[hadith]و من خطبة له (علیه السلام) عند مسیر أصحاب الجمل إلی البصرة:
الأمور الجامعة للمسلمین:
إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ رَسُولًا هَادیاً بکِتَابٍ نَاطِقٍ وَ أَمْرٍ قَائِمٍ، لَا یَهْلِکُ عَنْهُ إِلَّا هَالِکٌ، وَ إِنَّ الْمُبْتَدَعَاتِ الْمُشَبَّهَاتِ هُنَّ الْمُهْلِکَاتُ إِلَّا مَا حَفِظَ اللَّهُ مِنْهَا، وَ إِنَّ فِی سُلْطَانِ اللَّهِ عِصْمَةً لِأَمْرِکُمْ، فَأَعْطُوهُ طَاعَتَکُمْ غَیْرَ مُلَوَّمَةٍ وَ لَا مُسْتَکْرَهٍ بهَا؛ وَ اللَّهِ لَتَفْعَلُنَّ أَوْ لَیَنْقُلَنَّ اللَّهُ عَنْکُمْ سُلْطَانَ الْإِسْلَامِ، ثُمَّ لَا یَنْقُلُهُ إِلَیْکُمْ أَبَداً حَتَّی یَأْرِزَ الْأَمْرُ إِلَی غَیْرِکُمْ.[/hadith]
پیام امام امیرالمؤمنین علیه السلام، ج 6، ص: 456-451
وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلامُ عند مسیر أصحاب الجمل إلی البصرة؛ الامور الجامعة للمسلمین.
از خطبه های امام علیه السلام است که به هنگام حرکت اصحاب جمل (لشکر طلحه و زبیر) به سوی بصره ایراد فرموده است
.
خطبه در یک نگاه:
این خطبه از دو بخش تشکیل یافته
:
در بخش اوّل، بعد از دعوت به پیروی از قرآن مجید و ترک بدعت های گمراه کننده، مردم را به پیروی از حکومت الهی خود دعوت می کند و هشدار می دهد که اگر خالصانه، اطاعت و پیروی نکنید، خداوند این نعمت را از شما می گیرد و به این ترتیب، مردم را دعوت می کند که برای پیکار با پیمان شکنان آماده باشند
.
در بخش دوّم، به این نکته اشاره می کند که دشمنان حق با تمام اختلافی که با هم دارند دست به دست هم داده اند تا در برابر من قیام کنند؛ من تا آن جا که مجبور نشوم صبر خواهم کرد؛ ولی اگر آن ها بر هدف شوم خود که از هم گسیختن نظام جامعه اسلامی است اصرار ورزند، در برابر آنان خواهم ایستاد
.
اگر قیام نکنید حکومت اسلامی از دست می رود:
امام(علیه السلام) این خطبه را زمانی ایراد فرمود که آگاه شد ناکثین و پیمان شکنان دست به دست هم داده اند و بصره را برای تشکیل حکومتی بر خلاف حکومت اسلامی امیرمؤمنان(علیه السلام) انتخاب کرده اند و به سوی آن حرکت نموده اند. هدف امام(علیه السلام) از ایراد این خطبه، آماده ساختن مردم برای مقابله این یاغیان بود.
در آغاز، مردم را به تمسّک، به قرآن فرا می خواند و می فرماید: «خداوند، پیامبری راهنما با کتابی گویا و دستوری استوار (برای هدایت مردم) برانگیخت و (این کتاب به گونه ای است که) جز افراد گمراه از آن روی گردان نمی شوند» (إِنَّ اللهَ بَعَثَ رَسُولا هَادیاً بکِتَاب نَاطِق وَ أَمْر قَائِم، لاَ یَهْلِکُ عَنْهُ إِلاَّ هَالِکٌ(1)).
سپس هشدار می دهد که «بدعت هایی که به رنگ حق درآمده گمراه کننده است; مگر این که خداوند حفظ کند» (وَ إِنَّ الْمُبْتَدَعَاتِ(2) الْمُشَبَّهَاتِ(3) هُنَّ الْمُهْلِکَاتُ إِلاَّ مَا حَفِظَ اللهُ مِنْهَا).
اشاره به این که بعد از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) فتنه جویان سعی دارند اهداف ضد اسلامی خود را به لباس اسلام درآورند; مثلا پیمان شکنی را در لباس خونخواهی عثمان نشان دهند. مردم باید به هوش باشند و فریب ظواهر دروغین را نخورند و خود را به خدا بسپارند.
و در ادامه آن ها را به اطاعت از حکومت الهی خود دعوت کرده، می فرماید: «(بدانید) پیروی از حکومت الهی، حافظ امور شماست; بنابراین زمام اطاعت خود را ـ بی آن که نفاق ورزید یا ذره ای اکراه داشته باشید ـ به دست آن بسپارید. به خدا سوگند! باید چنین کنید و گرنه خداوند، حکومت اسلامی را از شما خواهد گرفت; سپس به شما باز نخواهد گردانید، و به غیر شما بر می گردد» (وَ إِنَّ فِی سُلْطَانِ اللهِ عِصْمَةً لاَِمْرِکُمْ، فَأَعْطُوهُ طَاعَتَکُمْ غَیْرَ مُلَوَّمَة(4) وَ لاَ مُسْتَکْرَه بهَا. وَاللهِ لَتَفْعَلُنَّ أَوْ لَیَنْقُلَنَّ اللهُ عَنْکُمْ سُلْطَانَ الاِْسْلاَمِ، ثُمَّ لاَ یَنْقُلُهُ إِلَیْکُمْ أَبَداً حَتَّی یَأْرِزَ(5) الاَْمْرُ إِلَی غَیْرِکُمْ).
آری، هر گاه این نعمت الهی را کفران کنید، خداوند به جرم این ناسپاسی آن را از شما خواهد گرفت; همان گونه که درباره تمام نعمت ها فرموده است: (لَئِنْ شَکَرْتُمْ لاََزیدَنَّکُمْ وَلَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابی لَشَدیدٌ).(6)
آن چه از عبارت مذکور استفاده می شود (بنابراین که «حتّی» برای غایت باشد) این است که: اگر از امام به حق اطاعت نکنید، خداوند حکومت اسلامی را از شما می گیرد و دیگر به شما باز نمی گردد ; مگر بعد از آن که گروهی از دشمنان شما بر سر کار آیند و بعد از انقراض آن ها باز حکومت الهی به شما بر می گردد.
این تعبیر، مفسّران نهج البلاغه را سخت به زحمت افکنده; چرا که حکومت ناصالح بعد از امام(علیه السلام) در دست حکام «بنی امیّه» بود; ولی بعد از «بنی امیّه» به اهل بیت(علیهم السلام) باز نگشت.
بعضی گفته اند: بازگشت حکومت به «بنی عبّاس» با توجّه به این که آن ها از «بنی هاشم» بودند نوعی بازگشت به اهل بیت است; ولی با عنایت به این که ظلم بنی عبّاس کمتر از ظلم بنی امیّه نبود، این تفسیر بعید به نظر می رسد.
بعضی نیز احتمال داده اند: منظور، بازگشت حکومت به اهل بیت(علیهم السلام) در عصر ظهور حضرت ولی امر ـ ارواحنا فداه ـ است.
و اگر «حتی» در این جا به معنای «واو» عاطفه باشد ـ آن گونه که بعضی احتمال داده اند ـ مشکل حل می شود; زیرا معنای جمله چنین خواهد بود: اگر اطاعت امام حق نکنید، خداوند، حکومت اسلامی را از شما می گیرد و دیگر باز نمی گردد و کار به دست غیر شما خواهد افتاد (البتّه منظور در آینده نزدیک است; وگرنه در آینده دور و حکومت امام زمان(علیه السلام) در بازگشت حکومت جهانی به اهل بیت(علیهم السلام) تردیدی نیست).(7)
پی نوشت:
-
«هالک» از ماده «هلاک» در اصل به معنای مرگ و نابودی و فناست; ولی گاه به معنای هلاکت معنوی که گمراهی و شقاوت و بدبختی است نیز به کار می رود و مقصود در جمله مزبور، همین هلاکت معنوی است; بنابراین جمله «لا یهلک عنه الا هالک» به این معناست که تنها کسانی گمراه می شوند که برای پذیرش آن آمادگی دارند.
-
«مبتدعات» ازماده «بدع» (بر وزن بدر) به معنای به وجود آوردن چیزی بدون سابقه است و در اصطلاح شریعت به کارهایی که بر خلاف کتاب و سنّت است گفته می شود; بنابراین «مبتدعات» به معنای کارها و روش هایی است که آن را بر خلاف کتاب و سنت پدید آورده اند.
-
«مشبّهات» در این جا اشاره به بدعت هایی است که رنگ دین دارد و موجب گمراهی می شود.
-
«ملوّمة» به معنای سرزنش شده از ماده «لوم» (بر وزن قوم) گرفته شده است.
-
«یأرز» از ماده «أرز» (بر وزن فرض) به معنای جمع شدن گرفته شده است.
-
ابراهیم، آیه 7.
سند خطبه
:
تنها منبعی (غیر از نهج البلاغه) که قبل از مرحوم سیّد رضی این خطبه را نقل کرده، تاریخ طبری است که در حوادث سال 36 قمری در جلد 3، صفحه 465 نقل کرده است (طبری فقط بخش اوّل خطبه را ذکر کرده است
).
