[hadith]اللّه تعالی:
فَتَبَارَکَ اللَّهُ الَّذی لَا یَبْلُغُهُ بُعْدُ الْهِمَمِ وَ لَا یَنَالُهُ حَدْسُ الْفِطَنِ، الْأَوَّلُ الَّذی لَا غَایَةَ لَهُ [فَیَنْتَهِی] فَیَنْتَهِیَ وَ لَا آخِرَ لَهُ [فَیَنْقَضِی] فَیَنْقَضِیَ.[/hadith]
ترجمه شرح نهج البلاغه(ابن میثم)، ج 2، صفحه 827-826
قوله علیه السلام: «فَتَبَارَکَ اللَّهُ ....»:
کلمه تبارک به دو معنی آمده است: بنا بر قولی تبارک از ریشه بروک گرفته شده است که به مفهوم در جایگاه واحدی مستقر شدن و در آن ثبوت و استواری یافتن به کار رفته است و بنا به روایت دیگر از برکت که به معنی زیادی است مشتق شده است.
با توجه به معنای اول، کلام امام (ع) به عظمت خداوند متعال به لحاظ دوام بقاء حق و استحقاق قدم وجود ذاتی و استمرار آن اشاره دارد که ذات مقدس پروردگار نه آغازی دارد و نه انجامی.
و به معنی دوّم به جود و فضل و احسان، لطف و هدایت، و اقسام ستایش پروردگار اشاره دارد.
قوله علیه السلام: «الّذی لا یبلغه بعد الهمم و لا یناله حدس الفطن»:
این فراز از سخن امام (ع) شبیه فرازی است که در آغاز خطبه اوّل آماده بود با این تفاوت که در خطبه عبارت چنین بود: «الّذی لا یدرکه بعد الهمم و لا یناله غوص الفطن» در این خطبه «غوص الفطن» به حدس الفطن تغییر یافته است.
«حدس» در لغت به معنای گمان و پندار آمده است. ولی در اصطلاح علما و دانشمندان اگر فکر و اندیشه، عبارت از حرکت ذهن از مقصود به مبدأ و بازگشت از مبدأ به مطلوب باشد، حدس همان حرکت زیبا برای به دست آوردن حدّ وسط می باشد، بی آن که خود را در به دست آوردن حد وسط دچار زحمت و مشقّتی کند، یعنی در حدّ وسط سازی برای برهان به گمان بسنده می کند، و در حقیقت گمان یا حدس ایجاد شک می کند و یقین آور نیست. با وجودی که حدس و گمان در صدور حکم دستش باز است و با همه اعتباراتی که دارد و بلندترین رتبه را در حدس زدن معنی دارد از رسیدن به ذات حق تعالی و دریافت کنه ذاتش ناتوان است. (نه تنها کنه خدا را نمی توان شناخت بلکه حدس هم نمی توان زد) ما در این باره توضیح کامل داده ایم.
قوله علیه السلام: «الأول... الی آخره»:
تفسیر اوّل و آخر بودن خداوند را تا کنون چندین بار در شرح خطبه ها آورده ایم بنا بر این نیازی بتکرار مجدّد آن نیست.
