[hadith]لَقَدْ رَأَیْتُ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه وآله) فَمَا أَرَی أَحَداً یُشْبهُهُمْ مِنْکُمْ، لَقَدْ کَانُوا یُصْبحُونَ شُعْثاً غُبْراً وَ قَدْ بَاتُوا سُجَّداً وَ قِیَاماً، یُرَاوِحُونَ بَیْنَ جِبَاهِهِمْ وَ خُدُودهِمْ وَ یَقِفُونَ عَلَی مِثْلِ الْجَمْرِ مِنْ ذکْرِ مَعَادهِمْ، کَأَنَّ بَیْنَ أَعْیُنِهِمْ رُکَبَ الْمِعْزَی مِنْ طُولِ سُجُودهِمْ. إِذَا ذُکِرَ اللَّهُ هَمَلَتْ أَعْیُنُهُمْ حَتَّی تَبُلَّ جُیُوبَهُمْ، وَ مَادُوا کَمَا یَمِیدُ الشَّجَرُ یَوْمَ الرِّیحِ الْعَاصِفِ خَوْفاً مِنَ الْعِقَاب وَ رَجَاءً لِلثَّوَاب.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 125
لقد رأیت أصحاب محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فما أری أحدا منکم یشبههم، لقد کانوا یصبحون شعثا غبرا، قد باتوا سجّدا و قیاما، یراوحون بین جباههم و خدودهم، و یقفون علی مثل الجمر من ذکر معادهم، کأنّ بین أعینهم رکب المعزی من طول سجودهم، إذا ذکر اللّه هملت أعینهم حتّی تبلّ جیوبهم، و مادوا کما یمید الشّجر یوم الرّیح العاصف، خوفا من العقاب، و رجاء للثّواب. (18990- 18631)
اللغة:
و (الجمر) جمع جمرة و هی النّار الموقدة و (رکب المعزی) جمع الرّکبة بالضمّ فیهما و (هملت) عینه هملا من باب نصر و ضرب فاضت.
المعنی:
ثمّ نبّه علیه السّلام علی بعض أوصاف الأصحاب الأنجاب للتهییج و الالهاب فقال علیه السّلام و (لقد رأیت أصحاب محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) و هم الذین أدرکوا صحبته بالایمان و ماتوا بالایمان (فما أری أحدا منکم یشبههم) فی الزّهد و الورع و الخوف و الخشیة من الحقّ سبحانه (لقد کانوا یصبحون شعثا غبرا) أی متغیّری الشّعر و مغبّر الرّوؤس من غیر استحداد و لا تنظف من قشف العبادة و کثرة الریاضة (قد باتوا) و أحیوا لیالیهم (سجّدا و قیاما یراوحون بین جباههم و خدودهم) أی یسجدون بالجبهة مرّة و بالخدود اخری تذلّلا و خضوعا کنایه (و یقفون علی مثل الجمر من ذکر معادهم) کنایة عن قلقهم و اضطرابهم من خوف المعاد مجاز (کانّ بین أعینهم رکب المعزی من طول سجودهم) و أراد ببین أعینهم جباههم مجازا یعنی أن جباههم من طول السجود و کثرة مسّ الأرض صارت کرکب المعزی و ثفنات البعیر فی الغلظة و الخشونة (إذا ذکر اللّه هملت أعینهم) و سالت (حتّی تبلّ جیوبهم) و فی بعض النسخ جباههم بدل جیوبهم و بلّها ممکن فی حال السّجود (و ما دوا کما یمید الشّجر) أی اضطربوا مثل اضطراب الشجر (یوم الریح العاصف خوفا من العقاب و رجاء للثواب) یعنی أنّ اضطرابهم تارة یکون من الخوف و الوجل و اخری من الرجاء و الاشتیاق و هذا هو شأن المؤمن المخلص الآخذ بین مرتبتی الخوف و الرجاء و الآمل من اللّه الحسنی إنّه الغفور الرّحیم ذو المنّ العظیم.
تکملة:
هذا الکلام له علیه السّلام یشبه أن یکون ملتقطا من خطبة طویلة قدّمنا روایتها من کتاب الاحتجاج و الارشاد فی شرح الخطبة التاسعة و العشرین، و تقدّم أیضا بعض
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 7، ص: 132
فقراتها فی التنبیه الثانی من شرح الکلام السّابع و الثلاثین فی ضمن روایة سلیم ابن قیس الهلالی، فتذکر.
الترجمة:
و بتحقیق دیدم من أصحاب حضرت رسالتمآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را پس ندیدم هیچیکی از شما را که شبیه ایشان باشید، بتحقیق که بودند ایشان صباح می کردند ژولیده موی غبار آلوده سر بتحقیق که شب را بروز می آوردند در حالتی که سجده کنندگان و ایستاده گان بودند، راحت می نمودند میان پیشانی و رخسارهای خودشان را یعنی گاهی بپیشانی سجده می نمودند و گاهی رویشان را بزمین می نهادند، و می ایستادند بر مثال أخگر از یاد کردن قیامت و معاد خودشان گوئیا که میان چشمان ایشان زانوهای بز است که پینه بسته است از درازی سجده ایشان، هر گاه ذکر شود خداوند سبحانه ریزان می گردید آب چشمهای ایشان تا آنکه تر می شد گریبانهای ایشان از اشک چشم، و مضطرب می شدند مثل مضطرب شدن و جنبیدن درخت در روز باد تند بسبب ترسیدن از عذاب، و بسبب امیدواری بر ثواب.
