[hadith]وَ زَعَمْتَ أَنَّکَ جِئْتَ ثَائِراً بدَمِ عُثْمَانَ، وَ لَقَدْ عَلِمْتَ حَیْثُ وَقَعَ دَمُ عُثْمَانَ، فَاطْلُبْهُ مِنْ هُنَاکَ إِنْ کُنْتَ طَالِباً؛ فَکَأَنِّی قَدْ رَأَیْتُکَ تَضِجُّ مِنَ الْحَرْب إِذَا عَضَّتْکَ ضَجِیجَ الْجِمَالِ بالْأَثْقَالِ، وَ کَأَنِّی بجَمَاعَتِکَ تَدْعُونِی جَزَعاً مِنَ الضَّرْب الْمُتَتَابعِ وَ الْقَضَاءِ الْوَاقِعِ وَ مَصَارِعَ بَعْدَ مَصَارِعَ إِلَی کِتَاب اللَّهِ، وَ هِیَ کَافِرَةٌ جَاحِدَةٌ أَوْ مُبَایِعَةٌ حَائِدَةٌ.[/hadith]
و زعمت أنّک جئت ثائرا بعثمان و لقد علمت حیث وقع دم عثمان فاطلبه من هناک إن کنت طالبا فکأنّی قد رأیتک تضجّ من الحرب إذا عضّتک ضجیج الجمال بالأثقال و کأنّی بجماعتک تدعونی جزعا من الضّرب المتتابع، و القضاء الواقع، و مصارع بعد مصارع إلی کتاب اللَّه و هی کافرة جاحدة، أو مبایعة حائدة. (56678- 56522)
اللغه:
«ثائرا بعثمان» ثأر القتیل و بالقتیل ثأرا أو ثؤرة من باب منع: طلب دمه و قتل قاتله فهو ثائر، و قال الشاعر کما فی الصحاح:
شفیت به نفسی و أدرکت ثؤرتی بنی مالک هل کنت فی ثؤرتی نکسا
و قال الجوهریّ: الثائر: الّذی لا یبقی علی شی ء حتّی یدرک ثأره.
و قال المرزوقیّ فی شرح الحماسة (607) عند قول منصور بن مسجاح:
ثأرت رکاب العیر منهم بهجمة صفایا و لا بقیا لمن هو ثائر
و الثائر لیس من حقّه أن یبقی، و الأصل فی الثائر القاتل، فوضعه موضع الواتر المنتقم، یقال: ثأرت فلانا و ثأرت بفلان إذا قتلت قاتله.
«عضّتک» عضّه عضّا و عضیضا من باب منع أی أمسکه بأسنانه و یقال بالفارسیة: گاز گرفت او را، یقال: عضّه، و عضّ به و عضّ علیه و هما یتعاضّان إذا عضّ کلّ واحد منهما صاحبه و کذلک المعاضّة و العضاض. و أعضضته الشی ء فعضّه و فی الحدیث فأعضّوه بهن أبیه و لا تکنوا، و یقال: أعضضته سیفی أی ضربته به.
و عضّه الزمان أی اشتدّ علیه. و عضّ الشی ء أی لزمه و استمسک به.
«ضجیج» مصدر من قولک ضجّ یضجّ من باب ضرب أی جلّب و صاح و جزع من شیء فالضجیج: الصیاح.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 18، ص: 27
«حائدة» أجوف یائی من حاد یحید حیدا من باب باع یقال: حاد عن الطریق إذا مال عنه و عدل.
الاعراب:
«ثائرا» حال لضمیر جئت. و «جزعا» تمیز للنسبة فی تدعو. من الضرب متعلّق بقوله جزعا، و القضاء عطف علی الضرب و کذا المصارع الاولی معطوفة علی الضرب مجرورة بالفتح لأنّها غیر منصرفة و الثّانیة مجرورة بالإضافة. و جملة «و هی کافرة» حالیة و العامل فی الحال تدعو و ضمیر التأنیث یرجع إلی جماعة معاویة. و إلی کتاب اللَّه متعلّق بتدعو. و جاحدة صفة للکافرة، و مبایعة معطوفة علی الکافرة، و حائدة صفة للمبایعة.
المعنی:
قوله علیه السّلام: «و زعمت أنّک- إلی قوله: إن کنت طالبا» قد أشرنا فی الشروح السالفة غیر مرّة إلی أنّ أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام کان فی عزلة عن دم عثمان و أبرأ النّاس منه و قد دریت فی شرح المختار الأول من باب کتبه علیه السّلام أنّ عمرو بن العاص کان شدید التحریض و التألیب علی عثمان، و أنّ عثمان لما أبی أن یخلع نفسه تولّی طلحة و الزبیر حصاره، و أنّ عائشة کانت أوّل من طعن علی عثمان و أطمع الناس فیه و کانت تقول: اقتلوا نعثلا فقد فجر، نقله الدینوریّ فی الإمامة و السیاسة و کانت تقول للناس: إنّ فیکم فرعون هذه الامّة تعنی به عثمان.
و مراده علیه السّلام من کلامه هذا انّ معاویة إن کان صادقا فی قوله انّه یطلب بدم عثمان و لم یکن غرضه استغواء الناس و لم یجعل دمه عرضة لأهوائه الردیة المردیة فلیطلبه من حیث وقع دمه یعنی من قتله و ألّب الناس علی قتله أی من طلحة و الزبیر و عائشة و عمرو بن العاصی و أمثالهم.
قوله علیه السّلام: «فکأنّی قد رأیتک- إلخ» إخبار بما یأتی علی معاویة و أتباعه فی غزوة صفین من الذّلة و المسکنة و الهوان أوّلا بقوله جزعا من الضرب المتتابع و القضاء الواقع و مصارع بعد مصارع.
و بحیلة عمرو بن العاصی فی رفع مصاحف لما ظهرت هزیمة أهل الشام ثانیا.
و قد أتینا بنبذة ما وقعت فی صفین فی شرح المختار 236 من باب الخطب و قال الیعقوبی فی التاریخ ص 164 ج 2 طبع النجف: ثمّ وجّه علیّ علیه السّلام إلی معاویة یدعوه و یسأله الرجوع أن لا یفرّق الامّة بسفک الدّماء فأبی إلّا الحرب فکانت الحرب فی صفّین سنة سبع و ثلاثین و أقامت بینهم أربعین صباحا، و کان مع علیّ یوم صفین من أهل بدر سبعون رجلا و ممّن بایع تحت الشجرة سبعمائة رجل و من سائر المهاجرین و الأنصار أربعمائة رجل، و لم یکن مع معاویة من الأنصار إلّا النعمان ابن بشیر و مسلمة بن مخلد.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 18، ص: 55
قال: و صدقت نیات أصحاب علیّ علیه السّلام فی القتال و قام عمّار بن یاسر فصاح فی النّاس فاجتمع إلیه خلق عظیم فقال: و اللّه إنّهم لو هزمونا حتّی یبلغوا بنا سعفات هجر لعلمنا أنّا علی الحقّ و أنّهم علی الباطل؛ ثمّ قال: ألا من رائح إلی الجنّة فتبعه خلق فضرب حول سرادق معاویة فقاتل القوم قتالا و قتل عمّار بن یاسر و اشتدّت الحرب فی تلک العشیة و نادی النّاس قتل صاحب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و قد قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله تقتل عمّارا الفئة الباغیة.
قال: و زحف أصحاب علیّ علیه السّلام و ظهروا علی أصحاب معاویة ظهورا شدیدا حتّی لصقوا به فدعا معاویة بفرسه لینجو علیه فقال له عمرو بن العاص: إلی أین؟ قال: قد نزل ما تری فما عندک؟ قال: لم یبق إلّا حیلة واحدة أن ترفع المصاحف فتدعوهم إلی ما فیها فتستکفهم و تکسر من حدّهم و تفت فی أعضادهم.
قال معاویة: فشأنک فرفعوا المصاحف و دعوهم إلی التحکیم بما فیها و قالوا ندعوکم إلی کتاب اللّه فقال علیّ علیه السّلام: إنّها مکیدة و لیسوا بأصحاب قرآن.
و إنّما قال علیه السّلام: فکأنّی قد رأیتک- إلخ، لأنّ الزّمان و المکان و سائر الأجسام و الجسمانیّات انّما هی حجب لنا و أمّا الحجج الالهیّة فانّهم یرون الوقائع فی متن العالم علی ما هی علیه.
ثمّ لا یخفی لطافة کلامه علیه السّلام فی ذلک حیث أتی بلفظ الماضی و قال: قد رأیتک و ما قال فکأنّی أری، لئلّا یتوهّم متوهّم أنّه علیه السّلام لما رأی ما جری بینه و بین معاویة و تمهّد لهما تفرّس فیما سیکون لمعاویة و جنده من هزیمة و ذلّة و هوان.
علی أنّ غایة ما یمکن أن یقال لمن کان له حزم له تفرّس فی نحو هذه الامور أن یتفرّس فی امور کلیّة مثلا أنّ له ظفرا علی خصمه و أمّا أن یتفرّس فی جزئیات الوقائع الّتی لا یعلمها إلّا اللّه و الراسخون فی العلم و لا یتیسّر لغیرهم العلم بها عادة فلا؛ فانظر فی قوله علیه السّلام: و کأنّی بجماعتک تدعونی إلی کتاب اللّه نظر درایة و إنصاف هل یمکن أن یقال إنّه علیه السّلام لما رأی مقدّمات الامور تفرّس فی رفعهم
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 18، ص: 56
المصاحف فیما یأتی من زمان طویل و أمد مدید. و ما أری هذا الظنّ بمن له خبرة فی الامور و من جانب المراء و التعصّب و نظر بعینی العقل و الفهم.
و قد نقل الیعقوبیّ فی التاریخ (ص 169 ج 2 طبع النجف) خطبة له علیه السّلام لما قدم الکوفة بعضها قوله علیه السّلام: سلونی قبل أن تفقدونی فانّی عن قلیل مقتول فما یحبس أشقاها أن یخضبها بدم أعلاها فلو الّذی فلق الحبّة و برأ النّسمة لا تسألونی عن شی ء فیما بینکم و بین الساعة و لا عن فئة تضلّ مائة أو تهدی مائة إلّا أنبأتکم بناعقها و قائدها و سائقها إلی یوم القیامة- إلخ.
و قد مضی نحو کلامه هذا قوله علیه السّلام فی الخطبة 99 لکأنّی انظر إلی ضلّیل قد نعق بالشام و فحص برایاته فی ضواحی کوفان إلخ. و قوله علیه السّلام فی الخطبة 187 أیّها النّاس سلونی قبل أن تفقدونی فلأنا بطرق السماء أعلم منّی بطرق الأرض- إلخ.
قوله علیه السّلام: «و هی کافرة جاحدة أو مبایعة حائدة» کان أتباع معاویة صنفین و قوله علیه السّلام و هی کافرة جاحدة یشیر إلی المنافقین من جماعته، و قوله: أو مبایعة حائدة إلی الّذین بایعوه ثمّ نکثوا عهده یقال حاد عن الأمر أی مال و عدل عنه.
و قد روی الفریقان فی جوامعهم أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و اله قال لعلیّ علیه السّلام انّه یقاتل الناکثین و القاسطین و المارقین، و الناکثون أصحاب الجمل، و القاسطون أصحاب معاویة و المارقون خوارج نهروان.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 18، ص: 59
الترجمة:
گوئی که بخونخواهی عثمان آمدم، تو که خود دانی خونش را که ریخته است از آن کس بخواه. هان ای معاویه بدهان اژدهای جنگ بینمت که دندانش را در تو چنان فرو برده که بسان شتران زیر بار گران ناله ات در گرفته است؛ و سپاهت را که یا کفر کیشند و یا پیمان شکن بینمی که از دیدن ضربتهای پی در پی و قضای بوقوع پیوسته یکی پس از دیگری بر خاک هلاک افتاده مرا بکتاب خدا خوانند.
بدان اگر مقام امامت و خلافت بدست مردم بودی و این کار بدیشان برگزار می شدی هر آینه بر ما رشک می بردند و منت می نهادند لکن این مشیّت إلهی و قضای آسمانی است که خداوند از زبان پیمبر راستگویش که خود براستیش تصدیق کرده است بما موهبت فرموده و ارزانی داشته است، آنکه پس از روشن شدن حق و إقامه بیّنه و برهان بر حقانیت آن دو دل باشد و شک و شبهه نماید رستگار نخواهد شد. بار خدایا میان ما و دشمن ما بحق حکم بفرما که تو بهترین حاکمی.
ترجمه نامه أمیر علیه السّلام در پاسخ نامه معاویه مطابق نسخه صمیری چنین است:
ای پسر صخر، ای فرزند لعین، پنداری که کوهها هموزن حلم تو و تمیز أهل شک علم تو است و حال این که نادانی کم فهم و پریشان عقل و رمیده از دینی.
بمن گفتی که آماده جنگ باش و صابر. اگر راستگویی و ابن نابغه (عمرو بن عاص) تو را کمک است مردم را بیک سوی نه و هر دو سپاه را از کار زار معاف دار و تنها با من در آی تا دانسته شود کدام یک از ما زنگ بر دلش زده و پرده هوس بر چشمش افکنده شد که منم همان أبو الحسن که در جنگ بدر برادر و خالو و نیایت را سر کوفتم و طعمه شمشیر کرده ام، همان شمشیر با من است و با همان دل بدشمن رو کنم.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 18، ص: 60
پاسخ معاویه بأمیر علیه السلام:
معاویه در جواب أمیر علیه السّلام نوشت: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم از معاویة بن أبی سفیان به علیّ بن أبی طالب أمّا بعد؛ دست از حسد بردار که هیچگاه از آن سودی نبری، و گامی که در راه دین از پیش برگرفته ای به آز بزرگ منشی و خود خواهی تباه مکن که کارها وابسته به پایان است، و سابقه ات را در حق کسی که بر او حقی نداری نابود مگردان که اگر چنان کنی جز خویشتن را آزار نکنی، و جز کارت را نابود نگردانی، و جز حجّتت را باطل ننمائی.
بجانم سوگند آن همه سابقه خدمت در دین که داشته ای بخونهایی که ریخته ای و خلاف با مردم حق کرده ای شسته ای و فرا آب داده ای. پس سوره قل أعوذ بربّ الفلق را بخوان و از شرّ نفس خود بخدا پناه ببر، چه تویی آن حاسدی که خدا در فلق فرمود: «وَ مِنْ شَرِّ حاسدٍ إِذا حَسَدَ».
