[hadith]وَ مِنْهُ: إِنِّی وَ اللَّهِ لَوْ لَقِیتُهُمْ وَاحِداً وَ هُمْ طِلَاعُ الْأَرْضِ کُلِّهَا مَا بَالَیْتُ وَ لَا اسْتَوْحَشْتُ؛ وَ إِنِّی مِنْ ضَلَالِهِمُ الَّذی هُمْ فِیهِ وَ الْهُدَی الَّذی أَنَا عَلَیْهِ لَعَلَی بَصِیرَةٍ مِنْ نَفْسی وَ یَقِینٍ مِنْ رَبِّی، وَ إِنِّی إِلَی لِقَاءِ اللَّهِ لَمُشْتَاقٌ وَ [لِحُسْنِ] حُسْنِ ثَوَابهِ لَمُنْتَظِرٌ رَاجٍ؛ وَ لَکِنَّنِی آسَی أَنْ یَلِیَ [هَذهِ الْأُمَّةَ] أَمْرَ هَذهِ الْأُمَّةِ سُفَهَاؤُهَا وَ فُجَّارُهَا، فَیَتَّخِذُوا مَالَ اللَّهِ دُوَلًا وَ عِبَادَهُ خَوَلًا وَ الصَّالِحِینَ حَرْباً وَ الْفَاسقِینَ حِزْباً؛ فَإِنَّ مِنْهُمُ الَّذی قَدْ شَرِبَ فِیکُمُ الْحَرَامَ وَ جُلِدَ حَدّاً فِی الْإِسْلَامِ، وَ إِنَّ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ یُسْلِمْ حَتَّی رُضِخَتْ لَهُ عَلَی الْإِسْلَامِ الرَّضَائِخُ؛ فَلَوْ لَا ذَلِکَ مَا أَکْثَرْتُ تَأْلِیبَکُمْ وَ تَأْنِیبَکُمْ وَ جَمْعَکُمْ وَ تَحْرِیضَکُمْ، وَ لَتَرَکْتُکُمْ إِذْ أَبَیْتُمْ وَ وَنَیْتُمْ. أَ لَا تَرَوْنَ إِلَی أَطْرَافِکُمْ قَد انْتَقَصَتْ وَ إِلَی أَمْصَارِکُمْ قَد افْتُتِحَتْ وَ إِلَی مَمَالِکِکُمْ تُزْوَی وَ إِلَی بلَادکُمْ تُغْزَی؛ انْفِرُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ إِلَی قِتَالِ عَدُوِّکُمْ وَ لَا تَثَّاقَلُوا إِلَی الْأَرْضِ، فَتُقِرُّوا بالْخَسْفِ وَ تَبُوءُوا بالذُّلِّ وَ یَکُونَ نَصِیبُکُمُ الْأَخَسَّ؛ وَ إِنَّ أَخَا الْحَرْب الْأَرِقُ، وَ مَنْ نَامَ لَمْ یُنَمْ عَنْهُ، وَ السَّلَامُ.[/hadith]

و منه: إنّی و اللّه لو لقیتهم واحدا و هم طلاع الأرض کلّها ما بالیت و لا استوحشت، و إنّی من ضلالهم الّذی هم فیه و الهدی الّذی أنا علیه لعلی بصیرة من نفسی و یقین من ربّی، و إنّی إلی لقاء اللّه لمشتاق، و حسن ثوابه لمنتظر راج، و لکنّنی آسی أن یلی أمر هذه الأمّة سفهاؤها و فجّارها فیتّخذوا مال اللّه دولا و عباده خولا و الصّالحین حربا، و الفاسقین حزبا، فإنّ منهم الّذی قد شرب فیکم الحرام و جلد حدّا فی الإسلام، و إنّ منهم من لم یسلم حتّی رضخت له علی الاسلام الرّضائخ، فلو لا ذلک ما أکثرت تألیبکم و تأنیبکم و جمعکم و تحریضکم، و لترکتکم إذ أبیتم و ونیتم. أ لا ترون إلی أطرافکم قد انتقصت، و إلی أمصارکم قد افتتحت و إلی ممالککم تزوی، و إلی بلادکم تغزی؟! انفروا -رحمکم اللّه- إلی قتال عدوّکم، و لا تثّاقلوا إلی الأرض فتقرّوا بالخسف، و تبوءوا بالذلّ، و یکون نصیبکم الأخسّ، و إنّ أخا الحرب الأرق، و من نام لم ینم عنه، و السّلام. (71041- 70750)

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 357

اللغة:

(طلاع الأرض): ملؤها، (آسی): أحزن، (الدّولة) فی المال بالضمّ: أن یکون مرّة لهذا و مرّة لذاک، (الخول): العبید، (الرضیخة): شیء قلیل یعطاه الانسان یصانع به عن شیء یطلب منه کالأجر، (التألیب): التحریض و الاغراء (التأنیب): أشدّ اللوم، (ونیتم): ضعفتم و فترتم، (تزوی): تقبض، (تثّاقلوا): بالتشدید، أصله تتثاقلوا، (تقرّوا بالخسف): تعترفوا بالضیم و تصبروا له، (تبوءوا) بالذلّ: ترجعوا به، (الأرق): الّذی لا ینام.

الاعراب:

واحدا، حال عن فاعل لقیتهم. و قوله «و هم طلاع» جملة اسمیّة حال عن مفعوله، و إنّی من ضلالهم: استیناف و تعلیل لما سبق و یحتمل کونها حالیّة و کذلک قوله «و إنّی إلی لقاء اللّه»، لمشتاق: مبتدأ مؤخّر لقوله إلی لقاء اللّه و هو ظرف مستقرّ و الجملة خبر قوله إنّی، و حسن: عطف علی لقاء أی لحسن ثوابه و هو خبر مقدّم لقوله لمنتظر، راج: صفة لمنتظر مرفوع تقدیرا.

آسی: متکلّم عن مضارع أسی، أن یلی: ناصبة مصدریّة مع صلتها و هی مضارع ولی إی آسف علی ولایة السفهاء و الفجّار، رحمکم اللّه: جملة دعائیّة معترضة بین انفروا و متعلّقه، فتقرّوا: منصوب بأن مضمرة و کذا ما عطف علیه من قوله علیه السّلام و تبوءوا و یکون.

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 361

المعنی:

و یؤیّد ما ذکرنا قوله علیه السّلام (إنّی و اللّه لو لقیتهم واحدا و هم طلاع الأرض کلّها ما بالیت و لا استوحشت) فانّه یرجع إلی جمیع الأدوار الّتی مضت علیه و لا یجد ناصرا کافیا لأخذ حقّه و سحق عدوّه و کان یأسی علی ولایة السفهاء و الفجّار أمر هذه الامّة- إلی أن قال: (و إنّ منهم من لم یسلم حتّی رضخت له علی الاسلام الرضائخ).

و قد اعترف الشارح المعتزلی بأنّ المقصود منهم المؤلّفة قلوبهم الّذین رغبوا فی الاسلام و الطاعة بجمال و شاء دفعت إلیهم و هم قوم معروفون کمعاویة و أخیه یزید و أبیهما أبی سفیان و حکیم بن حزام و سهیل بن عمرو، و الحارث بن هشام بن المغیرة و حویطب بن عبد العزّی، و الأخنس بن شریق و صفوان بن امیّة و عمیر بن وهب الجمحی، و عیینة بن حصن، و الأقرع بن حابس، و عبّاس ابن مرداس و غیرهم و کان إسلام هؤلاء للطمع و الأغراض الدنیویّة- انتهی.

و لیس مقصوده علیه السّلام من العرب الّذین کانت تزعج هذا الأمر من بعده صلّی اللّه علیه و آله و منحّوه عنه بعده إلّا هؤلاء و أتباعهم و هم الّذین انثالوا علی أبی بکر یبایعونه و هم الّذین رجعوا عن الاسلام یدعون إلی محق دین محمّد صلّی اللّه علیه و آله، و هذا ظاهر لمن تدبّر صدر کتابه و ذیله و فهم سیاقه و مغزاه.

و أمّا تاریخ الردّة و أهلها بمالها من الغوغاء فی أیّام أبی بکر فیحتاج تحلیله و توضیح حقائقه إلی أبحاث طویلة لا یسع المقام خوضها و تحقیق الحقّ فیها.

و لا یخفی أنّ تعبیره علیه السّلام عمّن یشکو عنهم بالعرب و بالناس مع أنّ المقام یناسب التعبیر عنهم بالمسلمین یشعر بما ذکرناه و کأنّه براعة استهلال بما ذکره بعد ذلک من ارتدادهم و رجوعهم عن الاسلام.

ثمّ نسأل عن المقصود من قوله: (ألا ترون إلی أطرافکم قد انتقصت- إلخ) هل المقصود منه إلّا تجاوز معاویة و أتباعه علی بلدان المسلمین و فتحها و الغزو معها للاستیلاء علیها فهم علی جانب و المسلمون علی جانب؟!

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 362

الترجمة:

و قسمتی از آن نامه چنین است:

راستش اینست که بخدا سوگند من یکتنه اگر با همه آنها که روی زمین را یکجا پر کنند روبرو گردم باکی ندارم و هراسی بخود راه ندهم، من گمراهی آنان را که در آن افتاده اند و راست کرداری و رهیابی خودم را بچشم دل بینایم و در یقین بپروردگارم پای برجا، و راستی که من بملاقات پروردگارم بسیار شیفته ام، و براستی که بپاداش نیک او منتظر و امیدوارم، ولی پیوسته اندوه می خورم از این که سر کاری و پیشوائی این امّت اسلامی را کم خردان و هرزه های آنان در دست گیرند، و نتیجه اینست که:

مال خدا را که در بیت المال سپرده شود از آن خود دانند و بدست هم بدهند و بندگان خدا را بردگان خود شمارند و نیکان امّت را به پیکار خونین گیرند و تبهکاران را یاران و همدستان خود سازند و از آنان بسود خود حزب درست کنند. زیرا از همین سفیهانست کسی که در میان شما مسلمانها نوشابه حرام نوشیده و در محیط اسلام کیفر آنرا چشیده و حدّ شرعی بر او جاری گردیده.

و از هم آنها کسانی اند که اسلام را نپذیرفتند مگر این که برای اظهار مسلمانی رشوه ها و عوضها بر ایشان مقرّر گردید، اگر این چنین نبود من تا اینجا شما را تشویق بمقاومت و نهضت نمی کردم و بسستی در کار سرزنش نمی دادم و بجمع آوری و توحید نیرو ترغیب نمی نمودم، و چون سرباز می زدید و سستی می کردید شما را وامی گذاشتم، آیا نمی بینید مرزهای شما رو بکاست است و شهرهای شما را دشمن گشوده است و کشورهای شما درهم فشرده و کوچک می شود و شهرستانهای شما را بباد غارت می گیرند، کوچ کنید -خدایتان رحمت کناد- برای پیکار با دشمن خود و تنبلی را از خود دور کنید و زمینگیر نشوید تا بکاستی و تباهی اندر شوید و بخواری تن در دهید و بهره شما از زندگی پست تر از همه باشد. و راستی که دلاور جنگجو بی خواب است، و هر کس بخوابد و غفلت ورزد دشمن از او بخواب نیست و در کمین شبیخون باو است، و السلام.