[hadith]من کلام له (علیه السلام) و فیه یذکر فضائله، قاله بعد وقعة النهروان:
فَقُمْتُ بالْأَمْرِ حِینَ فَشلُوا وَ تَطَلَّعْتُ حِینَ تَقَبَّعُوا وَ نَطَقْتُ حِینَ تَعْتَعُوا وَ مَضَیْتُ بنُورِ اللَّهِ حِینَ وَقَفُوا، وَ کُنْتُ أَخْفَضَهُمْ صَوْتاً وَ أَعْلَاهُمْ فَوْتاً، فَطِرْتُ بعِنَانِهَا وَ اسْتَبْدَدْتُ برِهَانِهَا کَالْجَبَلِ لَا تُحَرِّکُهُ الْقَوَاصِفُ وَ لَا تُزیلُهُ الْعَوَاصِفُ، لَمْ یَکُنْ لِأَحَدٍ فِیَّ مَهْمَزٌ وَ لَا لِقَائِلٍ فِیَّ مَغْمَزٌ. الذَّلِیلُ عِنْدی عَزیزٌ حَتَّی آخُذَ الْحَقَّ لَهُ، وَ الْقَوِیُّ عِنْدی ضَعِیفٌ حَتَّی آخُذَ الْحَقَّ مِنْهُ. رَضِینَا عَنِ اللَّهِ قَضَاءَهُ وَ سَلَّمْنَا لِلَّهِ أَمْرَهُ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 4، ص: 140
و من کلام له علیه السلام یجری مجری الخطبة و هو السابع و الثلاثون من المختار فی باب الخطب:
فقمت بالأمر حین فشلوا، و تطلّعت حین تقبّعوا، و نطقت حین تعتعوا، و مضیت بنور اللّه حین وقفوا، و کنت أخفضهم صوتا، و أعلاهم فوتا، فطرت بعنانها، و استبددت برهانها، کالجبل لا تحرّکه القواصف، و لا تزیله العواصف، لم یکن لأحد فیّ مهمز، و لا لقائل فیّ مغمز، الذّلیل عندی عزیز حتّی آخذ الحقّ له، و القویّ عندی ضعیف حتّی آخذ الحقّ منه، رضینا عن اللّه قضاءه، و سلّمنا للّه أمره.
اللغة:
(فشل) کفرح فهو فشل ضعف و کسل و تراخی و جبن و (التّطلع) هو الاشراف من عال و تطلعه أشرف علیه و علم به و (التّقبع) التّقبض یقال قبع القنفذ
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 4، ص: 141
أدخل رأسه فی جلده، و قبع الرّجل فی قمیصه دخل و تخلّف عن أصحابه و (التّعتعة) فی الکلام التّردّد و الاضطراب فیه من حصر أوعیّ و (الفوت) السّبقة یقال فاته فلان بذراع سبقه بها و منه یقال افتات فلان افتیاتا اذا سبق بفعل شی ء و (استبدّ) برأیه و استبدّ بالشّی ء استقلّ به و انفرد.
و (الرّهان) إما جمع الرّهن کالرّهون و الرّهن و هو ما یوضع عندک لینوب مناب ما یؤخذ منک، او مصدر کالمراهنة یقال راهنت فلانا علی کذا رهانا و تراهن القوم اخرج کلّ واحد رهنا لیفوز السّابق بالجمیع اذا غلب، و الثانی هو الأظهر و علیه فالمراد به ما یرهن و یستبق علیه.
و (القواصف) جمع القاصف یقال قصفت الرّیح العود قصفا فانقصف مثل کسرته فانکسر و زنا و معنا و (العواصف) جمع العاصف یقال عصفت الرّیح عصفا اشتدّت فهی عاصف و عاصفة، و الاولی یجمع علی العواصف و الثّانیة علی العاصفات صرّح به الفیومی فی المصباح و (المهمز) و (المغمز) المطعن اسم مکان من الهمز و الغمز یقال همزه همزا اعتابه فی غیبته و غمزه غمزا اشار إلیه بعین أو حاجب، و لیس فیه مغمزة و لا غمیزة أی عیب.
الاعراب:
صوتا و فوتا منصوبان علی التّمیز، و الباء فی بعنانها للاستعانة و فی قوله برهانها للصّلة، و یحتمل کونها بمعنی فی فلا بدّ حینئذ من ابقاء الرّهان علی معناه المصدری فیکون المعنی انفردت من الأقران فی مقام المراهنة و الرّهان، و جملة لا تحرّکه القواصف کالجملات التی بعدها منصوبة المحلّ علی الحالیّة، و قوله: حتّی اخذ بنصب المضارع بنفس حتّی کما یقوله الکوفیّون، أو بأن مضمرة نظرا إلی أن حتّی خافضة للأسماء و ما تعمل فی الأسماء لا تعمل فی الأفعال، و کذا العکس.
المعنی:
اعلم انّ المستفاد من شرح المعتزلی هو أنّ هذا الکلام له فصول أربعة یلتقطه من کلام طویل له قاله بعد وقعة النهّروان مشتمل علی وصف حاله منذ توفّی
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 4، ص: 142
رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم الی آخر وقته، فجعل السیّد (ره) ما التقطه سردا فصار عند السّامع کانّه یقصد به مقصدا و احدا.
فالفصل الاول مشتمل علی ذکر مناقبه الجمیلة الممتاز بها عن غیره و هو قوله: (فقمت بالأمر حین فشلوا)
و المراد به قیامه علیه السّلام بتشیید أمر الدّین و تأسیس أساس الیقین و ترویج سنّة سید المرسلین فی الحروب و الخطوب حین ضعف عنه سایر أصحابه صلوات اللّه علیه، و فشلوا و جبنوا و کسلوا و کان ذلک دأبه و دیدنه فی زمن الرّسول و بعده.
و قال الشّارح المعتزلی: الاشارة بذلک الفصل إلی قیامه بالأمر بالمعروف و النّهی عن المنکر أیّام أحداث عثمان و کون المهاجرین کلّهم لم ینکروا و لم یواجهوا عثمان بما کان یواجهه به و ینهاه عنه، فمعنی قمت بالأمر قیامه علیه السّلام بالنّهی عن المنکر حین فشل أصحاب محمّد انتهی.
و الأظهر هو ما ذکرنا إلّا أن یکون فی بیان الذی أسقطه السّید (ره) من کلامه قرینة علی ما ذکره الشّارح عثر علیه هو و لم یعثر علیه بعد (و تطلّعت حین تقبّعوا) ای اشرفت علی حقایق المعقولات و دقایق المحسوسات و اطلعت علیها حین قصر عنه سایر الأصحاب فحصل لی التّطاول فیها و لهم القصور (و نطقت حین تعتعوا) أراد به تکلّمه فی الأحکام المشکلة و المسائل المفصلة و غیرها بکلام واف بالمراد کاف فی أداء المقصود مطابق لمقتضی الحال و المقام علی ما کان یقتضیه ملکة الفصاحة و البلاغة التی کانت فیه، و أمّا غیره علیه السّلام فقد عییوا به و عجزوا من أدائه و اضطربوا فیه و لم یهتد و الوجهه و طرقه.
(و مضیت بنور اللّه حین وقفوا) حایرین بایرین جاهلین مفتونین، و المراد بنور اللّه هو علم الامامة المتلقّی من منبع النّبوة و الرسالة و إلیه الاشارة بآیة النور علی ما رواه فی البحار من جامع الأخبار باسناده عن فضیل بن یسار قال:
قلت لأبی عبد اللّه الصّادق علیه السّلام: «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» قال علیه السّلام
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 4، ص: 143
کذلک قال اللّه عزّ و جلّ قلت «مَثَلُ نُورِهِ» قال لی محمّد صلّی اللّه علیه و آله قلت «کَمِشْکاةٍ» قال صدر محمّد قلت «فِیها مِصْباحٌ» قال فیه نور العلم یعنی النّبوة قلت «الْمِصْباحُ فِی زُجاجَةٍ» قال علم رسول اللّه صدر إلی قلب علیّ قلت «کَأَنَّها»* قال لأیّ شی ء تقرء کانّها؟ قلت فکیف جعلت فداک؟
قال کانّه «کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ» قلت «یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبیَّةٍ» قال ذاک أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب لا یهودیّ و لا نصرانی قلت «یَکادُ زَیْتُها یُضِی ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ» قال یکاد العلم یخرج من فم آل محمّد من قبل أن ینطق به قلت «نُورٌ عَلی نُورٍ» قال الامام علی أثر الامام.
(و کنت أخفضهم صوتا) لأنّ خفض الصوت دلیل الدّعة و الاستکانة و التّواضع و رفع الصّوت علامة الجلافة و التّکبر و التجبّر و قد کان مشرکو العرب یتفاخرون بالأصوات الرافعة فوبّخهم اللّه بما حکاه من وصیّة لقمان لابنه بقوله: «وَ اقْصِدْ فِی مَشْیِکَ وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ إِنَّ أَنْکَرَ الْأَصْواتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ».
هذا کلّه مضافا إلی أنّ السکوت و خفض الصّوت فی الحروب دلیل العزم و الثّبات و القوة و رفعه علامة الضّعف و الجبن کما قال علیه السّلام فی بعض کلماته السابقة:
و قد أرعدوا و أبرقوا و مع هذین الأمرین الفشل و لسنا نرعد حتّی نوقع، و لا نسیلح تّی نمطر.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 4، ص: 144
و لما کان الخفض علامة القوّة و عدم المبالات حسن إردافه بقوله (و أعلاهم فوتا) إذ لا شکّ أنّ من کان أشدّ ثباتا و قوّة کان أشدّ تقدّما و سبقة إلی مراتب الکمال و السّعادة حائزا قصب السّبق فی مضمار البراعة استعاره (فطرت بعنانها و استبددت برهانها) الضّمیران راجعان إلی الفضایل النّفسانیة و الکمالات المعنوّیة و ان لم یجر لها ذکر لفظیّ فی الکتاب.
قال الشّارح البحرانی: استعار ههنا لفظ الطیران للسّبق العقلی لما یشترکان فیه من معنی السّرعة و استعار لفظی العنان و الرّهان الّذین هما من متعلّقات الخیل للفضیلة التی استکملها نفسه تشبیها لها مع فضایل نفوسهم بخیل الجلبة و وجه المشابهة أن الصّحابة لما کانوا یقتنون الفضایل و یستبقون بها إلی رضوان اللّه و سعادات الآخرة کانت فضایلهم التّی علیها یستبقون کخیل الرّهان، و لما کانت فضیلته أکمل فضایلهم و أتمّها کانت بالنّسبة إلی فضایلهم کالفرس لا یشقّ غباره فحسن منه أن یستعیر لسبقه بها لفظ الطیران و یجری علیها لفظ العنان و الرّهان.
و الفصل الثانی مشتمل علی ذکر حاله فی زمن الخلافة و حین انتهائها إلیه علیه السّلام یقول:
کنت لما ولیت الأمر (کالجبل) العظیم فی الثّبات علی الحقّ و الوقوف علی القانون العدل فکما (لا تحرّکه) الرّیاح (القواصف) عن مکانه (و لا تزیله) الزّعازع (العواصف) عن مقامه فکذلک أنا لا یحرّکنی عن سواء السّبیل و عن الصّراط المستقیم مراعاة هوی النّاس و متابعة طباعهم المایلة إلی خلاف ما یقتضیه السّنة النّبویّة و الأوامر الالهیّة.
و حاصله أنّه لا یأخذنی فی اللّه لومة لایم (لیس لأحد فی مهمز و لا لقائل فی مغمز) أی لا یسع لأحد أن یعیب علیّ و یطعن فیّ فی الغیبة و الحضور فی شی ء من الحلال و الحرام و الحدود و الأحکام کما عابوا علی من کان قبلی من المتخلّفین لأحداث
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 4، ص: 145
وقعت منهم و جرایر صدرت عنهم (الذّلیل عندی عزیز حتّی آخذ الحقّ له) ممّن ظلم فی حقّه (و القویّ عندی ضعیف حتّی آخذ الحقّ منه) و أنتصفه للمظلوم.
و الفصل الثالث:
مشتمل علی الرّضا بالقضا و تسلیم الأمر للّه سبحانه و تعالی، لمّا تفرّس فی طائفة من قومه أنّهم یتّهمونه بالکذب فیما یخبرهم به من الغیوبات و الملاحم الواقعة فی القرون المستقبلة کما یأتی شطر منها فی شرح کلامه السّادس و الخمسین، و یأتی فی تلک الأخبار أنّ بعضهم واجهه بالشّک و التّهمة فعند ذلک قال: (رضینا عن اللّه قضائه و سلّمنا له أمره) و ذلک لأنّه لمّا کان القضاء الالهی قد جری علی قوم بالتّکذیب له و التّهمة فیما یقول لاجرم کان أولی بلزوم باب الرّضا و التّسلیم إلی اللّه فیما جری علیه قلم القضاء.
الترجمة:
از جمله کلام هدایت فرجام آن امام عالیمقام است که جاری مجرای خطبه است، و آن جمع شده است از کلام طویلی که آن حضرت بعد از وقعه نهروان ادا فرموده اند و مدار آنچه که سید اینجا ذکر نموده است بچهار فصل است.
فصل اول
مشتمل است بذکر مناقب جمیله و فضایل جلیله خود که می فرماید: پس بر خواستم بأمر خدا و امر حضرت خاتم الأنبیاء علیه آلاف التحیة و الثناء در زمانی که ضعیف شدند و ترسیدند مردمان، و مطلع شدم بر حقایق اشیاء و احکام خدا هنگامی که سر فرو بردند مردمان و عاجز گردیدند، و گویا شدم در احکام مشکله و مسائل معضله در وقتی که درمانده بودند، و گذشتم بنور خداوند در حینی که ایستاده و سر گردان شدند، و بودم من پست تر ایشان از حیث آواز و بلندتر ایشان از حیث سبقت بمراتب کمالات و درجات سعادات، پس پرواز نمودم بدوال لجام فضیلت و بتنهائی قیام نمودم ببردن کر و منقبت.
فصل دویم
مشتملست به بیان حال بهجت منوال خود در زمان نشستن در مسند خلافت و استقرار در سریر ولایت که می فرماید: بودم من در آن هنگام مثل کوه با شکوه که نجنباند او را بادهای شکننده، و زایل نگرداند او را بادهای تند و زنده، در حالتی که نبود هیچ احدی را در شان من جای عیب و عار و نه هیچ گوینده را در حق من جای طعن بکردار و گفتار، ذلیل و خوار در نزد من عزیز است و با مقدار تا این که بازیافت بکنم حق او را از جابر و ستمکار، و صاحب قوة و اقتدار در نزد من ضعیف است و بی مقدار تا این که اخذ بکنم از او حق ستم کشیدگان را در روزگار.
فصل سیم
مشتملست برضای بقضای خدا و دفع توهم کذب و افترا در حق آن سرور اوصیا که می فرماید: راضی شدیم از خدا حکم او را و گردن نهادیم مر خداوند را امر او را.
