[hadith]و من کتاب له (علیه السلام) إلی بعض عُمّاله:
أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّکَ مِمَّنْ أَسْتَظْهِرُ بهِ عَلَی إِقَامَةِ الدِّینِ وَ أَقْمَعُ بهِ نَخْوَةَ الْأَثِیمِ وَ أَسُدُّ بهِ لَهَاةَ الثَّغْرِ الْمَخُوفِ. فَاسْتَعِنْ باللَّهِ عَلَی مَا أَهَمَّکَ، وَ اخْلِطِ الشِّدَّةَ بضِغْثٍ مِنَ اللِّینِ، وَ ارْفُقْ مَا کَانَ الرِّفْقُ أَرْفَقَ وَ اعْتَزمْ بالشِّدَّةِ حِینَ لَا تُغْنِی عَنْکَ إِلَّا الشِّدَّةُ، وَ اخْفِضْ لِلرَّعِیَّةِ جَنَاحَکَ وَ ابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَکَ وَ أَلِنْ لَهُمْ جَانِبَکَ، وَ آس بَیْنَهُمْ فِی اللَّحْظَةِ وَ النَّظْرَةِ وَ الْإِشَارَةِ وَ التَّحِیَّةِ، حَتَّی لَا یَطْمَعَ الْعُظَمَاءُ فِی حَیْفِکَ وَ لَا یَیْأَسَ الضُّعَفَاءُ مِنْ عَدْلِکَ؛ وَ السَّلَام.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 126
المختار الخامس و الاربعون من کتبه علیه السّلام و من کتاب له علیه السّلام الی بعض عماله:
أمّا بعد، فإنّک ممّن أستظهر به علی إقامة الدّین، و أقمع به نخوة الأثیم، و أسدّ به لهاة الثغر المخوف، فاستعن باللّه علی ما أهمّک، و أخلط الشّدّة بضغث من اللّین، و ارفق ما کان الرّفق أرفق، و اعتزم بالشّدّة حین لا یغنی عنک إلّا الشّدّة و اخفض للرّعیّة جناحک، و ابسط لهم وجهک، و ألن لهم جانبک، و آس بینهم فی اللّحظة و النّظرة و الإشارة و التّحیّة، حتّی لا یطمع العظماء فی حیفک، و لا ییأس الضّعفاء من عدلک، و السّلام. (65353- 65271)
اللغة:
(أستظهر): أجعلک کظهری أتقوّی بک، (النخوة): الکبر، (الأثیم): المخطئ المذنب، کنایه (اللهات): ما بین الفکّین الأعلی و الأسفل، و هی کنایة عن هجوم العدوّ کالسبع فاتحا فاه لأخذ الصید، (الضغث): النصیب من الشیء یختلط بغیره.
الاعراب:
ما کان الرفق: ما مصدریّة زمانیّة و کان صلتها، حتّی لا یطمع: لفظة حتّی تفید التعلیل.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 127
المعنی:
لم یشر الشراح إلی من کاتبه علیه السّلام بهذا الکتاب و إلی من خاطبه بهذه التوصیات الحکیمة، و لکن یستفاد من قوله علیه السّلام (و أسدّ به لهاة الثغر المخوف) أنّه کان من الأمراء و العمّال المرابطین فی أحد الثغور الهامّة الهائلة، و الثغور الّتی لا بدّ من المراقبة منها فی عصر حکومته علی قسمین: منها ما کانت بین المسلمین و الکفار من ناحیة المشرق و المغرب، و منها ما کان بین المؤمنین و الفسّاق فی داخل البلاد الاسلامیّة کثغور الشام و العراق، فانّ معاویة یحکم فی قطعة واسعة من البلاد الاسلامیّة تمتدّ من شمال الجزیرة إلی نواحی العراق، و کان یراقب الغرّة من المجاهدین المؤمنین الّذین یطیعون علیّا للفتک بهم و التسلّط علی ما فی یدهم کما فعله بحسّان بن حسّان البکری عامل علیّ علیه السّلام علی أنبار، و ربما یشعر قوله علیه السّلام (و اقمع به نخوة الأثیم) علی الوجه الثانی کما أنّ قوله علیه السّلام «لهاة الثغر المخوف» لا یخلو من ایماء إلی ذلک فانّ الثغور الداخلیّة حینئذ کانت أخوف من الثغور الخارجیّة المجاورة مع الکفّار، و قد ارتکب معاویة أیّام الهدنة المضروبة طیلة سنة فی قضیّة الحکمین من العیث و الفساد فی نواحی العراق و الحجاز ما لا یرتکبه الکفّار فی الثغور الاسلامیّة الخارجیّة.
و قد أمر علیّ علیه السّلام عامله علی محافظة امور ثلاثة:
1- الاعانة علی إقامة الدین الّذی هو برنامج تربیة المسلمین مادّة و معنا.
2- قمع العصاة و المخالفین الّذین یریدون الفساد و الافساد فی حوزة المسلمین.
3- المراقبة علی الثغر الاسلامی و الدفاع عن هجوم الأعداء، و أمر عامله بالاستعانة علی ما یهمّه من اللّه تعالی و الاستمداد من سیاسة ذات جهتین مخلوطة و مرکّبة من الرفق و الشدّة و اللین و الضغط، بحسب ما یعترضه من الحوادث و العوارض تجاه العدوّ و المخالف، فانّ مدار التدبیر و السیاسة علی الانذار و التبشیر و الاحسان و التقتیر کما قال الشاعر:
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 128
فوضع الندی فی موضع السیف بالعلا مضرّ کوضع السیف فی موضع الندی و وصّاه فی معاملته مع الرعایا المطیعین بمراعاة أربعة امور:
1- التواضع لهم و خفض الجناح تجاههم لحفظ حرمتهم و عدم إظهار الکبریاء فی وجوههم کما أمر اللّه نبیّه صلّی اللّه علیه و آله فی السلوک مع المؤمنین فقال تعالی: «و اخفض جناحک للمؤمنین 88- الحجر».
2- لقائهم بالبشر و البشاشة و الفرح للدلالة علی مودّتهم و لتحکیم الرابطة الاخویة معهم
3- الاستیناس بهم و التلطف معهم لیطمئنوا برحمة الحکومة و یخلصوا لها ایمانهم بها.
4- المواساة بینهم و رفع التبعیض بحیث ینسلکون فی نظم الأخوّة الاسلامیة کملا، و لا یطمع العظماء و أرباب الثروة و النفوذ فی سوء الاستفادة من الحاکم فی الظلم علی الضعفاء، و لا ییئس الضعفاء من عدل الحاکم و الشکایة عن الظالم.
الترجمة:
در نامه ای بیکی از کارگزاران خود چنین می نویسد:
أمّا بعد، تو یکی از کسانی هستی که من برای پایدار کردن دین بدانها پشت گرم هستم، و سر بزرگی گنهکار را بوسیله آنها می کوبم، و مرز معرض هجوم و بیمناک را مسدود می سازم، از خدا در کارهائی که بعهده تو است یاری بجو، سخت گیری را با اندکی نرمش در آمیز، تا آنجا که نرمش برای پیشرفت کارت هموارتر است نرمش کن، و چون جز سخت گیری چاره ای نماند بر دشمن سخت گیر. در برابر رعیّت فرمانبر تواضع پیشه کن و بزرگی بدانها مفروش، با خوشروئی با آنها روبرو شو، و آنانرا بخود راه بده و مأنوس کن، و مساوات و برابری کامل را میان آنها رعایت کن تا آنجا که نگاه و توجّه و إشاره و درود را میان همه پخش کنی و برابری را رعایت کنی تا آنکه بزرگان و أرباب نفوذ در طرفداری و ستم تو طمع نورزند و بوسیله تقرّب بتو بر دیگران ستم نکنند و بینوایان از عدالت و داد خواهیت نومید نگردند، و از شکایت ستمکاران دم در نبندند.
