[hadith]خُلقه و علمه:

فَإِنْ أَقُلْ یَقُولُوا حَرَصَ عَلَی الْمُلْکِ وَ إِنْ أَسْکُتْ یَقُولُوا جَزعَ مِنَ الْمَوْتِ! هَیْهَاتَ، بَعْدَ اللَّتَیَّا وَ الَّتِی، وَ اللَّهِ لَابْنُ أَبی طَالِبٍ آنَسُ بالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بثَدْیِ أُمِّهِ، بَلِ انْدَمَجْتُ عَلَی مَکْنُونِ عِلْمٍ لَوْ بُحْتُ بهِ لَاضْطَرَبْتُمْ اضْطِرَابَ الْأَرْشیَةِ فِی الطَّوِیِّ الْبَعِیدَة.[/hadith]

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 3، ص: 139

فإن أقل یقولوا حرص علی الملک، و إن أسکت یقولوا جزع من الموت، هیهات بعد اللّتیّا و الّتی، و اللّه لابن أبی طالب آنس بالموت من الطّفل بثدی أمّه، بل اندمجت علی مکنون علم لو بحت به لاضطربتم اضطراب الأرشیة فی الطّوی البعیدة. (3358- 3273)

اللغة:

و (اللتیّا) بفتح اللام و التّاء و تشدید الیاء تصغیر التی، و اللتیا و التی من أسماء الدّاهیة یقال: وقع فلان فی اللتیا و التی أی فی الدّاهیة، و قیل: کنایه یکنی بهذه اللفظة [اللتیا] من کمال الشّدة و الحزن و بهذه المناسبة جعلت علما للدّاهیة، و قیل: اللتیّا الدّاهیة التی بلغت الغایة و التّصغیر للتّعظیم أو بالعکس و التّصغیر للتّحقیر.

و فی بعض کتب الأدبیّة علی ما ببالی أنّه تزوّج رجل امرأة قصیرة سیّئة الخلق فقاسی منها شدائد فطلقّها، و تزوّج طویلة فقاسی منها أضعاف القصیرة فطلقها و قال بعد اللّتیا و التی لا أتزوّج فصار مثلا، و مثل ذلک ذکر الشّارح البحرانی، و قال الحریریّ فی المقامات: اللّتیا تصغیر التی و هو علی غیر قیاس التّصغیر المطرد لأنّ القیاس أن یضمّ أوّل الاسم إذا صغّر و قد أقرّ هذا الاسم علی فتحه الأصلیّة عند تصغیره إلّا أنّ العرب عوّضته من ضمّ أوّله بأن زادت فی آخره الفا و أجرت أسماء الاشارة عند تصغیرها علی حکمه فقال فی تصغیر الذی و التی: اللّذیا و اللتیا و فی تصغیر ذا و ذاک: ذیّا و ذیّاک، و قد اختلف فی معنی قولهم بعد اللتیّا و التی و قیل: هما من أسماء الدّاهیة، و قیل: المراد بهما صغیر المکروه و کبیره انتهی.

و (اندمج) فی الشی ء دخل فیه و تستر به و (باح) بسرّه أظهره کإباحة و (الارشیة) جمع رشا ککساء و هو الحبل و (الطوی) کغنی اسم بئر بذی طوی علی ما ذکره الفیروزآبادی، و لعل المراد هنا مطلق البئر کطویة.

الاعراب:

 و علی فی قوله علیه السّلام علی مکنون علم بمعنی فی  علی حدّ قوله: و دخل المدینة علی حین غفلة، و البعیدة صفة و تأنیثها باعتبار أن الطوی اسم للبئر و هی انثی.

المعنی:

(فإن أقل) فی باب الخلافة شیئا (یقولوا: حرص علی الملک) کما قاله عمر فی غیر موضع واحد (و إن أسکت) من حیث اقتضاء المصلحة (یقولوا: جزع من الموت) و هذا کلّه إشارة إلی عدم أمنه علیه السّلام من حصائد الألسنة و غوائل الزّخرفة، حیث إنّهم مع التّکلم کانوا ینسبونه إلی الحرص و الاهتمام بأمر الدّنیا، و مع السّکوت کانوا ینسبونه إلی الجزع و العجز و الخوف من الموت کما هود أب المنافق الحاسد و الکافر الجاحد فی کلّ عصر و زمان خصوصا فی حقّ مثله علیه السّلام.

کما قال الصّادق علیه السّلام فی روایة المجالس: إنّ رضا النّاس لا یملک و ألسنتهم لا تضبط، ألم ینسبوه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یوم بدر إلی أنّه أخذ من المغنم قطیفة حمراء حتّی أظهره اللّه علی القطیفة، و برء نبیّه من الخیانة، و أنزل فی کتابه: و ما کان لنبیّ أن یغلّ الآیة.

و فی الصّافی عن المجالس عن الصّادق علیه السّلام إنّ رضا النّاس لا یملک و ألسنتهم لا تضبط و کیف تسلمون ما لم یسلم منه أنبیاء اللّه و رسله و حججه ألم ینسبوا نبیّنا

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 3، ص: 140

محمّدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إلی أنّه ینطق عن الهوی فی ابن عمّه علیّ علیه السّلام حتّی کذّبهم اللّه فقال: «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی » و قال الشّاعر و ربّما ینسب إلیه علیه السّلام.

قیل إنّ الاله ذو ولد         و قیل إنّ الرّسول قد کهنا       

ما نجا اللّه و الرّسول معا         من لسان الوری فکیف أنا    

ثمّ إنّه علیه السّلام أشار إلی بطلان ما زعموا فی حقّه و تکذیب ما قالوا فیه من جزعه من الموت علی تقدیر السّکوت بقوله: (هیهات) أی بعد ما یقولون (بعد اللّتیّا و التی) أی بعد هذه الدّاهیة الکبری و ملاقات کبار الشّدائد و صغارها (و اللّه لابن أبی طالب آنس بالموت) و أرغب فیه و أمیل إلیه (من) میل (الطفل) و رغبته (بثدی امّه) و تفضیله علیه السّلام انسه بالموت علی انس الطفل بالثّدی بملاحظة أن انس الطفل جبلّی و طبیعی فی معرض الفناء و الزّوال و انسه علیه السّلام بالموت و لقاء ربّه عقلیّ روحانی متّصف بالبقاء و الثبات فاین أحدهما من الآخر.

ثمّ أشار علیه السّلام إلی سرّ سکوته عن طلب حقّه بقوله: (بل اندمجت) أی انطویت (علی مکنون علم لو بحت به) و أظهرته (لاضطربتم اضطراب الأرشیة) و الحبال (فی الطوی البعیدة) و البئر العمیقة، و اختلفوا فی أنّ المراد بالعلم المکنون ما ذا؟

فقیل: إنّه إشارة إلی الوصیّة التی اختصّ بها و قد کان من جملتها الأمر بترک النّزاع فی مبدء الاختلاف.

و قیل إنّ المراد به علمه بعواقب الامور المانع من سرعته إلی ما فیه المفسدة و الموجب لتوقفه علی ما اقتضته المصلحة.

و قیل: إنّه أراد به علمه بأحوال الآخرة و أهوالها، یعنی أنّ الّذی یمنعنی من المنافسة فی هذا الأمر و القتال علیه اشتغالی بما انطویت علیه من علم الآخرة ممّا لو أظهرته لکم لاضطربتم اضطراب الحبال فی الآبار خوفا من العقاب و شوقا إلی الثّواب و لذهلتم عمّا أنتم فیه من التنافس فما أمر؟؟ الدّنیا.

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 3، ص: 141

أقول: و الأظهر عندی أنّ المراد به هو ما أعلمه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بالوحی الالهی من جریان حکم القضاء اللّازم علی دوران رحی الضلالة بعده صلوات اللّه علیه و آله علی قطبها إلی رأس خمس و ثلاثین من الهجرة، ثمّ قیام دولة بنی امیّة علی ما یجری فیها علی المسلمین و المؤمنین من العذاب الألیم و النّکال العظیم، ثمّ ملک الفراعنة أعنی بنی العبّاس علی ما یبتلی به النّاس فیه من الفتن و المحن، و لعلّ هذا الوجه أقرب، و محصّله أنّ القضاء الأزلی و القدر الحتمی قد جری علی وقوع هذه الامور و استیلاء الدولة الباطلة لا محالة، فلا یثمر النّهوض و لا ینفع إلّا السّکوت، و اللّه العالم بحقایق کلام ولیّه صلوات اللّه علیه و آله.

تکملة:

هذا الکلام رواه المجلسی فی البحار بأدنی اختلاف، قال: مأخوذ من مناقب ابن الجوزی خطبة خطب بها أمیر المؤمنین علیه السّلام بعد وفات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، روی مجاهد عن ابن عبّاس قال: لمّا دفن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم جاء العبّاس و أبو سفیان بن حرب و نفر من بنی هاشم إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام، فقالوا: مدّ یدک نبایعک و هذا الیوم الذی قال فیه أبو سفیان: إن شئت ملاءتها خیلا و رجلا، فخطب علیه السّلام و قال:

أیّها النّاس شقّوا أمواج الفتن بسفن النّجاة، و عرّجوا عن طریق المنافرة وضعوا تیجان المفاخرة، فقد فاز من نهض بجناح، أو استسلم فارتاح، ماء آجن و لقمة یغصّ بها آکلها أجدر بالعاقل من لقمة تحشی بزنبور، و من شربة تلذّبها شاربها مع ترک النّظر فی عواقب الامور، فان أقل یقولوا: حرص علی الملک؛ و إن أسکت یقولوا: جزع من الموت، هیهات هیهات بعد اللّتیّا و الّتی و اللّه لابن أبی طالب آنس بالموت من الطفل بثدی امّه، و من الرّجل بأخیه و عمّه، و لقد اندمجت علی مکنون علم لو بحت به لاضطربتم اضطراب الأرشیة فی الطوی البعیدة.

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 3، ص: 142

الترجمة:

پس اگر بگویم که میل دارم در خلافت می گویند که حریص است در ملک و أمارت، و اگر ساکت شوم می گویند که ترسید از مقاتله و شهادت، چه دور است آنچه می گویند بعد از این داهیه عظمی و مصیبت کبری و تعاقب شدائد بسیار و ملاقات سختیهای بی شمار، بخدا قسم هر آینه پسر أبو طالب انس گیرنده تر است بمرک از انس گرفتن طفل شیرخواره بپستان مادر خود، بلکه سبب سکوت و توقف من در این باب آنست که پیچیده شده ام بعلم مخزون و سر مکنونی که پنهان است که اگر اظهار بدارم آن را بشما هر آینه مضطرب می شوید، و بلرزه میافتید مانند لرزیدن ریسمان در چاه دور و دراز، و این اشاره است بقیام دولت أهل ضلالت و طغیان و امتداد زمان غصب خلافت ایشان.