنند با شترانی که کوفناک باشد کوهان ایشان، و هم چنانکه مدارا کنند با لباسهای کهنه پاره پاره بمرتبه که هر وقت دوخته شود از جانبی دریده می شود از جانب دیگر هر وقت که مشرف شود بر شما دسته لشکری از لشکرهای أهل شام می بندد هر مردی از شما در خانه خود از ترس و در آید در سوراخ همچو در آمدن سوسمار در سوراخ خود و همچو در آمدن کفتار در خانه خود.
بخدا سوگند که ذلیل آن کسی است که شما ناصر آن شده باشید، و کسی که تیر اندازد با شما به دشمنان پس بتحقیق که می اندازد بتیر سوفار شکسته بی پیکان قسم بخدا که بدرستی شما هر آینه بسیارید در عرصها و اندکید در زیر علمها، و بدرستی من دانا هستم بچیزی که اصلاح نماید شما را و راست گرداند کجی شما را و لیکن من بخدا سوگند نمی بینم اصلاح شما را با فساد نفس خود.
خوار گرداند خدا رخسارهای شما را، و تباه گرداند نصیبهای شما را، نمی شناسید شما حق کامل را چنانچه می شناسید باطل را، و باطل نمی گردانید باطل را همچو باطل گردانیدن شما حق را یعنی شما با مورد دنیویه باطله مشغولید و از امور اخرویة غافل.
