[hadith]فضل التذکیر:
فَیَا لَهَا أَمْثَالًا صَائِبَةً وَ مَوَاعِظَ شَافِیَةً لَوْ صَادَفَتْ قُلُوباً زَاکِیَةً وَ أَسْمَاعاً وَاعِیَةً وَ آرَاءً عَازمَةً وَ أَلْبَاباً حَازمَةً؛ فَاتَّقُوا اللَّهَ تَقِیَّةَ مَنْ سَمِعَ فَخَشَعَ وَ اقْتَرَفَ فَاعْتَرَفَ وَ وَجِلَ فَعَمِلَ وَ حَاذَرَ فَبَادَرَ وَ أَیْقَنَ فَأَحْسَنَ وَ عُبِّرَ فَاعْتَبَرَ وَ حُذِّرَ فَحَذرَ وَ زُجِرَ فَازْدَجَرَ وَ أَجَابَ فَأَنَابَ وَ رَاجَعَ فَتَابَ وَ اقْتَدَی فَاحْتَذَی وَ أُرِیَ فَرَأَی؛ فَأَسْرَعَ طَالِباً وَ نَجَا هَارِباً فَأَفَادَ ذَخِیرَةً وَ أَطَابَ سَرِیرَةً وَ عَمَّرَ مَعَاداً وَ اسْتَظْهَرَ زَاداً لِیَوْمِ رَحِیلِهِ وَ وَجْهِ سَبیلِهِ وَ حَالِ حَاجَتِهِ وَ مَوْطِنِ فَاقَتِهِ وَ قَدَّمَ أَمَامَهُ لِدَارِ مُقَامِهِ؛ فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ جِهَةَ مَا خَلَقَکُمْ لَهُ وَ احْذَرُوا مِنْهُ کُنْهَ مَا حَذَّرَکُمْ مِنْ نَفْسهِ وَ اسْتَحِقُّوا مِنْهُ مَا أَعَدَّ لَکُمْ بالتَّنَجُّز لِصِدْقِ مِیعَادهِ وَ الْحَذَرِ مِنْ هَوْلِ مَعَادهِ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 5، ص: 381
فیا لها أمثالا صائبة، و مواعظ شافیة، لو صادفت قلوبا زاکیة، و أسماعا واعیة، و آرآء عازمة، و ألبابا حازمة، فاتّقوا اللّه تقیّة من سمع فخشع، و اقترب فاعترف، و وجل فعمل، و حاذر فبادر، و أیقن فأحسن، و عبّر فاعتبر، و حذّر فازدجر، و أجاب فأناب، و راجع فتاب، و اقتدی فاحتذی، و أری فرأی، فأسرع طالبا، و نجا هاربا، فأفاد ذخیرة، و أطاب سریرة، و عمر معادا، و استظهر زادا، لیوم رحیله، و وجه سبیله، و حال حاجته، و موطن فاقته، و قدّم أمامه لدار مقامه، فاتّقوا اللّه عباد اللّه جهة ما خلقکم له، و احذروا منه کنه ما حذّرکم من نفسه، و استحقّوا منه ما أعدّ لکم بالتّنجّز لصدق میعاده، و الحذر من هول معاده. (13052- 12871)
اللغة:
و (صاب) السّهم الغرض صوبا من باب قال و صابه یصیبه من باب باع کأصابه وصل الغرض و ما أخطاه، و فی المثل و فی الخواطی سهم صائب و (حزم) فلان رأیه حزما أتقنه و (التقیة) کالتّقوی اسم من اتقیت اللّه اتقاء و (اقترف) لأهله اقترافا اکتسب من مال حلال أو حرام و (حذر) الشّی ء و حاذره خافه.
و یحتمل أن یراد من حاذر کثرة الخوف بناء علی أن زیادة المبنی تدلّ علی زیادة المعنی و (عبر) أی أری العبر کثیرا بناء علی أنّ التّشدید دلیل المبالغة و (زجره) زجرا منعه و نهاه کازدجر فانزجر و ازدجر فازدجر یستعمل مطاوع ازدجر و هو غریب و (أفاد) المال استفاده و أعطاه و هو من الأضداد و (استظهرت) به استعنت و (المقام) بضمّ المیم مصدر کالاقامة یقال قام بالمکان اقامة و مقاما و (کنه) الشّی ء حقیقته و غایته و نهایته یقال عرفته کنه المعرفة.
و (نجز) الوعد نجزا من باب قتل تعجل و النّجز مثل قفل اسم منه و یعدّی بالهمزة و الحرف فیقال أنجزته و نجزت به إذا أعجلته و استنجز حاجته و تنجّزها طلب قضاءها ممّن وعده إیّاها.
الاعراب:
و قوله فیا لها أمثالا صائبة منادی تفخیم و تعجّب، و انتصاب أمثالا علی التمیز من الضمیر المبهم.
قال الرّضیّ فی باب التمیز من شرح الکافیة: و قد یکون الاسم فی نفسه تاما لا لشی ء آخر أعنی لا یجوز إضافته فینصب عنه التمیز و ذلک فی شیئین: أحدهما الضمیر و هو الأکثر و ذلک فی الأغلب فیما فیه معنی المبالغة و التفخیم کمواضع التعجّب نحو یا له رجلا و یالها قصّة و یا لک لیلا إلی آخر ما قال، و ذخیرة و سریرة منصوبان علی المفعول به.
و قوله: جهة ما خلقکم اه قال الشّارح المعتزلی نصب جهة بفعل مقدّر تقدیره و اقصدوا جهة ما خلقکم له یعنی العبادة فحذف الفعل و استغنی عنه بقوله
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 5، ص: 384
فاتّقوا اللّه لأنّ التّقوی ملازمة لقصد المکلّف العبادة فدلّت علیه و استغنی بها عن إظهاره.
قیل و یجوز انتصابها علی الظرفیة أی اجعلوا تقواکم فی تلک الجهة أی نظرا إلی تلک الجهة لا للرّیاء و السمعة، و الحذر بالجرّ عطف علی التّنجّز.
المعنی:
ثمّ نبّه علیه السّلام علی کمال کلامه و فضل موعظته و عرّض علی عدم القلوب الحاملة لها بقوله (فیا لها أمثالا صائبة و مواعظ شافیة) أی أمثالا مطابقة لممثلاتها متّصفة بالصّواب خالیة عن الخطاء و مواعظ شافیة لأمراض الجهل مبرئة عن آلام الهوی (لو صادفت) تلک الأمثال و المواعظ (قلوبا) طاهرة (زاکیة و أسماعا) حافظة
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 5، ص: 387
(واعیة) أی قلوبا مستعدّة لقبول الهدایة و أسماعا قابلة لحفظ النّصیحة (و آراء عازمة) قاصدة علی الرّشد و السّداد (و ألبابا حازمة) متقنة لما فیه الصّلاح و الرّشاد.
و عن معانی الأخبار: الحزم أن تنتظر فرصتک و تعاجل ما أمکنک.
و فی الحدیث: الحزم بضاعة و التّوانی اضاعة و فیه: الظفر بالحزم و الحفر «الحزم ظ» باجالة الرّأی و الرأی بتحصین الأسرار.
قال بعض شرّاح الحدیث أشار إلی أسباب الظفر القریب و المتوسّط و البعید فالحزم أن تقدم العمل للحوادث الممکنة قبل وقوعها بما هو أبعد عن الغرور و أقرب إلی السّلامة، و هو السبب الأقرب للظفر بالمطالب و المتوسط هو إجالة الرّأی و إعماله فی تحصیل الوجه الأحزم و هو سبب أقرب للحزم، و الأبعد هو اسرار ما یطلب و هو سبب أقرب للرّأی الصّالح إذ قلّ ما یتمّ رأی و یظفر بمطلوب مع ظهور إرادته، هذا.
و فی روایة الحزم فی القلب و الرّحمة و الغلظ فی الکبد، و الحیاء فی الرّیة.
ثمّ إنّه علیه السّلام بعد التّنبیه علی فضل موعظته و الاشارة إلی أسباب قبول الموعظة حثّ علی التّقوی أیضا و رغّب فیها لکونها الغرض الأصلی من هذه الخطبة فقال.
(فاتّقوا اللّه) تقیّة مثل (تقیّة من سمع) نداء اللّه (فخشع) قلبه للّه (و اقترف) الاثم و الشّقاء (فاعترف) بالتّقصیر و الخطاء (و وجل) العقبی (فعمل) الحسنی (و حاذر) العقوبة (فبادر) المثوبة (و أیقن) أجله (فأحسن) عمله (و عبّر) بما فیه اتّعاظ و اعتبار (فاعتبر) و حصل له انابة و انزجار (و حذر) بالسّخط و النّکال (فازدجر) و انزجر عن سوء الأعمال (و أجاب) دعوة الدّاع إذا دعاه (فأناب) إلی ربّه حین ناداه (و راجع) عقله و تفکر (فتاب) عمّا فرط و قصر (و اقتدی) بالأنبیاء و المرسلین (فاحتذی) حذ و عباد اللّه المتّقین (واری) الآیات فی الآفاق و الأنفس (فرأی) الحقیقة بعیان الحس.
(فأسرع) إلی الخیر (طالبا) راغبا (و نجی) من الشرّ (هاربا) راهبا
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 5، ص: 388
(فافاد ذخیرة) لسلوک سبیل الرّحمن (و أطاب سریرة) من الرّجس و دنس الشّیطان (و عمر معادا) بصالح الأعمال (و استظهر زادا) من التّقی و مکارم الخصال (لیوم رحیله) من الدّنیا (و وجه سبیله) إلی العقبی (و حال حاجته) فی الحشر و المعاد (و مواطن فاقته) یوم التّاد (و قدم) التّقوی (أمامه) لیکون عدّة (لدار) مقیله و (مقامه فاتّقوا اللّه) سبحانه یا (عباد اللّه) و اقصدوا (جهة ما خلقکم له) من تحصیل العرفان و الیقین و تکمیل الاخلاص فی الدّین کما قال عزّ من قائل «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» «وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ» .
(و احذروا منه کنه ما حذّرکم من نفسه) بقوله: «فَلْیَحْذَرِ الَّذینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ» و قوله: «کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ ثُمَّ لَتَرَوُنَّها عَیْنَ الْیَقِینِ ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ» .
(و استحقّوا منه) تعالی (ما أعدّ) ه (لکم) و هیأه فی حقّکم و یشیر به بقوله «لِلَّذینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فِیها وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بالْعِباد».
و استحقاق ذلک إمّا (بالتّنجزّ لصدق میعاده) أی بطلب انجاز وعده الصّادق و التماس وفائه بالجزاء اللائق، و ذلک الطلب إنّما هو بعد الاقبال بالطاعات و الاجتهاد فی إتیان الصّالحات (و) إمّا با (الحذر من هول معاده) و هو إنّما یکون بالارتداع من الخطیئات و الازدجار عن السّیئآت، وفّقنا اللّه سبحانه للاقبال و الابتهال و للانتهار و الانزجار و أنّی لنا بذلک مع ما نحن علیه من الاغترار بالدّنیا و لذّاتها و الافتتان بشهواتها.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 5، ص: 389
کانّا نری أن لا نشور و أنّنا سدی مالنا بعد الفناء بصائر
ألا لا و لکنّا نغرّ نفوسنا و تشغلنا اللذّات عمّا نحاذر
و کیف یلذّ العیش من هو موقن بموقف عدل حین تبلی السرائر
الترجمة:
پس ایقوم تعجب نمائید از این پندها از حیثیت مثلهای موصوفه بدرستی و صواب و نصیحتهای شفا دهنده بأمراض نادانی و جهالت اگر برسد بقلوب متّصفه بجودت و ذکاوت، و بگوشهای حفظ کننده نصیحت، و برأیهای صاحب عزم و علوّ همت، و بعقلهای صاحب حزم و بلند مرتبت. پس بپرهیزید از خدا همچو پرهیز نمودن کسی که شنید امر خدا را پس فروتنی نمود بخدا و کسب گناه کرد پس اعتراف بتقصیر نمود و ترسید از آخرت پس عمل شایسته نمود و حذر نمود از عقوبت پس بشتافت بسوی طاعت، و یقین کرد بأجل پس نیکو کرد عمل را و عبرت داده شد پس قبول عبرت نمود و ترسانیده شد از عذاب و سخط پس منزجر شد از معصیت و إجابت نمود دعوت را پس رجوع نمود بزبان معذرت، و مراجعه نمود به عقل خود پس توبه کرد از خطیئت و اقتدا نمود بأنبیاء و مرسلین پس تابع شد بسلف صالحین.
و نموده شد به وی آیات قدرت پس معرفت رساند بحقیقت پس سرعت کرد بسوی خیر در حالتی که طالب و راغب بود و نجات یافت از شر در حالتی که گریزان و هارب بود، پس کسب نمود ذخیره را از برای سلوک سبیل رحمان، و پاکیزه نمود باطن خود را از رجس و شرک شیطان، و معمور نمود معاد خود را بصالح اعمال، و پشت قوی کرد بتوشه برداشتن از تقوی و محاسن خصال از برای رحلت خود در دنیا و جهت راه خود به عقبی و برای حال احتیاج خود و موضع درویشی خود و فرستاد پیش از خود توشه طاعت از برای سرای اقامت.
پس بپرهیزید از خدا ای بندگان خدا، و قصد نمائید جهت آنچه را که خلق نمود شما را از برای آن که عبارت است از تحصیل معرفت و عبادت با اخلاص نیّت، و بترسید از خدا بنهایت آنچه ترسانید شما را از نفس خود و استحقاق پیدا کنید از او آن چیزی را که مهیا کرده است از برای شما با طلب وفا نمودن مر وعده صادق او را و با حذر نمودن از هول معاد او. و معلوم است که این طلب وفا و این حذر متصوّر نمی شود مگر با اقبال بطاعات، و با ارتداع از سیئات، اللهمّ وفّقنا بحقّ محمّد سید السادات.
