[hadith]انْظُرُوا أَهْلَ بَیْتِ نَبیِّکُمْ، فَالْزَمُوا سَمْتَهُمْ وَ اتَّبعُوا أَثَرَهُمْ، فَلَنْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ هُدًی وَ لَنْ یُعِیدُوکُمْ فِی رَدًی؛ فَإِنْ لَبَدُوا فَالْبُدُوا وَ إِنْ نَهَضُوا فَانْهَضُوا، وَ لَا تَسْبقُوهُمْ فَتَضِلُّوا وَ لَا تَتَأَخَّرُوا عَنْهُمْ فَتَهْلِکُوا.[/hadith]
پیام امام امیرالمؤمنین علیه السلام، ج 4، ص: 316-314
امام(علیه السلام) در این بخش به دو نکته مهم اشاره می فرماید; نخست، رهبرانی را که هرگز گمراه نمی شوند به یارانش معرّفی می کند، تا دست از دامن آنها برندارند و در پرتو آنان راه رستگاری را بیابند و دیگر، بخشی از صفات برجسته اصحاب خاص پیامبر (صلی الله علیه وآله) را به عنوان سرمشقی برای آنان بازگو می کند تا به مضمون آیه شریفه «وَ الَّذینَ اتَّبَعُوهُمْ بإِحْسَان»(1) گام در جای گام آنها نهند و فضایلی را که از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) آموخته بودند، عملا به آنان منتقل سازند.
در قسمت اوّل می فرماید: «به اهل بیت پیامبرتان نگاه کنید! از همان سو که آنها گام بر می دارند، گام بردارید; و قدم در جای قدمهای آنها بگذارید! (و بدانید) آنها هرگز شما را از جاده هدایت بیرون نمی برند و به پستی و هلاکت نمی کشانند!». (انْظُرُوا أَهْلَ بَیْتِ نَبیِّکُمْ فَالْزَمُوا سَمْتَهُمْ، وَ اتَّبعُوا أَثَرَهُمْ، فَلَنْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ هُدیً، وَ لَنْ یُعِیدُوکُمْ فِی رَدیً).
این سخن، در واقع اشاره به همان حدیث «ثقلین» است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) در آن حدیث متواتر، بدان اشاره فرمود که اگر دست از دامان قرآن و اهل بیت برندارید هرگز گمراه نخواهید شد و روشن است که منظور از اهل بیت در اینجا همان امامان معصوم است که به مفاد آیه شریفه «إِنَّمَا یُریدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً;(2) خداوند آنها را از هرگونه رجس و پلیدی و گناه برکنار ساخته و از هر نظر پاک نموده است».
سپس این دستور کلّی و اجمالی را باز می کند و شرح می دهد; می فرماید: «اگر آنها توقّف کردند، توقّف کنید و اگر آنها قیام کردند قیام کنید!» (فَإِنْ لَبَدُوا فَالْبُدُوا،(3) وَ إِنْ نَهَضُوا فَانْهَضُوا).
به یقین شرایط زمانها و مکانها متفاوت است; در آنجا که شرایط ایجاب می کند، قیام کنند و وارد معرکه جهاد شوند، سکوت و سکون سبب بدبختی است و آنجا که شرایط، اجازه قیام نمی دهد قیام کردن، مایه خسران و هدر دادن نیروها است. عالمان معصوم از اهل بیت به خوبی این شرایط را می شناسند و طبق آن حرکت می کنند و هرگونه تخلّف از روش آنان مایه عقب افتادگی است.
و سرانجام با دو جمله دیگر این سخن را تکمیل می کند. می فرماید: «از آنها سبقت نگیرید که گمراه می شوید! و از آنان عقب نمانید که هلاک خواهید شد!» (وَ لاَ تَسْبقُوهُمْ فَتَضِلُّوا، وَ لاَ تَتَأَخَّرُوا عَنْهُمْ فَتَهْلِکُوا).
همیشه و در هر جامعه ای افراد افراطی و تفریطی یافت می شوند; افراط گرایان روش پیشوایان راستین را کُند می شمرند و بر آنها سبقت می گیرند و جامعه را به تباهی می کشند و به عکس، تفریط گرایان حرکت پیشوایان را تند می پندارند و به بهانه حزم و دوراندیشی و احتیاط، از آنها عقب می افتند; هم خود را هلاک می کنند و هم جامعه را گرفتار نابسامانی.
در واقع، سخن امام(علیه السلام) هم سو با حدیث معروف نبوی است که فرمود: «مَثَلُ أَهْلِ بَیْتِی فِیْکُمْ، مَثَلُ سَفِینَةِ نُوح مَنْ رَکِبَهَا نَجَی وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا هَلَکَ». این حدیث که با تعبیرات مختلفی در کتب شیعه و اهل سنّت با تفاوتهای مختصری نقل شده، نشان می دهد که اهل بیت پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) که علم و دانش آنها از قرآن مجید و از سنّت پیامبر(صلی الله علیه وآله) مایه می گیرد، تنها وسیله نجات در این دنیای طوفانی اند. همان گونه که هنگام وقوع طوفان نوح هیچ وسیله نجاتی جز کشتی نوح نبود.(4)
جالب اینکه در خطبه 87 شبیه تعبیر بالا درباره قرآن هنگام توصیف بندگان خاصّ خدا گذشت، که فرمود: «فَهُوَ قَائِدُهُ وَ إِمَامُهُ، یَحُلُّ حَیْثُ حَلَّ ثَقَلُهُ، وَ یَنْزلُ حَیْثُ کَانَ مَنْزلُهُ; بنده خالص خدا قرآن را پیشوا و امام خود قرار داده; هر جا قرآن فرود آید، او بار خویش را همانجا فرود می آورد و هر جا قرآن منزل کند او آنجا را منزلگاه خویش می گرداند».
و این تأکید دیگری بر همان حدیث ثقلین است!
نکته:
ولایت و عصمت اهل بیت:
از این بخش از خطبه، به خوبی روشن می شود که امامان اهل بیت، معصومند; چرا که امام(علیه السلام) با صراحت می فرماید: «در همه چیز و در همه کار پیرو آنها باشید! هرگاه فرمان قیام و حرکت بدهند قیام و حرکت کنید! و هرگاه دستور سکون دهند، متوقف شوید! بر آنها پیشی نگیرید! از آنها عقب نیفتید، که مایه گمراهی و هلاکت است! و آنها هرگز شما را از هدایت بیرون نمی برند، و به گمراهی نمی کشانند!»
این تعبیرات، روشن ترین دلیل مقام عصمت آنهاست; چرا که درباره غیر معصوم از گناه و خطا این گونه دستورات صحیح نیست.
از سوی دیگر، نشان می دهد که امامت مسلمین، همواره در اهل بیت خواهد بود; چرا که امام(علیه السلام) این دستور را محدود به زمان معیّنی نکرده است.
و از سوی سوم، نشان می دهد که مفهوم ولایت این نیست که انسان با دستورات آن بزرگواران گزینشی برخورد کند; بلکه ولایت حقیقی آن است که در همه چیز و در هر حال، سر بر فرمان آن بزرگواران باشد و آنها که تنها در گفتار، یا پاره ای از رفتارهای فردی و اجتماعی تابع اهل بیت اند موالیان حقیقی نیستند; مدّعیانی هستند در لباس موالی!
بدیهی است که منظور امام(علیه السلام) تنها عصر و زمان او نیست; چرا که «اهل بیت» را به عنوان امام و پیشوای معرّفی می کند نه فقط خودش را.
شاهد گویای این سخن حدیثی است که از خود پیامبر(صلی الله علیه وآله) نقل شده; آنجا که علی(علیه السلام) می فرماید: «حافظان حدیث از یاران پیامبر(صلی الله علیه وآله) می دانند که آن حضرت (صلی الله علیه وآله)چنین فرمود»: «إِنِّی وَ أَهْلَ بَیْتِی مُطَهَّرُونَ، فَلاَتَسْبقُوهُمْ فَتَضِلُّوا; وَ لاَ تَتَخَلَّفُواعَنْهُمْ فَتَزلُّوا، وَ لاَ تُخالِفُوهُمْ فَتَجْهَلوُا، وَ لاَ تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ. هُمْ أَعْلَمُ النَّاس کِبَارِاً، وَ أَحْلَمُ النَّاس صِغَاراً; فَاتَّبعُوا الْحَقَّ وَ أَهْلَهُ حَیْثُ کَانَ; من و اهل بیتم از هر نظر پاک و پاکیزه ایم; بنابراین، بر آنها پیشی نگیرید، که گمراه می شوید! و از فرمان آنها تخلّف نکنید، که لغزش خواهید داشت! و با آنها مخالفت نکنید، که گرفتار نادانی می شوید! و به آنها چیزی نیاموزید که آنها از شما داناترند! آنها در بزرگی از همه مردم عالم ترند و در کوچکی از همه عاقل تر! بنابراین، از حق و اهل حق پیروی کنید، هر جا که باشد».(5)
پی نوشت:
-
سوره توبه، آیه 100.
-
سوره احزاب، آیه 33.
-
«لَبَدوا» از مادّه «لَبود» به معنای اقامت در مکانی است و در اینجا به معنای توقّف کردن است.
-
نویسنده متتبّع، مرحوم «میرحامد حسین هندی» در کتاب «عبقات الانوار» این حدیث را از 92 کتاب که بوسیله 92 نفر از دانشمندان اهل سنّت تألیف یافته، با تمام مشخّصات، نقل می کند.
-
تفسیر قمی، طبق نقل بحارالانوار، جلد 23، صفحه 130، حدیث 12.
