[hadith]عِبَادَ اللَّهِ، أُوصِیکُمْ بالرَّفْضِ لِهَذهِ الدُّنْیَا التَّارِکَةِ لَکُمْ وَ إِنْ لَمْ تُحِبُّوا تَرْکَهَا، وَ الْمُبْلِیَةِ لِأَجْسَامِکُمْ وَ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ تَجْدیدَهَا، فَإِنَّمَا مَثَلُکُمْ وَ مَثَلُهَا کَسَفْرٍ سَلَکُوا سَبیلًا فَکَأَنَّهُمْ قَدْ قَطَعُوهُ وَ أَمُّوا عَلَماً فَکَأَنَّهُمْ قَدْ بَلَغُوهُ
،
وَ کَمْ عَسَی الْمُجْرِی إِلَی الْغَایَةِ أَنْ یَجْرِیَ إِلَیْهَا حَتَّی یَبْلُغَهَا وَ مَا عَسَی أَنْ یَکُونَ بَقَاءُ مَنْ لَهُ یَوْمٌ لَا یَعْدُوهُ وَ طَالِبٌ حَثِیثٌ مِنَ الْمَوْتِ یَحْدُوهُ وَ مُزْعِجٌ فِی الدُّنْیَا [عَنِ الدُّنْیَا] حَتَّی یُفَارِقَهَا رَغْماً. فَلَا تَنَافَسُوا فِی عِزِّ الدُّنْیَا وَ فَخْرِهَا وَ لَا تَعْجَبُوا بزینَتِهَا وَ نَعِیمِهَا وَ لَا تَجْزَعُوا مِنْ ضَرَّائِهَا وَ بُؤْسهَا، فَإِنَّ عِزَّهَا وَ فَخْرَهَا إِلَی انْقِطَاعٍ وَ إِنَّ زینَتَهَا وَ نَعِیمَهَا إِلَی زَوَالٍ وَ ضَرَّاءَهَا وَ بُؤْسَهَا إِلَی نَفَادٍ، وَ کُلُّ مُدَّةٍ فِیهَا إِلَی انْتِهَاءٍ وَ کُلُّ حَیٍّ فِیهَا إِلَی فَنَاءٍ.[/hadith]
عباد اللّه أوصیکم بالرّفض لهذه الدّنیا التّارکة لکم و إن لم تحبّوا ترکها، و المبلیة لأجسامکم و إن کنتم تحبّون تجدیدها، فإنّما مثلکم و مثلها کسفر سلکوا سبیلا فکأنّهم قد قطعوه، و أمّوا علما فکأنّهم قد بلغوه، و کم عسی المجری إلی الغایة أن یجری إلیها حتّی یبلغها، و ما عسی أن یکون بقاء من له یوم لا یعدوه، و طالب حثیث یحدوه فی الدّنیا حتّی یفارقها، فلا تنافسوا فی عزّ الدّنیا و فخرها، و لا تعجبوا بزینتها و نعیمها، و لا تجزعوا من ضرّآئها و بؤسها، فإنّ عزها و فخرها إلی انقطاع، و إنّ زینتها و نعیمها إلی زوال، و ضرّائها و بؤسها إلی نفاد، و کلّ مدّة فیها إلی انتهاء، و کلّ حیّ فیها إلی فناء،
اللغة:
و (رفضت) الدّنیا رفضا من باب نصر و ضرب ترکتها و (سفر) بسکون العین جمع سافر کرکب و راکب و صحب و صاحب و (جری) الفرس جریا و أجریته أنا أرسلته و حملته علی السیر و (حثثت) الانسان علی الشیء حثّا من باب قتل حرضته علیه و ذهب حثیثا أی مسرعا و (حدوت) بالابل حثثتها علی السیر بالحداء و زان غراب و هو الغناء لها و حدوثه علی کذا بعثته علیه
الاعراب:
قوله. و کم عسی المجری، أما لفظة کم استفهامیّة للتحقیر بمعنی أیّ مدّة، و عسی فعل من أفعال المقاربة مفید للرجاء و الطمع، و المرفوع بعده فی مثل عسی زید أن یخرج اسمه و ان مع الفعل فی محلّ النصب علی الخبر أی رجا زید الخروج و قال الکوفیّون: ان مع الفعل فی محلّ رفع بدلا ممّا قبله بدل الاشتمال کقوله تعالی
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 147
«لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ» إلی قوله «أَنْ تَبَرُّوهُمْ» أی لا ینهیکم اللّه عن أن تبرّوهم و علی هذا فمعنی عسی زید أن یخرج یتوقّع و یرجا خروج زید، و الأشهر الأوّل هذا.
و قد یقع ان مع الفعل فاعلا له مستغنا به عن الخبر لکونه حینئذ تامّا بمعنی قرب تقول عسی أن یخرج زید أی قرب خروجه.
و قال الرّضی انّ من ذهب إلی أنّ أن مع الفعل فی عسی زید أن یخرج خبر عسی، جاز أن یقول فی عسی أن یخرج زید أنّ أن یخرج خبر أیضا و هو من باب التنازع یعنی یجوز فی المثال جعل زید اسما لعسی و أن مع الفعل خبرا مقدّما له فی محلّ النّصب فیضمر فی الفعل ضمیر عاید إلی زید، کما یجوز جعل زید فاعلا للفعل و جعل عسی مسندا إلی ان و الفعل مستغنی بهما عن الخبر.
إذا عرفت ذلک فأقول: إنّ لفظة عسی فی قوله علیه السّلام کم عسی ناقصة و المجری اسمها و ان یجری إلیها خبرها، و فی قوله و ما عسی أن یکون بقاء من له یوم لا یعدوه تامّة وقعت بعد ما النافیة و أن یکون فی محل الرّفع علی الفاعل و یکون تامة أیضا بمعنی یوجد، و الواو فی قوله و طالب آه للحال و الضمیر فی قوله علیه السّلام یحدوه عاید إلی من الموصولة و الفاء فی قوله علیه السّلام: فلا تنافسوا فصیحة.
المعنی:
(عباد اللّه اوصیکم بالرفض لهذه الدّنیا التارکة لکم و ان لم تحبّوا ترکها) أمر برفض الدّنیا و ترکها و نفّر عنها بالتنبیه علی أنّها تارکة لکم لا محالة، مفارقة إیاکم و إن کانت محبوبة عندکم عزیزا علیکم فراقها، فانّ طبعها التّلطف فی الاستدراج أوّلا و التّوصّل إلی الاهلاک آخرا، و هی کامرأة تتزیّن للخطاب حتّی إذا نکحوها ذبحتهم فمن کان ذا بصیرة لا یعقد قلبه علی محبّة محبوبة کذلک، و لا یخاطب امرأة شأنها ذلک.
و قد روی أنّ الصادق علیه السّلام کان یقول لأصحابه: یا بنی آدم اهربوا من الدّنیا إلی اللّه و أخرجوا قلوبکم عنها فانکم لا تصلحون لها و لا تصلح لکم و لا تبقون لها و لا تبقی لکم هی الخداعة الفجاعة المغرور من اغترّبها، و المفتون من اطمأنّ إلیها، الهالک من أحبّها و أرادها.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 149
و روی انّ عیسی علیه السّلام کوشف بالدّنیا فرآها فی صورة عجوز هتماء «1» علیها من کلّ زینة فقال علیه السّلام لها: کم تزوّجت؟ قالت: لا احصیهم، قال فکلّهم مات عنک أم کلّهم طلّقک؟ قالت: بل کلّهم قتلت، فقال عیسی علیه السّلام: بؤسا لأزواجک الباقین کیف لا یعتبرون بأزواجک الماضین، و کیف تهلکینهم واحدا بعد واحد و لا یکونون منک علی حذر.
ثمّ نبّه علیه السّلام علی عیب لها آخر بقوله (و المبلیة لأجسادکم و ان کنتم تحبّون تجدیدها) و هذا الوصف أیضا منفّر عنها، لأنّ تجدید الأجساد و الأبدان إذا کان محبوبا للانسان و کانت الدّنیا حائلة بینه و بین محبوبه مانعة له عن نیله و وصوله بسهام الأسقام و نشاشیب الأمراض و الأوصاب فمن شأنها أن تبغض و ترفض و تجتنب و لا تحب.
قال بعض الحکماء: الأیّام سهام و النّاس أغراض و الدّهر یرمیک کلّ یوم بسهامه، و یخترمک بلیالیه و أیّامه، حتی یستغرق جمیع أجزائک، فکیف بقاء لسلامتک مع وقوع الأیام بک، و سرعة اللیالی فی بدنک، لو کشف لک عما أحدثت الأیام فیک من النّقص لا ستوحشت من کلّ یوم یأتی علیک، و استثقلت ممرّ الساعات بک، و لکن تدبیر اللّه فوق تدبیر الاعتبار.
ثمّ ضرب علیه السّلام للدّنیا مثلا فی قصر مدّتها بقوله (فانّما مثلکم و مثلها کسفر سلکوا سبیلا فکأنّهم قد قطعوه، و أمّوا علما فکأنهم قد بلغوه) جعل أهل الدّنیا و الکائنین فیها بمنزلة المسافرین، جعلها بمنزلة سبیل یسلکه المسافر، و جعل سرعة سیرهم و انتقالهم فیها و قربهم من الموت الذی هو آخر منازلها بمنزلة قطع المسافر منازله، و بلوغ قاصد علم و منار مقصده، یعنی أنهم فی حالکونهم غیر قاطعین له کأنّهم قاطعون له، و فی حالکونهم غیر بالغین له کأنهم بالغون له، لأنه لما قرب زمان احدی الحالتین من زمان الحالة الاخری شبّهوا و هم فی الحال الأولی بهم أنفسهم و هم علی الحالة الثّانیة و لنعم ما قیل
یا راقد اللّیل مسرورا بأوّلها إنّ الحوادث قد یطرقن أسحارا
(1) أی الساقطة أسنانها او المنکسرة ثنایاها من أصولها.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 150
أفنی القرون التی کانت منعمّة کرّ الجدیدین إقبالا و إدبارا
کم قد أبادت صروف الدهر من ملک قد کان فی الدّهر نفّاعا و ضرّارا
یا من یعانق دنیا لا بقاء لها یمسی و یصبح فی دنیاه سفارا
هلّا ترکت من الدّنیا معانقة حتّی تعانق فی الفردوس أبکارا
إن کنت تبغی جنان الخلد تسکنها فینبغی لک أن لا تأمن النّارا
(و کم عسی المجری إلی الغایة أن یجری إلیها حتّی یبلغها) یعنی أیّ مدّة یرجو و یطمع المرسل مرکوبه إلی وصول غایة ارساله إلیها حتی یصلها، و الغرض منه تحقیر ما یرجوه من مدّة الجری و هی مدّة الحیاة أی لا تظنّ لها طولا و لا تغترن بتمادیها فانها عن قلیل تنقضی و تنصرم، و فی هذا المعنی قال علیه السّلام فی الدّیوان:
إلا إنّما الدّنیا کمنزل راکب أناخ عشیّا و هو فی الصّبح راحل
(و ما عسی أن یکون بقاء من له یوم لا یعدوه) یعنی ما قرب وجود البقاء لمن له یوم لا یجاوزه، و هو تحقیر لما یؤمل من مدّة البقاء أی بقاء من له یوم لیس وراءه بقاء و هو یوم الموت لیس بشیء یعتدّ به (و) الحال انه له کنایه (طالب حثیث یحدوه فی الدّنیا حتی یفارقها) لعلّه أراد بالطالب الحثیث الموت و کنی بحدائه له عن سوق أسباب الموت و مقدّماته التی هی کرّ اللّیالی و مرّ الأیام له إلیه.
و إذا کانت الدّنیا بهذه المثابة (فلا تنافسوا) أی لا تحاسدوا و لا تضنّوا (فی عزّ الدّنیا و فخرها و لا تعجبوا بزینتها و نعیمها و لا تجزعوا من ضرّائها و بؤسها) نهی عن المنافسة فیها و الاعجاب بها و الجزع منها معلّلا وجوب الانتهاء عن الأوّل بقوله (فانّ عزّها و فخرها إلی انقطاع) و ما کان منقطعا لا یحرص علیه لبیب و لا ینافس فیه أریب، و علّل وجوب الانتهاء عن الثانی بقوله (و زینتها و نعیمها إلی زوال) و ما کان زائلا لا یرغب إلیه العاقل و لا یعجب به إلّا جاهل، و عن الثّالث بقوله (و ضرّائها و بؤسها إلی نفاد) و ما کان نافدا فانیا أحری بأن یصبر علیه و لا یجزع منه (و کلّ مدّة فیها إلی انتهاء) سواء کانت مدّة عزّ و منعة أو زینة و نعمة أو ضرّ و شدّة (و کلّ حیّ فیها إلی فناء) سواء کان ذی شرف و رفعة أو ذلّ و محنة أو ابتهاج و لذّة
و کلّ شباب أو جدید إلی البلی و کلّ امرء یوما إلی اللّه صائر
الترجمة:
ای بندگان خدا وصیت میکنم شما را بترک نمودن این دنیائی که ترک نماینده است شما را و اگر چه دوست ندارید ترک نمودن او را، و کهنه کننده است جسدهای شما را و اگر چه دوست دارید تازگی آنها را، پس بدرستی که مثل شما و مثل دنیا همچو مسافرانیست که روند براهی پس گویا که ایشان قطع نموده باشند آن راه را، و قصد نمایند نشانه و علامتی را پس گویا که ایشان رسیده باشند بآن مقصد، و چه قدر مدت را امید می گیرد شخصی که جاری کننده است مرکب خود را بسوی غایتی جاری نمودن آن را بسوی آن غایت تا برسد بآن، و چه چیز امید گرفته می شود باقی ماندن کسی که او راست یک روزی که تجاوز نمی نماید از آن و حال آنکه او راست طلب کننده شتاباننده که میراند او را در دنیا تا این که مفارقت نماید از آن.
پس حسد و بخل نکنید بر یکدیگر در عزّت دنیا و فخر آن، و خوشحال و دلشاد نشوید بزینت و نعمت آن، و جزع ننمائید از دشواری و سختی آن، از جهة این که عزّت و فخر آن منتهی می شود بانقطاع، و نعمت و زینت آن منتهی می شود بزوال و فنا، و دشواری و سختی آن منجّر می شود بنیستی و نابودی، و هر مدّتی که در او است می کشد بانتهاء، و هر زنده که در او است باز می گردد بفناء.
