[hadith]و من کتاب له (علیه السلام) إلی بعض عُمّاله:
أَمَّا بَعْدُ، فَإِنِّی کُنْتُ أَشْرَکْتُکَ فِی أَمَانَتِی وَ جَعَلْتُکَ شعَارِی وَ بطَانَتِی وَ لَمْ یَکُنْ [فِی أَهْلِی رَجُلٌ] رَجُلٌ مِنْ أَهْلِی أَوْثَقَ مِنْکَ فِی نَفْسی لِمُوَاسَاتِی وَ مُوَازَرَتِی وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ إِلَیَّ؛ فَلَمَّا رَأَیْتَ الزَّمَانَ عَلَی ابْنِ عَمِّکَ قَدْ کَلِبَ وَ الْعَدُوَّ قَدْ حَرِبَ وَ أَمَانَةَ النَّاس قَدْ خَزیَتْ وَ هَذهِ الْأُمَّةَ قَدْ [فَتَکَتْ] فَنَکَتْ وَ شَغَرَتْ، قَلَبْتَ لِابْنِ عَمِّکَ ظَهْرَ الْمِجَنِّ، فَفَارَقْتَهُ مَعَ الْمُفَارِقِینَ وَ خَذَلْتَهُ مَعَ الْخَاذلِینَ وَ خُنْتَهُ مَعَ الْخَائِنِینَ، فَلَا ابْنَ عَمِّکَ آسَیْتَ وَ لَا الْأَمَانَةَ أَدَّیْتَ؛ وَ کَأَنَّکَ لَمْ تَکُنِ اللَّهَ تُرِیدُ بجِهَادکَ وَ کَأَنَّکَ لَمْ تَکُنْ عَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّکَ وَ کَأَنَّکَ إِنَّمَا کُنْتَ تَکِیدُ هَذهِ الْأُمَّةَ عَنْ دُنْیَاهُمْ وَ تَنْوِی غِرَّتَهُمْ عَنْ فَیْئِهِمْ؛ فَلَمَّا أَمْکَنَتْکَ الشِّدَّةُ فِی خِیَانَةِ الْأُمَّةِ أَسْرَعْتَ الْکَرَّةَ وَ عَاجَلْتَ الْوَثْبَةَ وَ اخْتَطَفْتَ مَا قَدَرْتَ عَلَیْهِ مِنْ أَمْوَالِهِمُ الْمَصُونَةِ لِأَرَامِلِهِمْ وَ أَیْتَامِهِمُ اخْتِطَافَ الذِّئْب الْأَزَلِّ دَامِیَةَ الْمِعْزَی الْکَسیرَةَ، فَحَمَلْتَهُ إِلَی الْحِجَاز رَحِیبَ الصَّدْرِ بحَمْلِهِ غَیْرَ مُتَأَثِّمٍ مِنْ أَخْذهِ، کَأَنَّکَ -لَا أَبَا لِغَیْرِکَ- حَدَرْتَ إِلَی أَهْلِکَ تُرَاثَکَ مِنْ أَبیکَ وَ أُمِّکَ. فَسُبْحَانَ اللَّهِ! أَمَا تُؤْمِنُ بالْمَعَاد، أَوَ مَا تَخَافُ نِقَاشَ الْحِسَاب؟ أَیُّهَا الْمَعْدُودُ کَانَ عِنْدَنَا مِنْ أُولِی الْأَلْبَاب، کَیْفَ تُسیغُ شَرَاباً وَ طَعَاماً وَ أَنْتَ تَعْلَمُ أَنَّکَ تَأْکُلُ حَرَاماً وَ تَشْرَبُ حَرَاماً وَ تَبْتَاعُ الْإِمَاءَ وَ تَنْکِحُ النِّسَاءَ مِنْ أَمْوَالِ الْیَتَامَی وَ الْمَسَاکِینِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُجَاهِدینَ الَّذینَ أَفَاءَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ هَذهِ الْأَمْوَالَ وَ أَحْرَزَ بهِمْ هَذهِ الْبلَادَ؟[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 73
المختار الاربعون و من کتاب له علیه السّلام الی بعض عماله:
أمّا بعد، فإنّی کنت أشرکتک فی أمانتی، و جعلتک شعاری و بطانتی، و لم یکن فی أهلی رجل أوثق منک فی نفسی لمواساتی و موازرتی و أداء الأمانة إلیّ، فلمّا رأیت الزّمان علی ابن عمّک قد کلب، و العدوّ قد حرب، و أمانة النّاس قد خزیت، و هذه الأمّة قد فنکت و شغرت، قلبت لابن عمّک ظهر المجنّ، ففارقته مع المفارقین، و خذلته مع الخاذلین، و خنته مع الخائنین فلا ابن عمّک آسیت، و لا الأمانة أدّیت، و کأنّک لم تکن اللّه ترید بجهادک، و کأنّک لم تکن علی بیّنة من ربّک، و کأنّک إنّما کنت تکید هذه الأمّة عن دنیاهم، و تنوی غرّتهم عن فیئهم، فلمّا أمکنتک الشّدّة فی خیانة الأمّة أسرعت الکرّة، و عاجلت الوثبة، و اختطفت ما قدرت علیه من أموالهم المصونة لأراملهم و أیتامهم اختطاف الذّئب الأزلّ دامیة المعزی الکسیرة، فحملته إلی الحجاز رحیب الصّدر بحمله، غیر متأثّم من أخذه، کأنّک -لا أبا لغیرک- حدرت إلی أهلک تراثک من أبیک و أمّک، فسبحان اللّه! أ ما تؤمن بالمعاد؟ أ و ما تخاف نقاش الحساب؟ أیّها المعدود -کان- عندنا من ذوی الألباب، کیف تسیغ شرابا و طعاما و أنت تعلم أنّک تأکل حراما و تشرب حراما؟ و تبتاع الإماء و تنکح النّساء من مال الیتامی و المساکین و المؤمنین و المجاهدین الّذین أفاء اللّه علیهم هذه الأموال، و أحرز بهم هذه البلاد!!
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 74
اللغة:
(الأمانة): الودیعة، قال الشارح المعتزلی «ص 168 ج 16»: جعلتک شریکا فیما قمت فیه من الأمر، و ائتمننی اللّه علیه من سیاسة الأمّة، و سمّی الخلافة أمانة، (الشعار): ما یلی الجسد من الثیاب، (و بطانة الرجل): خاصّته، (کلب الزمان) اشتدّ، (حرب العدوّ): استأسد و اشتدّ غضبه، (و الفنک): التعدّی و الغلبة (شغرت) الأمّة: خلت من الخیر، و شغر البلد خلا من الناس و قیل معناه: تفرّقت.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 75
(و قلبت له ظهر المجنّ): إذا کنت معه فصرت علیه، و أصل ذلک أنّ الجیش إذا لقوا العدوّ کانت ظهور مجانّهم إلی وجه العدوّ، و إذا صاروا مع العدوّ قلبوها إلی رئیسهم الّذی فارقوه. (أسرعت الکرّة) أی حملت علی جمع الأموال (الذّئب الأزلّ): خفیف الورکین و ذلک أشدّ علی عدوه.
الاعراب:
ابن عمّک: مفعول مقدّم لقوله: «آسیت»، اللّه: مفعول ترید قدّم علیه و جملة ترید بجهادک خبر لم تکن، اختطاف الذّئب مفعول مطلق نوعی لقوله: «اختطفت»، کان: کأنه زائدة.
المعنی:
و ممّا یوجب الأسف المحرّق هذا الکتاب المخاطب به أحد خواصّه من بنی عشیرته و الأکثر علی أنه عبد اللّه بن عبّاس، فالظاهر أنه لما کتب علیه السّلام إلیه کتابه بعد مقتل محمّد بن أبی بکر، و قد مرّ آنفا أیس ابن عبّاس من إدامة حکومته العادلة و علم أنّ الحکومة تقع فی ید أعدائه و أعداء بنی هاشم و أقلّ ما ینتقمون منهم منعهم عن حقوقهم و ایقاعهم فی ضیق المعاش و ضنک العیش فادّخر من بیت مال البصرة مقادیر یظهر من کتابه علیه السّلام أنها کثیرة تسع لابتیاع العقار فی مکّة و المدینة و الطائف و ابتیاع العبید و نکاح الأزواج. و قد أثر عمله هذا فی قلبه الشریف حیث یتوجّه إلی تأمین معاش عشرات الالوف من الأرامل و الأیتام اللّاتی قتل أزواجهنّ و آباؤهم فی معارک جمل
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 76
و صفیّن و لا کفیل لهنّ فی معاشهنّ، و کان ما یجمع فی بیت مال البصرة مبلغا کثیرا یسدّ کثیرا من حاجته فی هذه الأرامل و الأیتام فالتهب قلبه الشریف من هذا الاختطاف و الاختلاس الّذی ارتکبه مثل ابن عبّاس أو من یقارنه أو یقاربه من أهله و عشیرته، فرماه من لسانه الشّریف بسهام ما أغرزها فی القلب و سیوف ما أقطعها للوتین و کان ابن عباس یتوجّه إلی حالة علیّ الروحیّة فیبادر إلی جوابه بأخصر عبارة و یشیر إلی عذره فی خیانته. قال الشارح المعتزلی «ص 170 ج 16 ط مصر»: و قد روی أرباب هذا القول «أی القول بأنّ هذا الکتاب خطاب إلی عبد اللّه بن عبّاس» أنّ عبد اللّه بن عبّاس کتب إلی علیّ علیه السّلام جوابا عن هذا الکتاب، قالوا: و کان جوابه:
أمّا بعد، فقد أتانی کتابک تعظّم علیّ ما أصبت من بیت مال البصرة، و لعمری إنّ حقّی فی بیت المال أکثر ممّا أخذت، و السّلام. هذا و قد ذکر فی نسخة شرح ابن أبی الحدید کتابا منه إلی بعض عمّاله لم یذکر فی نسخة شرح ابن میثم نذکره هنا تتمیما للفائدة قال: الأصل: و من کتاب له علیه السّلام إلی بعض عمّاله:
أمّا بعد، فقد بلغنی عنک أمر إن کنت فعلته فقد أسخطت ربّک، و عصیت إمامک، و أخزیت أمانتک، بلغنی أنّک جرّدت الأرض فأخذت ما تحت قدمیک و أکلت ما تحت یدیک، فارفع الیّ حسابک، و اعلم أنّ حساب اللّه أعظم من حساب النّاس، و السّلام.
الترجمة:
از نامه ای که آن حضرت علیه السّلام بیکی از کارگزارانش نوشت:
أمّا بعد براستی که من تو را در ریاست خود که سپرده بمن بود شریک کردم و تو را همراز دل و همکار حکمرانی خویش نمودم، در میان خاندانم در نظرم مردی از تو بیشتر برای همدردی و پشتیبانیم وجود نداشت، و در پرداخت سپرده و أمانت
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 77
بهتر مورد اعتماد نبود، چون دیدی که روزگار بر عمو زاده ات دست انداخت و سخت گرفت و دشمن چیره شد و اختیار را از دست گرفت، و مردم در أمانت داری خیانت کردند و برسوائی گرائیدند، و این ملت اسلامی ربوده شده و پریشان و بدبخت گردید، تو پشت بعموزاده خود دادی و از او برگشتی، و بهمراهی آنان که از او جدا شدند جدا شدی و بهمراهی آن دسته بیوفا از او گسستی و با خیانتکاران وی پیوستی، نه با عموزاده خود همدردی و غمخواری کردی، و نه أمانت خود را پرداختی، گویا این که تو در جهاد و تلاش خود خدا را نخواستی و گویا که در برابر پروردگارت گواه روشن بر طریقه حق نداشتی، و گویا که همانا تو برای بدست آوردن دنیای این ملت با آنها نیرنگ باختی و در دل داشتی که آنها را فریب بدهی و بیت المال آنها را برای خودت ببری، و چون سختی روزگار برای خیانت بر امّت بتو فرصت داد شتابانه بیورش پرداختی و بزودی جست و خیر را آغاز کردی، و هر چه را توانستی از أموال آنان که پشتوانه زندگی بیوه زنان و کودکان بی پدر آنان بود در ربودی چونان که گرگ لاغر کفل بزغاله شکسته استخوان خونین را در می رباید. این أموال بیت المال را بر گرفتی و با دل خوش بحجاز فرستادی و خود را از برگرفتن آن گناه کار ندانستی، گویائی که -جز تو بی پدر باد- ارث پدر و مادرت را بسوی خاندانت سرازیر کردی، سبحان اللّه، تو بروز رستاخیز ایمان نداری؟ تو از خورده گیری حساب قیامت خبر نداری؟! ای آنکه نزد ما در شمار خردمندان و دلداران و هشیاران بودی چگونه بر خود نوشابه و خوراکی را گوارا می داری که می دانی حرام می خوری و حرام می نوشی؟؟ و چطور از مال یتیمان و مستمندان و مؤمنان و جانبازان کنیزان می خری و زنانی بهمسری در می آوری از مال کسانی که خداوند این أموال را غنیمت و بهره آنها مقرر داشته و بوجود آنها این بلاد اسلامی را در برابر دشمنان نگه داشته است،
ترجمه نامه ای که در شرح ذکر شده است:
أمّا بعد بمن از تو گزارش کاری رسیده که اگر آن را کرده باشی محقّقا پروردگار ترا بخشم آوردی و امام خود را نافرمانی کردی، و أمانت خود را خیانت کردی، و کارش را برسوائی کشاندی، بمن گزارش رسیده که تو سر زمین حکومتت را لخت کردی، و هر چه زیر پایت بوده بر گرفتی و آنچه در پیش رویت بوده خوردی حساب خود را بمن صورت بده و بدانکه حساب خداوند از حساب مردم بزرگتر است، و السّلام.
