[hadith]و من کتاب له (علیه السلام) إلی أهل مصرَ مع مالک الأشتر [رحمه الله] لمّا وَلّاهُ إمارتَها:
أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ بَعَثَ مُحَمَّداً (صلی الله علیه وآله) نَذیراً لِلْعَالَمِینَ وَ مُهَیْمِناً عَلَی الْمُرْسَلِینَ؛ فَلَمَّا مَضَی، تَنَازَعَ الْمُسْلِمُونَ الْأَمْرَ مِنْ بَعْدهِ. فَوَاللَّهِ مَا کَانَ یُلْقَی فِی رُوعِی وَ لَا یَخْطُرُ ببَالِی أَنَّ الْعَرَبَ تُزْعِجُ هَذَا الْأَمْرَ مِنْ بَعْدهِ (صلی الله علیه وآله) عَنْ أَهْلِ بَیْتِهِ، وَ لَا أَنَّهُمْ مُنَحُّوهُ عَنِّی مِنْ بَعْدهِ؛ فَمَا رَاعَنِی إِلَّا انْثِیَالُ النَّاس عَلَی فُلَانٍ یُبَایِعُونَهُ؛ فَأَمْسَکْتُ [بیَدی] یَدی حَتَّی رَأَیْتُ رَاجِعَةَ النَّاس قَدْ رَجَعَتْ عَنِ الْإِسْلَامِ یَدْعُونَ إِلَی مَحْقِ دَیْنِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه وآله)؛ فَخَشیتُ إِنْ لَمْ أَنْصُرِ الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ أَنْ أَرَی فِیهِ ثَلْماً أَوْ هَدْماً تَکُونُ الْمُصِیبَةُ بهِ عَلَیَّ أَعْظَمَ مِنْ فَوْتِ وِلَایَتِکُمُ الَّتِی إِنَّمَا هِیَ مَتَاعُ أَیَّامٍ قَلَائِلَ یَزُولُ مِنْهَا مَا کَانَ کَمَا یَزُولُ السَّرَابُ [وَ] أَوْ کَمَا یَتَقَشَّعُ السَّحَابُ؛ فَنَهَضْتُ فِی تِلْکَ الْأَحْدَاثِ حَتَّی زَاحَ الْبَاطِلُ وَ زَهَقَ وَ اطْمَأَنَّ الدِّینُ وَ تَنَهْنَهَ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 357
المختار الواحد و الستون و من کتاب له علیه السلام الی أهل مصر مع مالک الاشتر لما ولاه امارتها:
أمّا بعد، فإنّ اللّه -سبحانه- بعث محمّدا -صلّی اللّه علیه و آله- نذیرا للعالمین و مهیمنا علی المرسلین، فلمّا مضی -صلّی اللّه علیه و آله- تنازع المسلمون الأمر من بعده، فواللّه ما کان یلقی فی روعی، و لا یخطر ببالی أنّ العرب تزعج هذا الأمر من بعده -صلّی اللّه علیه و آله- عن أهل بیته، و لا أنّهم منحّوه عنّی من بعده!! فما راعنی إلّا انثیال النّاس علی فلان یبایعونه، فأمسکت یدی حتّی رأیت راجعة النّاس قد رجعت عن الإسلام یدعون إلی محق دین محمّد -صلّی اللّه علیه و آله- فخشیت إن لم أنصر الإسلام و أهله أن أری فیه ثلما أو هدما تکون المصیبة به علیّ أعظم من فوت ولایتکم الّتی إنّما هی متاع أیّام قلائل یزول منها ما کان کما یزول السّراب، أو کما یتقشّع السّحاب، فنهضت فی تلک الأحداث حتّی زاح الباطل، و زهق، و اطمأنّ الدّین و تنهنه.
اللغة:
(مهیمنا): أصل مهیمن مؤیمن فقلبت الهمزة هاءا کما قیل فی أرقت الماء: هرقت، و قد صرّف فقیل: هیمن الرجل إذا ارتقب و حفظ و شهد- مجمع البیان.
(الرّوع): القلب، (البال): الخاطر، (تزعج): تردّ، (منحّوه): مبعّدوه (الانثیال): الانصباب، (محق): قیل: المحق ذهاب الشیء کلّه حتّی لا یری له أثر، (ثلمة) کبرمة: الخلل الواقع فی الحائط و غیره، (هدمت) البناء من باب ضرب: أسقطته، (زاح): ذهب، (زهق): زال و اضمحلّ، (تنهنه): سکن، و أصله الکفّ تقول: نهنهت السبع فتنهنه: أی کفّ عن حرکته و إقدامه.
الاعراب:
نذیرا: حال عن محمّد صلّی اللّه علیه و آله، أنّ العرب: جواب القسم، منحّوه: اسم فاعل من نحّی مضاف إلی مفعوله، إلّا انثیال: مستثنی مفرّغ و فی موضع الفاعل لقوله راعنی، رأیت: من رؤیة البصر متعدّ إلی مفعول واحد، راجعة: مصدر مضاف إلی الناس أی ردة الناس، قد رجعت: جملة حالیّة عن قوله علیه السّلام «الناس»، تکون المصیبة به: جملة وصفیّة لقوله ثلما.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 358
المعنی:
قال الشارح المعتزلی «ص 152 ج 17 ط مصر»: و الروع: الخلد، و فی الحدیث «إنّ روح القدس نفث فی روعی» قال: ما یخطر لی ببال أنّ العرب تعدل بالأمر بعد وفاة محمّد صلّی اللّه علیه و آله عن نبی هاشم، ثمّ من بنی هاشم عنّی: لأنّه کان المتیقّن بحکم الحال الحاضرة، و هذا الکلام یدلّ علی بطلان دعوی الامامیّة النصّ و خصوصا الجلیّ منه.
أقول: قد فسّر أهل البیت فی کلامه علیه السّلام ببنی هاشم و هو غیر صحیح لأنّ أهل بیت النبی و عترته هم فاطمة و علیّ و الحسن و الحسین علیهم السّلام، یدلّ علی ذلک آیة التطهیر.
قال فی مجمع البیان بعد تفسیر کلمة البیت: و اتّفقت الامّة بأجمعها علی أنّ المراد بأهل البیت فی الایة أهل بیت نبیّنا ثمّ اختلفوا فقال عکرمة أراد أزواج النبیّ لأنّ أوّل الایة متوجّه إلیهنّ، و قال أبو سعید الخدری و أنس بن مالک و واثلة بن الاسقع و عایشة و امّ سلمة أنّ الایة مختصّة برسول اللّه و علیّ و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السّلام.
ذکر أبو حمزة الثمالی فی تفسیره: حدّثنی شهر بن حوشب عن امّ سلمة قالت: جاءت فاطمة إلی النبی صلّی اللّه علیه و آله حریرة لها، فقال: ادعی زوجک و ابنیک، فجاءت بهم فطعموا، ثمّ ألقی علیهم کساءا له خیبریّا فقال: اللهمّ هؤلاء أهل بیتی و عترتی فأذهب عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا، فقلت: یا رسول اللّه و أنا منهم؟
قال: أنت علی خیر- انتهی.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 359
و قد روی فی هذا المعنی أخبارا أخر عنها و عن عائشة و عن جابر و عن الحسن بن علیّ علیه السّلام و قال: و الروایات فی هذا کثیره من طریق العامّة و الخاصّة لو قصدنا إلی إیرادها لطال الکتاب- إلخ.
فالمقصود من الجملتین واحد و هو عدم احتمال تنحیة العرب إیّاه علیه السّلام عن الخلافة بعد وفاة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و المقصود أنّ استحقاقه لها و توصیة النبیّ بکونه بعده صاحب الأمر واضحة جلیّة عندهم من إصرار النبی علی ذلک و تکراره فی کلّ موقف یقتضیه و إعلامه علی رءوس الأشهاد فی غدیر خم و تنصیصه علیه فی قوله صلّی اللّه علیه و آله «یا علیّ أنت منّی بمنزلة هارون من موسی إلّا أنّه لا نبیّ بعدی» المتّفق علی صدوره عنه صلّی اللّه علیه و آله غیر مرّة فدلالة کلامه علیه السلام علی وجود دلائل واضحة و مبیّنة للعرب بخلافته کالنار علی المنار.
و العجب من الشارح المعتزلی حیث اتّهم کلامه بالدلالة علی عدم وجود النصّ و لا أدری أنّها أیّ دلالة من أقسام الدلالات مطابقة أم تضمّن أم التزام؟! و إنّما أظهر علیه السلام العجب من توافق أکثر العرب من ترک إطاعة الکتاب و السنّة و عدم تمکینهم له.
فانّ تصدّی الامامة و التصرّف فی امور الامّة یحتاج إلی أمرین: صدور النصّ بها و تمکین الامّة لها، فاذا لم یتمکّنو للامام بمقدار یتحقّق جماعة الاسلام بحیث تقوی علی إنفاذ الامور و الدفاع عن المخالف یقع الامام فی المحذور لأنّه إن نهض تجاههم بقوّة بشریّة یقتلونه و إن نهض بقوّة إلهیّة تقهرهم فیسقط مصلحة التکلیف القائمة علی الاختیار و قد قال اللّه لنبیّه صلّی اللّه علیه و آله: «و ما أنت علیهم بجبّار فذکّر بالقرآن من یخاف وعید 45- ق».
قال الشارح المعتزلی فی هذه الصفحة: قوله (فأمسکت بیدی) أی امتنعت عن بیعته (حتّی رأیت راجعة الناس) یعنی أهل الردة کمسیلمة و سجاح و طلیحة ابن خویلد و مانعی الزکاة و إن کان مانعوا الزکاة قد اختلف فی أنّهم أهل ردّة أم لا، ثمّ عقّب کلامه بما رواه عن ابن جریر الطبری من اجتماع أسد و غطفان و طیء
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 360
علی طلیحة بن خویلد- إلی أن قال: «فخرج علیّ علیه السّلام بنفسه و کان علی نقب من أنقاب المدینة».
أقول: الظاهر أنّ المراد من إمساکه یده إمساکه عن بیعة موافقیه معه و قیامه بالامامة فانتظر أمر بیعة أبی بکر هل یفوز بالأکثریّة الساحقة بحیث یسقط تکلیفه بالجهاد و الدفاع لقلّة أعوانه أم لا؟ فکان الأمر رجوع الناس و ارتدادهم عن وصیّة رسول اللّه و استخلافه فانّ المقصود من کلمة «الناس» فی قوله «رأیت راجعة الناس» المعرّف باللام هو المقصود منه فی قوله «الناس» فی جملة (فما راعنی إلّا انثیال الناس علی فلان).
و قد فسّره الشارح بأبی بکر و قال: أی انصبابهم من کلّ وجه کما ینثال التراب علی أبی بکر، و هکذا لفظ الکتاب الّذی کتبه للأشتر و إنّما الناس یکتبونه الان «إلی فلان» تذمّما من ذکر الاسم.
أقول: مرحبا باعترافه بتذّمم الناس من اسم أبی بکر.
فمقصوده علیه السلام من الناس الّذین رجعوا عن الاسلام یدعون إلی محق دین محمّد صلّی اللّه علیه و آله هم الّذین بایعوا مع أبی بکر، و لمّا أیس علیه السّلام من المبارزة معهم بقوّة الامرة و الحکومة و تصدّی زعامة الامّة عدل إلی مبارزة مسلمیّة و بایع أبا بکر و نصر الاسلام بارائه النیّرة و هداهم إلی المصالح الاسلامیّة کاظما غیظه و صابرا علی سلبهم حقّه، فکم من مشکلة حلّها و قضیّة صعبة لجئوا فیها إلیه حتّی قال عمر فی عشرات من المواقف: «لو لا علیّ لهلک عمر» و هذا هو المعنیّ بقوله علیه السّلام: (فخشیت إن لم أنصر الاسلام و اهله أن أری فیه ثلما أو هدما تکون المصیبة به علیّ أعظم).
و هذه الصعوبات الّتی حلّها علما و رأیا هی الأحداث الّتی نهضت لها حتّی زاح الباطل و زهق، و المقصود منه توطئة خبیثة دبّرها بنو امیّة لمحق الاسلام و الرجوع إلی آداب الجاهلیّة الاولی (و اطمأنّ الدین و تنهنه) عن الزوال ببقاء ظواهر الاسلام و دفع الشبهات و عرفان جمع من العرب و الناس الحقّ و رجوعهم
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 361
إلیه و استقرار طریقة الشیعة الامامیّة و تحزّبهم علما و تدبیرا حتّی تسلسل أئمّة الحقّ کابرا عن کابر فأوضحوا الحقائق و هدوا إلی صراط علیّ جماّ غفیرا من الخلائق حتّی قویت شوکتهم و ظهرت دولتهم فی القرون الاسلامیّة الاولی و دامت و اتّسعت طیلة القرون الاخری تنتظرون أیّام کلمتهم العلیا و ظهور الحجّة علی أهل الأرض و السماء لیظهر اللّه دینه علی الدین کلّه و لو کره المشرکون.
الترجمة:
از نامه ای که با مالک أشتر بمردم مصر نگاشت هنگامی که او را بولایت مصر گماشت:
أمّا بعد، پس براستی که خداوند سبحان محمّد صلّی اللّه علیه و آله را فرستاد تا بیم دهنده جهانیان باشد و گواه و أمین بر همه فرستادگان خداوند منّان، چون از این جهان در گذشت -و بر او درود باد- مسلمانان بر سر کار خلافت او نزاع کردند و بخدا سوگند که در نهاد من نمی گنجید و در خاطرم نمی گذشت که عرب کار جانشینی و رهبری پس از او را از خاندانش بگردانند و نه این که مرا از پس وفات وی از آن دور سازند و بکنار اندازند.
و مرا در هراس اندر نساخت مگر پیرامون گیری مردم بر فلانی «ابی بکر» در بیعت با وی، من دست روی هم نهادم و بنظاره ایستادم تا برگشت مردم را از دین بچشم خود دیدم که از اسلام برگشته اند و برای نابود ساختن دین محمّد صلّی اللّه علیه و آله دعوت می کنند.
پس ترسیدم اگر اسلام و مسلمانان را یاری ندهم رخنه سخت و تباهی کلّی در اسلام بینم که مصیبت آن بر من بزرگتر باشد از فوت سروری و حکمفرمائی بر شما مسلمانها که خود بهره چند روز اندک است، و هر چه هم باشد چون سراب زائل گردد و چون ابر و سحاب از هم بپاشد، پس برای دفع و رفع این پیشامدها بپا خواستم و کوشیدم تا باطل از میان رفت و نابود شد و دیانت اسلام گسترده و پابرجا گردید.
