[hadith]أَ وَ لَیْسَ لَکُمْ فِی آثَارِ الْأَوَّلِینَ مُزْدَجَرٌ وَ فِی آبَائِکُمُ [الْأَوَّلِینَ] الْمَاضِینَ تَبْصِرَةٌ وَ مُعْتَبَرٌ إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ؟ أَ وَ لَمْ تَرَوْا إِلَی الْمَاضِینَ مِنْکُمْ لَا یَرْجِعُونَ وَ إِلَی الْخَلَفِ الْبَاقِینَ لَا یَبْقَوْنَ؟ أَ وَ لَسْتُمْ تَرَوْنَ أَهْلَ الدُّنْیَا [یُمْسُونَ وَ یُصْبحُونَ] یُصْبحُونَ وَ یُمْسُونَ عَلَی أَحْوَالٍ شَتَّی، فَمَیِّتٌ [فَمَیْتٌ] یُبْکَی وَ آخَرُ یُعَزَّی وَ صَرِیعٌ مُبْتَلًی وَ عَائِدٌ یَعُودُ وَ آخَرُ بنَفْسهِ یَجُودُ وَ طَالِبٌ لِلدُّنْیَا وَ الْمَوْتُ یَطْلُبُهُ وَ غَافِلٌ وَ لَیْسَ بمَغْفُولٍ عَنْهُ
؛
وَ عَلَی أَثَرِ الْمَاضِی مَا یَمْضِی الْبَاقِی.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 146
أ و لیس لکم فی آثار الأوّلین مزدجر، و فی آبائکم الماضین تبصرة و معتبر إن کنتم تعقلون، أ و لم تروا إلی الماضین منکم لا یرجعون، و إلی الخلف الباقین لا یبقون، أ و لستم ترون أهل الدّنیا یمسون و یصبحون علی أحوال شتّی: فمیّت یبکی، و آخر یعزّی و صریع مبتلی و عاید یعود، و آخر بنفسه یجود، و طالب للدّنیا و الموت یطلبه، و غافل و لیس بمغفول عنه، و علی أثر الماضی ما یمضی الباقی.
اللغة:
و (الصّریع) من الأغصان ما تهدّل و سقط إلی الأرض و منه قیل للقتیل صریع، و فی بعض النّسخ ضریع بالضاد المعجمة من ضرع ضرعا وزان شرف ضعف، و أضرعته الحمی أوهنته.
الاعراب:
استفهام انکاری- استفهام تقریری و الهمزة فی قوله علیه السّلام أ و لیس لکم استفهام علی سبیل الانکار الابطالی و یحتمل جعلها تقریرا بما بعد النفی کما ذهب إلیه الزمخشری فی قوله: «أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ».
و مثلها الهمزة فی قوله أ و لستم ترون آه ، و ما فی قوله علیه السّلام ما یمضی الباقی مصدریة أو زایدة.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 151
المعنی:
(أ و لیس لکم فی آثار الأوّلین) من الاخوان و الأقران و الا لّاف و الأسلاف (مزدجر و فی آبائکم الماضین) الأقربین منهم و الأبعدین (تبصرة و معتبر إن کنتم تعقلون) بلی فی النظر إلی ادنی ما جری علیهم تبصرة و اعتبار، و الفکر فی أهون ما لا قوة تذکرة و انزجار عدالی ذکر المنقول إلی الثری و المدفوع إلی هول ما تری
هوی مصرعا فی لحده و توزّعت مواریثه أرحامه و الأواصر
و أنحوا علی أمواله بخصومة فما حامد منهم علیها و شاکر
فیا عامر الدّنیا و یا ساعیا لها و یا آمنا من أن تدور الدّوائر
کیف أمنت هذه الحالة و أنت صائر إلیها لا محالة (أو لم تروا إلی الماضین منکم لا یرجعون) فما لهم یذهبون و لا یعودون، أرضوا بالمقام فأقاموا، أم ترکوا فناموا (و إلی الخلق الباقین لا یبقون) بل یمضون ارسالا و یحتذون مثالا قال قسّ ابن ساعدة الأیادی:
فی الأولین الذاهبین من القرون لنا بصائر و رأیت قومی نحوها یمضی الأکابر و الأصاغر
لا یرجع الماضی إلیّ و لا من الباقین غابر أیقنت أنی لا محالة حیث صار القوم صائر
و قال زهیر بن أبی سلمی:
ألا لیت شعری هل یری الناس ما أری من الأمر أو یبدو لهم ما بدالیا
بدی لی أنّ النّاس تفنی نفوسهم و أموالهم و لا أری الدّهر فانیا
و إنی متی أهبط من الأرض تلعة «1» أجد أثرا قبلی جدیدا و عافیا
أرانی إذا أصبحت أصبحت ذا هوی فثمّ إذا أمسیت أمسیت عادیا
إلی حفرة «2» أهوی الیها مضمّة یحثّ إلیها سایق من ورائیا
کأنّی و قد خلّفت سبعین حجّة «3» خلعت بها ان منکبی ردائیا
بدالی انّی لست مدرک ما مضی و لا سابق شیئا إذا کان جائیا
(1) التلعة اسم ما علی من مسیل الوادی و ما سفل
(2) الحفرة القبر.
(3) الحجة السنة.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 152
و ما أن أری نفسی تقیها «1» عزیمتی و ما أن تقی نفسی کرائم مالیا
ألا لا أری علی الحوادث باقیا و لا خالدا إلّا الجبال الرّواسیا
و إلّا السّماء و البلاد و ربّنا و أیّامنا معدودة و اللّیالیا
أرانی إذا ما شئت لا قیت آیة تذکّرنی بعض الذی کنت ناسیا
ألم تر أنّ اللّه أهلک تبعا و أهلک لقمان بن عاد و عادیا «2»
و أهلک ذا القرنین من قبل ما یری و فرعون جبّار معا و النّجاشیا
ألا لا أری ذا امّة أصبحت به فتترکه الأیام و هی کماهیا
ألم تر للنعمان کان بنجوة «3» من الشّر لو أنّ أمرء کان ناجیا
فغیّر عنه رشد عشرین حجّة من الدّهر یوم واحد کان غادیا
فلم أر مسلوبا له مثل ملکه أقلّ صدیقا صافیا و موالیا
فأین الذی قد کان یعطی جیاده «4» بأرسانهنّ و الحسان الحوالیا «5»
و أین الذین قد کان یعطیهم القری بغلّاتهنّ و المثین الغوالیا «6»
و أین الذین یحضرون جفانه إذا قدّمت ألقوا علیها المراسیا «7»
رأیتهم لم یشرکوا «8» بنفوسهم منیّته لمّا رأوا انهاهیا
هذا و لمّا ارشد علیه السّلام إلی الاتّعاظ بأحوال السّلف الماضین و بفناء الغابرین الباقین نبّه علی اختلاف حالات أهل الدّنیا لیستدلّ به السامعون علی عدم بقائها و یستفیدوا به عبرة اخری فقال (أو لستم ترون أهل الدّنیا یمسون و یصبحون علی أحوال شتّی) و حالات مختلفة (ف) منهم (میّت یبکی) علیه و یشقّ الجیوب لدیه و یخرج
(1) تقیها تصونها.
(2) عادیا هو أبو السمول کان له حصین یقال له الا بلق
(3) النجوة بالجیم الارتفاع لغة.
(4) و الفرس الجواد بین الجودة جمعه جیاد
(5) و الحوالی لعله جمع الحولی و هو ما أتی علیه حول من ذی الحافر و غیره منه
(6) الغوالی الابل الغالیة الاثمان لغة
(7) و قدر راسیة لا تبرح مکانها لعظمها ق
(8) لم یشرکوا أی لم یواسوه بنفوسهم.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 153
من سعة قصره إلی ضیق قبره و یحثّون بأیدیهم علیه التراب و یکثرون عنده التلدّد و الانتحاب (و آخر یعزّی) و یسلّی اذا یئس عن برء علیله أو جزم بموت خلیله (و صریع مبتلی) بأنواع الأوجاع و الأسقام و طوارق الأمراض و الآلام (و عائد یعود) المریض عند المرض و یتحسّر علیه إذا شاهده علی غصص الجرض (و آخر بنفسه یجود) ابلس عنه زوّاره و عوّاده و أسلمه أهله و أولاده و غضّوا بأیدیهم عینیه و مدّوا الی جنبیه یدیه و رجلیه و هو فی سکرة ملهثة و غمرة کارثة و أنّه موجعة و سوقة مکربة و جذبة متعبة.
(و) منهم (طالب للدّنیا) ساع لها (و الموت یطلبه) و یحثّه حتّی یدخله فی حفرته (و) منهم (غافل) عمّا خلقه اللّه لأجله (و لیس بمغفول عنه) بل اللّه عالم به و مجزیه بأعماله (و علی أثر الماضی ما یمضی الباقی) قال سیّد العابدین علیه السّلام فی هذه المعنی:
إذا کان هذا نهج من کان قبلنا فانّا علی آثارهم نتلا حق
فکن عالما أن سوف تدرک من مضی و لو عصمتک الرّاسیات الشّواهق
الترجمة:
آیا نیست مر شما را در اثرهای پیشینیان و در پدران گذشتگان شما بینائی و عبرت اگر بوده باشید تعقل کننده، آیا نگاه نمی کنید بسوی گذشتگان از خودتان که باز نمی گردند، و بسوی خلفهائی باقی ماندگان که باقی نمی مانند.
آیا نیستید شما که می بینید أهل دنیا را که شام و صباح می نمایند بر حالتهای مختلفه: پس بعضی مرده است که بر او گریه میکنند، و بعضی را سر سلامتی می دهند، و بعضی دیگر ضعیف است مبتلا بأنواع مرضها، و برخی عیادت کننده است بیمار را که می رود بعیادت، و دیگری در حال جان دادنست، و یکی طلب کننده است دنیا را و حال آنکه مرگ طلب می کند او را، و یکی هست که بیخبر است از آخرت و حال آنکه غفلت نشده از او در هیچ حالت، و بر اثر گذشته است گذشتن باقی مانده.
