[hadith]هُوَ الَّذی اشْتَدَّتْ نِقْمَتُهُ عَلَی أَعْدَائِهِ فِی سَعَةِ رَحْمَتِهِ، وَ اتَّسَعَتْ رَحْمَتُهُ لاَِوْلِیَائِهِ فِی شدَّةِ نِقْمَتِهِ، قَاهِرُ مَنْ عَازَّهُ، وَ مُدَمِّرُ مَنْ شَاقَّهُ، وَ مُذلُّ مَنْ نَاوَاهُ، وَ غَالِبُ مَنْ عَادَاهُ. مَنْ تَوَکَّلَ عَلَیْهِ کَفَاهُ، وَ مَنْ سَأَلَهُ أَعْطَاهُ، وَ مَنْ أَقْرَضَهُ قَضَاهُ، وَ مَنْ شَکَرَهُ جَزَاهُ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 6، ص: 277
هو الّذی اشتدّت نقمته علی أعدائه فی سعة رحمته، و اتّسعت رحمته لأولیائه فی شدّة نقمته، قاهر من عازّه، و مدمِّر من شاقّه، و مذلّ من ناواه، و غالب من عاداه، من توکّل علیه کفاه، و من سأله أعطاه، و من أقرضه قضاه، و من شکره جزاه.
اللغة:
و (عازه) معازة غالبه قال سبحانه: و عزّنی فی الخطاب أی غلبنی و (دمّره) تدمیرا أهلکه و (شاقّه) مشاقّة و شقاقا خالفه و عاداه و السجع (ناواه) أی عاداه و اللفظة مهموزة و إنما لینها لملاحظة السّجع و أصلها من النواء و هو النّهوض لأنّ کلّ المتعادیین ینهض إلی قتال الآخر.
الاعراب:
و قوله: حتّی یکون قید للمنفیّ أعنی یعن دون النفی.
المعنی:
(هو الذی اشتدّت نقمته علی أعدائه فی سعة رحمته و اتّسعت رحمته لأولیائه فی شدّة نقمته) لا یخفی ما فی هذه القرینة من حسن المقابلة.
قال الشارح البحرانی: و أشار بذلک إلی کمال ذاته بالنّسبة إلی ملوک الدنیا مثلا، فانّ أحدهم فی حالة غضبه علی عدوّه لا یتّسع لرحمة و لا رحمة غیره، و کذلک فی رحمته لأولیائه لا یجتمع معها غضبه علیهم؛ و لمّا ثبت أنه تعالی هو الغنّی المطلق المنزّة عن صفات المخلوقین و أنّه المعطی لکلّ قابل ما یستحقّه من غیر توقّف فی وجوده علی أمر من ذاته، و کان أعداء اللَّه مستعدّون ببعدهم عنه لقبول سخطه و شدّة نقمته فی الآخرة، لا جرم أولاهم ذلک و ان کانوا فی الدّنیا فی سعة رحمته و شمول نعمته، و کذلک أولیاؤه لما استعدّ و القبول رحمته و شمول نعمته أفاضها علیهم فهم فی حظیرة قدسه علی غایة من البهجة و السّعادة و ضروب الکرامة و إن کانوا بأجسادهم فی ضروب من العذاب و شقاوة الفقر و الضنک فی الدّنیا، و ذلک لا یملکه إلّا حلیم لا یشغله غضب عن رحمته، عدل حکیم لا تمنعه رحمته عن انزال عقوبته سبحانه لیس إلّا هو.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 6، ص: 278
(قاهر من عازه) أی غالبه و عتی عن أمره کفرعون إذ قال أنا ربّکم الأعلی فأخذه اللَّه نکال الآخرة و الأولی و غیره من العتاة و الطغاة، حیث قصم اللَّه سبحانه ظهرهم و کسر عظمهم و قهرهم بالموت و الاذلال، و أنزل علیهم شدید النکال (و مد مرّ من شاقه) أی مهلک من کان مشاقا له و منحرفا عن طریق الهدی إلی سمت الرّدی (و مذلّ من ناواه) یجعله محتاجا إلی غیره (و غالب من عاداه) أی المستولی علیه بقهره (من توکّل علیه کفاه) کما قال فی کتابه العزیز:
وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ أی الکافی له یکفیه أمر دنیاه و آخرته (و من سأله أعطاه) إذ لا تفنی خزائنه السؤال، و لا تدخل علیها نقص و لا زوال.
و فی الحدیث القدسی: یا عبادی لو أنّ أوّلکم و آخرکم و انسکم و جنّکم قاموا فی صعید واحد فسألونی فأعطیت کلّ إنسان مسألته ما نقص ذلک ممّا عندی شیئا إلّا کما ینقص المخیط إذا دخل البحر.
أی لا ینقص شیئا و إنما ضرب المثل بالمخیط و البحر لأنّه و إن کان یرجع شی ء قلیل محسوس لکن لقلّته بالنّسبة إلی أعظم المرئیات عیانا لا یری و لا یعدّ شیئا فکأنّه لم ینقص منه شی ء.
(و من أقرضه قضاه) أی من أنفق ماله فی سبیله و طاعته أعطاه اللَّه عوض ما انفق و إنّما سمّی الانفاق قرضا تلطفا للدّعاء إلی فعله و تأکیدا للجزاء علیه، فانّ القرض یوجب الجزاء و هو مأخوذ من قوله سبحانه فی سورة البقرة: «مَنْ ذَا الَّذی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثِیرَةً وَ اللَّهُ یَقْبضُ وَ یَبْصُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» .
روی الطبرسیّ عن الصادق علیه السّلام أنه قال: لما نزلت هذه الآیة: «مَنْ جاءَ بالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها*.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 6، ص: 279
قال رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم: ربّ زدنی فأنزل اللَّه: «مَنْ جاءَ بالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها» فقال رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله: زدنی فأنزل اللَّه سبحانه: «مَنْ ذَا الَّذی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثِیرَةً». و الکثیر عند اللَّه لا یحصی.
قال الکلبی فی سبب نزول هذه الآیة: إنّ النّبیّ صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم قال: من تصدّق بصدقة فله مثلاها فی الجنّة، فقال أبو الدحداح الأنصاری و اسمه عمرو بن الدحداح: یا رسول اللَّه إنّ لی حدیقتین إن تصدقت باحدیهما فانّ لی مثلیها فی الجنّة: قال: نعم، قال: و أمّ الدّحداح معی؟ قال: نعم، قال: و الصبیة معی؟ قال: نعم، فتصدّق بأفضل حدیقته فدفعها إلی رسول اللَّه فنزلت الآیة فضاعف اللَّه له صدقته ألفی ألف، و ذلک قوله أضعافا کثیرة قال: فرجع أبو الدحداح فوجد أمّ الدّحداح و الصّبیة فی الحدیقة التی جعلها صدقة فقام علی باب الحدیقة و تحرّج أن یدخلها فنادی یا أمّ الدّحداح، قالت: لبیک یا أبا الدّحداح، قال إنّی جعلت حدیقتی هذه صدقة و اشتریت مثلیها فی الجنّة و أمّ الدّحداح معی و الصّبیة معی قالت: بارک اللَّه لک فیما شریت و فیما اشتریت فخرجوا منها و أسلموا الحدیقة إلی النّبیّ صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فقال النبیّ: کم من نخلة متدلّ عذوقها لأبی الدحداح فی الجنّة.
و فی منهج الصادقین قال النّبیّ صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم: کم من عذق «1» رواح و دار فیاح فی الجنّة لأبی الدّحداح.
(و من شکره جزاه) أی من اعترف بنعمته سبحانه و فعل ما یجب فعله من الطاعة و ترک ما یجب ترکه من المعصیة أعطاه اللَّه سبحانه بشکره الجزاء الجمیل و الثواب الجزیل.
الترجمة:
آن خداوندی که شدید است عقوبت او بر اعداء خود در وسعت رحمت او، و وسعت دارد رحمت او بر اولیاء خود در شدّت عقوبت او، قهر کننده کسیست که غلبگی جوید بر او، و هلاک کننده کسیست که نزاع کند با او، و ذلیل کننده کسی است که عناد ورزد با او، و غلبه کننده کسیست که عداوت نماید او را، هر که توکل کرد بر او کفایت نمود او را، و هر کس سؤال کرد از او عطا فرمود او را، و هر که قرض داد باو و مال خود را در راه او صرف نمود عوض داد باو، و هر که شکرانه نعمت او را بجا آورد جزای خیر داد باو.
(1) العذق بالفتحة النخلة بحملها و رواح الشجر العظیم بورق و دار الفیاح أی دار السعة منه.
