[hadith]أَیْ بُنَیَّ، إِنِّی لَمَّا رَأَیْتُنِی قَدْ بَلَغْتُ سنّاً وَ رَأَیْتُنِی أَزْدَادُ وَهْناً، بَادَرْتُ بوَصِیَّتِی إِلَیْکَ وَ أَوْرَدْتُ خِصَالًا مِنْهَا قَبْلَ أَنْ یَعْجَلَ بی أَجَلِی، دُونَ أَنْ أُفْضِیَ إِلَیْکَ بمَا فِی نَفْسی أَوْ أَنْ أُنْقَصَ فِی رَأْیِی کَمَا نُقِصْتُ فِی جِسْمِی، أَوْ یَسْبقَنِی إِلَیْکَ بَعْضُ غَلَبَاتِ الْهَوَی وَ فِتَنِ الدُّنْیَا فَتَکُونَ کَالصَّعْب النَّفُورِ
،
وَ إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ کَالْأَرْضِ الْخَالِیَةِ مَا أُلْقِیَ فِیهَا مِنْ شَیْءٍ قَبلَتْهُ، فَبَادَرْتُکَ بالْأَدَب قَبْلَ أَنْ یَقْسُوَ قَلْبُکَ وَ یَشْتَغِلَ لُبُّکَ، لِتَسْتَقْبلَ بجِدِّ رَأْیِکَ مِنَ الْأَمْرِ مَا قَدْ کَفَاکَ أَهْلُ التَّجَارِب بُغْیَتَهُ وَ تَجْرِبَتَهُ، فَتَکُونَ قَدْ کُفِیتَ مَئُونَةَ الطَّلَب وَ عُوفِیتَ مِنْ عِلَاجِ التَّجْرِبَةِ، فَأَتَاکَ مِنْ ذَلِکَ مَا قَدْ کُنَّا نَأْتِیهِ وَ اسْتَبَانَ لَکَ مَا رُبَّمَا أَظْلَمَ عَلَیْنَا مِنْهُ. أَیْ بُنَیَّ، إِنِّی وَ إِنْ لَمْ أَکُنْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ کَانَ قَبْلِی فَقَدْ نَظَرْتُ فِی أَعْمَالِهِمْ وَ فَکَّرْتُ فِی أَخْبَارِهِمْ وَ سرْتُ فِی آثَارِهِمْ حَتَّی عُدْتُ کَأَحَدهِمْ، بَلْ کَأَنِّی بمَا انْتَهَی إِلَیَّ مِنْ أُمُورِهِمْ قَدْ عُمِّرْتُ مَعَ أَوَّلِهِمْ إِلَی آخِرِهِمْ، فَعَرَفْتُ صَفْوَ ذَلِکَ مِنْ کَدَرِهِ وَ نَفْعَهُ مِنْ ضَرَرِهِ، فَاسْتَخْلَصْتُ لَکَ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ [جَلِیلَهُ] نَخِیلَهُ وَ تَوَخَّیْتُ لَکَ جَمِیلَهُ وَ صَرَفْتُ عَنْکَ مَجْهُولَهُ، وَ رَأَیْتُ حَیْثُ عَنَانِی مِنْ أَمْرِکَ مَا یَعْنِی الْوَالِدَ الشَّفِیقَ وَ أَجْمَعْتُ عَلَیْهِ مِنْ أَدَبکَ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ وَ أَنْتَ مُقْبلُ الْعُمُرِ وَ مُقْتَبَلُ الدَّهْرِ ذُو نِیَّةٍ سَلِیمَةٍ وَ نَفْسٍ صَافِیَة.[/hadith]
الفصل الثالث قوله علیه السّلام:
أی بنیّ إنّی لمّا رأیتنی قد بلغت سنّا، و رأیتنی أزداد وهنا، بادرت بوصیّتی إلیک، و أوردت خصالا منها قبل أن یعجل بی أجلی دون أن أفضی إلیک بما فی نفسی، أو أن أنقص فی رأیی کما نقصت فی جسمی، أو یسبقنی إلیک بعض غلبات الهوی، أو فتن الدّنیا، فتکون کالصّعب النّفور، و إنّما قلب الحدث کالأرض الخالیة ما ألقی فیها من شیء قبلته، فبادرتک بالأدب قبل أن یقسو قلبک و یشتغل لبّک، لیستقبل بجدّ رأیک من الأمر ما قد کفاک أهل التّجارب بغیته و تجربته، فتکون قد کفیت مئونة الطّلب، و عوفیت من علاج التّجربة، فأتاک من ذلک ما قد کنّا نأتیه و استبان لک ما ربّما أظلم علینا منه. أی بنیّ، إنّی- و إن لم أکن عمّرت عمر من کان قبلی- فقد نظرت فی أعمالهم، و فکّرت فی أخبارهم، و سرت فی آثارهم، حتّی عدت کأحدهم، بل کأنّی بما انتهی إلیّ من أمورهم قد عمّرت مع أوّلهم إلی آخرهم، فعرفت صفو ذلک من کدره، و نفعه من ضرره، فاستخلصت لک من کلّ أمر نخیله و توّخیت لک جمیله، و صرفت عنک مجهوله، و رأیت- حیث عنانی من أمرک ما یعنی الوالد الشّفیق، و أجمعت علیه من أدبک- أن یکون ذلک و أنت مقبل العمر، و مقتبل الدّهر، ذو نیّة سلیمة، و نفس صافیة.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 9
اللغة:
(الوهن): الضعف، (أفضی): أوصل، (الحدث): الشاب و الغلام، (الصفو): الخالص، (النخیل): الدقیق الّذی غربل و اخذ دخیله.
المعنی:
قد أشار علیه السّلام فی هذا الفصل إلی بیان سبب اقدامه لکتابة هذه الوصیّة عاجلا فی انصرافه من صفّین مشوّش البال منکسر الحال مبتلی بالأهوال من قبل الخوارج فی المال فبین أنّ سببه الخوف من الأجل و نقص الرأی و فوت الوقت من قبل المولود و قبل أن یغرق فی الفساد فلا ینفعه الموعظة.
قال الشارح المعتزلی فی «ص 66 ج 16 ط مصر»: قوله علیه السّلام (أو انقص فی رأیی) هذا یدلّ علی بطلان قول من قال: إنه لا یجوز أن ینقص فی رأیه، و أنّ الإمام معصوم عن أمثال ذلک و کذلک قوله للحسن: (أو یسبقنی إلیک بعض غلبات الهوی و فتن الدّنیا) یدلّ علی أنّ الإمام لا یجب أن یعصم عن غلبات الهوی و لا عن فتن الدّنیا.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 20، ص: 12
أقول: مع اظهاره للاخلاص بعلیّ و غلوّه فی توصیفه فی غیر مورد من الشرح و فی قصائده المشهورة کأنّه غلب علیه النّصب فی هذا المقام فاستفاد من کلام له و للحسن علیهما السّلام ما لیس بمقصود، لما قلنا من أنّ إخراج هذه الوصیّة ینظر إلی حال عامّة الوالدین و أبنائهم مجرّدا عن الخصوصیات الشخصیّة لیکون مثالا نافعا للکلّ، و لا تنافی عصمته و عصمة ولده و مقام الامامة و القداسة فیهما، کیف؟! و عمر الحسن فی هذا الوقت یزید علی ثلاثین و قد استأهل للخلافة عند عامّة الناس و نصّ علیه بالامامة فی غیر مورد فلا یقصد علیه السّلام أن یربّیه بعد ذلک بهذا الکلام و إنما المقصود «إیّاک أعنی و اسمعی یا جارة».
الترجمة:
ای پسر جانم چون بینی سالخورده ام و هر روزه سست تر میشوم در سفارشم بتو پیشدستی کردم و مواد آنرا پیش از آنکه مرگم برسد بر شمردم و خاطره خود را بر نهفتم تا مبادا دچار کاستی رأی شوم چونان که تنم کاسته می شود یا آنکه مبادا هوس و دلبری دنیا بر تو چیره شوند و چون شتر فراری از پندم سرباز زنی، همانا دل جوان چون زمین بکر است و هر بذری در آن افکنده شود بپذیرد، من پیشدستی کردم تا دلت سخت نشده و درونت مشغول باطل نگردیده تو را دریابم تا از صمیم قلب بدان روشی که آزموده شده رو آوری و از رنج جستجو راحت شوی و از صمیم قلب بدان روشی که آزموده شده رو آوری و از رنج جستجو راحت شوی و از آزمایش معاف گردی ما آنچه اندوختیم بتو دادیم تا اگر تیرگی در آن باشد خود نقطه آنرا روشن سازی.
ای پسر جانم گر چه من عمر کسان پیش از خود را نگذراندم ولی در کردار آنان نگریستم و در اخبارشان اندیشیدم و در آثارشان گردیدم تا یکی از آنان شمرده شدم بلکه چون هم کارهاشان بمن گزارش شده گویا از آغاز تا انجام با آنها عمر کردم و زلال و تیره و زیان و سود همه کارها را فهمیدم و زبده و خوب آنها را برایت بر گزیدم و کارهای جاهلانه را از تو دور کردم، و چون کارهای تو مورد توجه پدری مهربانست خواستم تو در آغاز عمر و نخست بر خورد با روزگار نهادی پاک و خاطری تابناک داشته باشی.
