[hadith]وَ مِنْ کَلَامٍ لَهُ (علیه السلام) قَالَهُ وَ هُوَ یَلِی غُسْلَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله) وَ تَجْهِیزَهُ:
بأَبی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ، لَقَد انْقَطَعَ بمَوْتِکَ مَا لَمْ یَنْقَطِعْ بمَوْتِ غَیْرِکَ مِنَ النُّبُوَّةِ وَ الْإِنْبَاءِ وَ أَخْبَارِ السَّمَاءِ؛ خَصَّصْتَ حَتَّی صِرْتَ مُسَلِّیاً عَمَّنْ سوَاکَ، وَ عَمَّمْتَ حَتَّی صَارَ النَّاسُ فِیکَ سَوَاءً؛ وَ لَوْ لَا أَنَّکَ أَمَرْتَ بالصَّبْرِ وَ نَهَیْتَ عَنِ الْجَزَعِ، لَأَنْفَدْنَا عَلَیْکَ مَاءَ الشُّئُونِ وَ لَکَانَ الدَّاءُ مُمَاطِلًا وَ الْکَمَدُ مُحَالِفاً، وَ قَلَّا لَکَ، وَ لَکِنَّهُ مَا لَا یُمْلَکُ رَدُّهُ وَ لَا یُسْتَطَاعُ دَفْعُهُ. بأَبی أَنْتَ وَ أُمِّی، اذْکُرْنَا عِنْدَ رَبِّکَ وَ اجْعَلْنَا مِنْ بَالِکَ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 67
و من کلام له علیه السّلام و هو المأتان و الثالث و الثلاثون من المختار فی باب الخطب قاله علیه السّلام و هو یلی غسل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و تجهیزه:
بأبی و أمّی لقد انقطع بموتک ما لم ینقطع بموت غیرک من النّبوّة و الإنباء و أخبار السّماء، خصصت حتّی صرت مسلّیا عمّن سواک، و عممت حتّی صار النّاس فیک سواء، و لو لا أنک أمرت بالصّبر، و نهیت عن الجزع، لأنفدنا علیک ماء الشّؤن، و لکان الدّاء مماطلا، و الکمد محالفا، و قلّا لک، و لکنّه ما لا یملک ردّه، و لا یستطاع دفعه، بأبی أنت و أمّی أذکرنا عند ربّک، و اجعلنا من بالک (54827- 54748).
اللغة:
(النّبوّة) أصله النّبوءة فابدلت الهمزة واوا فادغمت لثقل التلفظ بها عندهم و لذا یبدّلون الهمزة تارة واوا متی کان ما قبله مضموما و تارة الفا إن کان مفتوحا کقوله تعالی قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ و تارة تقلبونه یاء إن کان ما قبله مکسورا کنبیّ لأن أصله النّبیء علی مذهب من یهمز و الایمان و غیرهما قال ابن زیّابة التمیمی «حماسة 22»:
نبّیت عمرا غارزا رأسه فی سنة یوعد أخواله
و قالوا لولا نزل القرآن بالهمز لما تکلموا به لان التلفّظ به یشبه التهوع عندهم کما قیل، و تصغیرها نبیة تقول العرب کانت نبیّة مسیلمة نبیّة سوء، و أصلها
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 68
النبأ و هو الخبر، و قال الطبرسی فی المجمع فی تفسیر قوله تعالی «أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَبَؤُا الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ» فی سورة إبراهیم: النبأ الخبر عما یعظم شأنه یقال لهذا الأمر نبأ عظیم أی شأن و کذا فی سورة النبأ.
(الانباء) افعال من النبأ یقال أبنأه أی أخبره و فی بعض النسخ الأنباء بالفتح و هو جمع النبأ و فی نسخة اخری الأنبیاء و هو جمع نبیّ و لکنه لا یناسب اسلوب الکلام کما لا یخفی، و هذا و هم من النساخ لأنه إن کان الانباء لزم ان تکون کلمة الجار اعنی من بیانا لما فی قوله ما لم ینقطع کما فی اخویه أعنی النبوة و اخبار السماء و یکون الکلام علی اسلوب واحد و لو کان الأنبیاء لزم أن یکون من فی النّبوة و أخبار السماء بیانا لما و فی الأنبیاء بیانا لکلمة الغیر فی قوله غیرک فیخرج الکلام عن النظم و الاتّساق.
استعاره (السماء) مأخوذ من السموّ و هو العلو و الارتفاع قال الجوهری: السماء کلّ ما علاک فأظلّک و منه قیل لسقف البیت سماء و لفظ السماء هنا مستعار لعالم الغیب و مقامات الملاء الأعلی لعلوه و ارتفاعه معنی من عالم الشهادة.
(المسلّی) من التسلیة یقال سلّانی من همّی تسلیة أی کشفه عنی.
(و الجزع) بالتحریک: انزعاج النّفس بورود ما یغم فهو نقیض الصبر قوله تعالی فی سورة إبراهیم «وَ بَرَزُوا لِلَّهِ جَمِیعاً فَقالَ الضُّعَفاءُ لِلَّذینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا».
(نفد) الشیء من باب ضرب نفادا إذا فنی قال اللّه تعالی فی آخر الکهف «قُلْ لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِداداً لِکَلِماتِ رَبِّی لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ کَلِماتُ رَبِّی» و الانفاد: الافناء یقال أنفدت الشیء أی افنیته و قرئ بالوجهین قول الشاعر «حماسة 842»
فجاءوا بشیخ کدّح الشرّ وجهه جهول متی ما ینفد السبّ یلطم
(ماء الشؤن): الدمع، و الشؤن و الاشؤن جمع الشأن کفلس و افلس و فلوس و قال الجوهری فی الصحاح: الشؤن هی مواصل قبائل الرّأس و ملتقاها و منها تجیء الدموع، قال ابن السّکیت: الشانان عرقان ینحدران من الرأس إلی الحاجبین ثمّ إلی العینین، فالشئون هی منابع الدمع و مجاریها کما فسرها بها المرزوقی
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 69
فی قول ابن هرمة «حماسة 470»:
استبق دمعک لا یود البکاء به و اکفف مدامع من عینیک تستبق
لیس الشؤن و إن جادت بباقیة و لا الجفون علی هذا و لا الحدق
(الداء): المرض و العلة و المراد به هنا ألم الحزن و اصله دوء لأنّ جمعه أدواء و الجمع کالتصغیر و النسبة یرد الشیء إلی أصله کدار و أدوار و دویرة و دوریّ.
(مماطلا) قال الجوهری: مطلت الحدیدة امطلها مطلا إذا ضربتها و مددتها لتطول و کلّ ممدود ممطول و منه اشتقاق المطل بالدین و هو اللّیّان به یقال مطله و ماطله بحقه فالمراد ان الداء لازمنی و لا یزول عنی فکنی به انه یماطل و یسوف بالزوال و الذهاب و البرء.
(الکمد) بفتحتین: الحزن المکتوم و قال المرزوقی فی شرح الحماسة «حماسة 267» فی قول الشاعر:
لو کان یشکی إلی الأموات ما لقی الأحیاء من شدّة الکمد الکمد: حزن و همّ لا یستطاع امضاؤه و قال الدّریدی: هو مرض القلب من الحزن، یقال کمد یکمد کمدا من باب علم، و رأیته کامد الوحه و کمد الوجه إذا بان به اثر الکمد و اکمده الحزن اکمادا.
(محالفا) المحالف الحلیف الملازم، یقال حالفه أی عاهده و لازمه.
(لا یستطاع) الاستطاعة: الاطاقة، لا یستطاع دفعه أی لا یطاق و لا یقدر علیه و فی الصّحاح و ربما قالوا اسطاع یسطیع یحذفون التاء استثقالا لها مع الطاء و یکرهون ادغام التاء فیها و ربما یتحرک السین و هی لا تحرک أبدا، و قرء حمزة «فَمَا اسْطاعُوا أَنْ یَظْهَرُوهُ» «سورة الکهف 98» بالادغام فجمع بین الساکنین «و هما السین الساکنة و التاء المدغمة» و ذکر الاخفش أن بعض العرب یقول استاع یستیع فیحذف التاء استثقالا و هو یرید استطاع یستطیع قال: و بعض یقول اسطاع یسطیع بقطع الالف و هو یرید أن یقول اطاع یطیع و یجعل السین عوضا من ذهاب حرکة عین الفعل.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 70
(البال): القلب و أصله أجوف واوی، و البال و الخلد یستعملان علی طریقة واحدة یقولون وقع فی خلدی کذا و سقط علی بالی و خطر ببالی یقال هذا من بال فلان أی ممّا یبالیه و یهتم به.
الاعراب:
(بأبی أنت و امّی) امّی معطوف علی أبی أی و بامّی و الباء للتفدیة و الطرفان کلاهما یتعلّقان بمحذوف و التقدیر أنت مفدی بأبی و امّی و هذا التقدیر أولی من افدیک بأبی و امّی لبقاء الجملة علی هیئتها و عدم التصرّف فیها، یقال فداه من باب ضرب وفاداه إذا اعطی فداءه فانقذه من الاسر و نحوه و فداه بنفسه و فداه تفدیة إذا قال له جعلت فداک فقوله علیه السّلام: بأبی أنت و امّی أی جعل أبوای فداءک و الفداء و الفدی و الفدی و الفدیة ما یعطی من مال و نحوه عوض المفدی (بموتک) الباء فی کلیهما للسببیّة (من النبوّة) کلمة من للتبیین یبین ما فی ما لم ینقطع (و الانباء و أخبار السماء) معطوفان علی النبوة.
(خصصت) أی خصصت النّاس بمصیبتک أو خصصت فی مصیبتک أو خصّت مصیبتک.
(عمّن سواک) أی مصیبة عمّن سواک، و کذا قوله علیه السّلام عممت أی عممت النّاس بمصیبتک أو عمّت مصیبتک النّاس حتّی صار النّاس فی مصیبتک سواء، و اضاف الخصوص و العموم إلیه صلّی اللّه علیه و آله مع انهما للمصیبة لکونها بسببه و حذف المضاف و اقیم المضاف إلیه مقامه.
(لو لا انّک) اه لولا هذه لامتناع الشیء لوجود غیره أعنی امتناع جوابها بوجود شرطها و تختص بالاسم و انّ مع ما بعدها فی تأویل مصدر و التقدیر لولا أمرک بالصبر و نهیک عن الجزع لأنفدنا اه و اللام فی لأنفدنا جواب شرط و کذا و لکان الداء معطوفا علی انفدنا.
(و قلّا لک) الضمیر فی قلّا یعود إلی الداء المماطل و الکمد المحالف لانّ الضمیر یرجع إلی أقرب المراجع مع عدم القرینة و یحتمل أن یرجع إلی انفاد ماء الشؤن
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 71
المستفاد من انفدنا و إلی الداء المماطل و الکمد المحالف بجعلهما واحدا من حیث قربهما معنی (و لکنه) اه الضمیر فیه و فی ردّه و دفعه یرجع إلی الموت فی قوله علیه السّلام لقد انقطع بموتک و یمکن أن یرجع إلی البکاء و الحزن المستفاد من الجمل السالفة علی ما یأتی بیانه فی المعنی.
المعنی:
قوله (بأبی أنت و أمی) أی جعل أبوای فداک و التفدیة هی کلمة معتادة للعرب تقال لمن یعزّ علیهم حتی انه اعزّ و ارجح عنده من أبویه بحیث یجعلهما فداء له و لو تخییلا فلا یشترط فیها امکان التفدیة إذ لیس الغرض من اطلاقها تحقیق الفدیة و ثبوتها فلا یرد ههنا ان یقال انّ التفدیة بعد موت من یفدی له غیر ممکنة فکیف قال علیه السّلام بأبی أنت و امّی.
ثمّ انّ ههنا کلاما یناسب المقام و هو أن المستفاد من بعض اخبارنا المرویة عدم جواز قول انسان ان یقول لغیره بأبی أنت و امی إذا کانا مؤمنین حیین کما روی فی الوسال و الخصال علی طریقین عن أبی الحسن موسی بن جعفر علیهما السّلام حیث سئل عن الرّجل یقول لابنه أو لابنته بأبی أنت و امّی أو بأبوی أنت أ تری بذلک بأسا؟ فقال علیه السّلام: ان کان أبواه مؤمنین حیین فأری ذلک عقوقا و ان کانا قد ماتا فلا بأس.
و ظاهر الخبر یدل علی عدم جواز القول بالتفدیة بالابوین إذا کانا مؤمنین حیین فی قبال الولد لان المفدی یکون أحبّ من الفدیة حیث یجعلها فداءه فیلزم أن یکون الأولاد أحبّ و أعزّ من الوالدین و هذا عقوق لهما و خروج عن الأوامر بالبر بالوالدین و النّواهی عن العقوق لهما مع شدة تأکید برهما بحیث جعل فی القرآن الکریم الاحسان بالوالدین قرین عبادة اللّه تعالی «وَ قَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَ بالْوالِدَیْنِ إِحْساناً» و غیر ذلک من الایات و الأخبار و أمّا إذا کانا قد ماتا فلا بأس بذلک لعدم تحقق التفدیة کما إذا کانا حیین غیر مؤمنین أیضا لا بأس به لعدم حرمة لهما حینئذ فمتی کان فی الولد لا یجوز ذلک و فی غیره عدم
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 72
جواز القول بها أولی، و النّبی صلّی اللّه علیه و آله أولی بالمؤمنین من أنفسهم فضلا عن آبائهم و أولادهم و أموالهم.
قوله علیه السّلام (لقد انقطع) اه أی انقطع بسبب موتک النّبوة و الأخبار و الوحی و لم ینقطع بموت غیرک من الأنبیاء و ذلک لأنّه صلّی اللّه علیه و آله خاتم النّبیّین و آخرهم ختمت النّبوّة به فشریعته باقیة الی یوم القیامة، فبموته صلّی اللّه علیه و آله انقطع الوحی و النبوة نصّ بذلک عزّ من قائل فی الاحزاب «ما کان محمّد أبا أحد من رجالکم و لکن رسول اللّه و خاتم النبیّین و کان اللّه بکلّ شیء علیما» قرء عاصم بفتح التاء و الباقون من القراء بکسر تاء و علی کلا القرائتین یحصل المقصود لأنّ من کسر التاء من خاتم فانه ختمهم فهو خاتمهم، و من فتح التاء فمعناه آخر النّبیّین لا نبی بعده و فی الصحاح الخاتم- بفتح التاء- و الخاتم بکسر التاء و الخیتام و الخاتام کلّه بمعنی.
و فی المجمع و صح الحدیث عن جابر بن عبد اللّه عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله قال انّما مثلی فی الأنبیاء کمثل رجل بنی دارا فاکملها و حسّنها إلّا موضع لبنة فکان من دخل فیها فنظر إلیها قال ما احسنها الا موضع هذه اللبنة قال صلّی اللّه علیه و آله فانا موضع اللبنة ختم بی الأنبیاء، و أورده البخاری و مسلم فی صحیحهما.
أقول: اتی بهذه الرّوایة العارف المتأله ابن أبی جمهور الاحسائی فی المجلی ص 369 و البراهین القاطعة و المعجزات القاهر عقلا و نقلا فی انه صلّی اللّه علیه و آله خاتم النبیّین کثیرة لا یعتریه ریب و لا یشوبه عیب و لا یرتاب فیه الا من کان فی عقله خبل و فی عینه حول و لا یدعی النبوّة بعده صلّی اللّه علیه و آله إلّا الکذاب الاشر المفتری الذی غرته الدنیا و باع حظه بالأرذل الأدنی و تغطرس و تردّی فی هواه، و من اظلم ممن افتری علی اللّه کذبا أو قال اوحی إلیّ و لم یوح إلیه شیء و اولئک یلعنهم اللّه و یلعنهم اللاعنون.
و فی السیرة الحلبیة: ان جبرئیل جاء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی وجعه الذی توفی فیه «إلی أن قال:» و جاء أن جبرئیل علیه السّلام قال هذا آخر وطئی بالأرض، و فی لفظ آخر: عهدی بالأرض بعدک و لن اهبط إلی الأرض لأحد بعدک.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 73
قال الحافظ السیوطی و هو حدیث ضعیف جدا و لو صح لم یکن فیه معارضة أی لما ورد انه ینزل لیلة القدر مع الملائکة یصلّون علی کلّ قائم و قاعد یذکر اللّه لانه یحمل علی انه آخر نزوله بالوحی.
ثمّ اعترض علی السیوطی بان حدیث یوحی اللّه إلی عیسی علیه السّلام أی بعد قتله الدجال صریح فی أنّه یوحی إلیه بعد النزول و الظّاهر أنّ الجائی بالوحی هو جبرئیل علیه السّلام لانه السفیر بین اللّه و رسله انتهی.
أقول: معلوم عند العقلاء بانّ الوحی بعد النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله لا یکون وحی نبوّة قطعا و القطع بأن الجائی بالوحی إلی عیسی علیه السّلام هو جبرئیل غیر معلوم.
و فی الکافی لثقة الاسلام الکلینیّ (قده) عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال ان فاطمة علیها السّلام مکثت بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله خمسة و سبعین یوما و کان دخلها حزن شدید علی أبیها و کان یأتیها جبرئیل علیه السّلام فیحسن عزاءها علی أبیها و یطیب نفسها و یخبرها عن أبیها و مکانه و یخبرها بما یکون بعدها فی ذرّیتها و کان علیّ علیه السّلام یکتب ذلک فهذا مصحف فاطمة علیها السّلام.
و کذا فی الکافی باب مشتمل علی الاخبار الحاکیة علی أنّ الملائکة تدخل بیوتهم و تطأ بسطهم و تأتیهم بالاخبار و هم علیهم السّلام مختلف الملائکة «ص 146 م 2 من الوافی».
ثمّ انّ الانباء و اخبار السّماء و ان کانا متقاربی المعنی لکنّه لا یبعد ان یقال: ان المراد من أخبار السماء هو الوحی الذی اوحی إلیه صلّی اللّه علیه و آله من اللّه تعالی و المراد من الانباء ما أخبر هو صلّی اللّه علیه و آله النّاس و أنبأهم به.
قوله علیه السّلام (خصصت حتّی صرت مسلیا عمّن سواک) أی خصصت فی مصیبة من حیث انّها مصیبة خاصّة عظیمة و داهیة دهیاء لا یصاب النّاس بمثلها فلذلک صارت مسلیة عن غیرها من المصائب و کل مصیبة دونها و إن کانت کبیرة لصغیرة بل لا یعبأ بها و کیف لا و هو خاتم النبیّین و اشرف المخلوقین و کان نبیّ الرّحمة و قال اللّه تعالی «لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسکُمْ عَزیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ»
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 74
فایّ مصیبة أعظم من تلک المصیبة للعالمین.
فأشار علیه السّلام بانه لیس لنا مصیبة غیرها لانها مسلیة عن غیرها کما قال علیه السّلام فی الخطبة المأتین عند دفن فاطمة علیها السّلام کالمناجی به رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عند قبره: الا ان فی التأسی لی بعظیم فرقتک و فادح مصیبتک موضع تعزّ.
فی الکافی عن أبی جعفر علیه السّلام قال ابن اصبت بمصیبة فی نفسک أو فی مالک أو فی ولدک فاذکر مصابک برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فان الخلائق لم یصابوا بمثله قطّ.
و فیه أیضا سلیمان عمرو النخعی عنه علیه السّلام قال من اصیب بمصیبة فلیذکر مصابه بالنّبیّ صلّی اللّه علیه و آله فانها أعظم المصائب.
و فیه أیضا عبد اللّه بن الولید الجعفی عن رجل عن أبیه قال: لما اصیب أمیر المؤمنین علیه السّلام نعی الحسن إلی الحسین علیهما السّلام و هو بالمدائن فلما قرأ الکتاب قال یا لها من مصیبة ما أعظمها مع أن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال من أصیب منکم بمصیبة فلیذکر مصابه بی فانه لم یصاب بمصیبة أعظم منها و صدق رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
و فی الوسائل الحسین بن علوان عن جعفر بن محمّد عن أبیه علیهما السّلام قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله من اصیب بمصیبة فلیذکر مصیبته فیّ فانه اعظم المصائب.
و روی الشیخ زین الدین فی کتاب مسکّن الفؤاد عن ابن عبّاس قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله إذا أصاب أحدکم بمصیبة فلیذکر مصیبته بی فانها ستهون علیه.
و عنه صلّی اللّه علیه و آله انه قال من عظمت عنده مصیبة فلیذکر مصیبته بی فانّها ستهون علیه.
و عنه صلّی اللّه علیه و آله انّه قال فی مرض موته أیّها النّاس ایّما عبد من امّتی اصیب بمصیبة من بعدی فلیتعزّ بمصیبته بی عن المصیبة التی تصیبه بعدی فان أحدا من امّتی لن یصاب بمصیبة بعدی اشد علیه من مصیبتی و غیر ذلک من الأخبار المرویة فی الباب من کتب علمائنا الاقدمین رضوان اللّه علیهم أجمعین.
و فسر الشّارح المعتزلی کلامه علیه السّلام بوجه آخر حیث قال: قوله علیه السّلام خصصت، أی خصت مصیبتک أهل بیتک حتّی أنهم لا یکترثون بما یصیبهم بعدک من
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 75
المصائب و لا بما أصابهم من قبل انتهی.
و مختارنا ان تلک المصیبة لها خصوصیّة و مرتبة بحیث صارت مسلیة عن غیرها من المصائب الواردة علی المسلمین سواء کان من أهل بیته صلّی اللّه علیه و آله أولا و لا یخفی رجحانه ان لم نقل بتعیینه و عدم صحة غیره، و الأخبار المذکورة آنفا أصدق شاهد فی ذلک و العلامة المجلسی (ره) فی البحار و ابن میثم و غیره فی شرح النهج اختار و اما اخترناه.
قوله علیه السّلام (و عممت حتّی صار النّاس فیک سواء) أی عممت النّاس بمصیبتک یعنی أن مصیبتک شملت جمیع المسلمین بحیث لا یکون أحد فارغا عنها.
کنایه قوله علیه السّلام (و لو لا أنک امرت اه) أی لو لا امرک بالصبر فی قبال المصائب و حدثان الدهر و نهیک عن الجزع فی إزاء نوائب الایام لبکینا حتّی لا یبقی من الدّموع فی مجاریها و منابعها شیء، و هذا کنایة عن کثرة البکاء، و لکان الألم و الحزن فی مصیبتک و فراقک ملازما غیر مفارق، علی ان انفاد الدمع و مماطلة الداء و ملازمة الحزن قلا لک بل ینبغی أن یکون البکاء و الحزن فی مصیبتک أشد و أکثر من ذلک.
ثمّ إنّه علیه السّلام أشار من قوله هذا: و لو لا انک آه، الی العذر فی ترک البکاء و الحزن بأن أمره صلّی اللّه علیه و آله بالصبر و نهیه عن الجزع ألزمنی علی ذلک و منعنی علی البکاء و الألم الامر و النّهی فی کلامه علیه السّلام لیسا محمولین علی الوجوب و الحرمة لان النوح فی المصیبة إذا لم یکن بالباطل و لم یکن ما یسخط الربّ تعالی لیس بمحرم بل یستحب البکاء لموت المؤمن لا سیما لموت المؤمن الفقیه.
و فی الفقیه انّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله حین جاءته وفاة جعفر بن أبی طالب و زید بن حارثة کان إذا دخل بیته کثر بکاؤه علیهما جدا و یقول کانا یحدثانی و یؤنسانی فذهبا جمیعا.
و فیه أیضا لما انصرف رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله من وقعة احد إلی المدینة سمع من کلّ دار قتل من أهلها قتیل نوحا و بکاء و لم یسمع من دار حمزة عمّه فقال صلّی اللّه علیه و آله لکن حمزة لابواکی علیه فالی أهل المدینة ان لا ینوحوا علی میت و لا یبکوه حتّی یبدأوا بحمزة فینوحوا علیه و یبکوه فهم إلی الیوم علی ذلک.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 76
و فی الکافی لما مات إبراهیم ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله حزنا علیک یا إبراهیم و انا لصابرون یحزن القلب و تدمع العین و لا نقول ما یسخط الربّ و غیرها من الأخبار فی کتبنا القیّمة الدالّة علی بکاء فاطمة علی أبیها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و بکاء علیّ علیه السّلام علیهما و بکاء سیّد السّاجدین علی سیّد الشهداء علیهما السّلام.
بل یستفاد من جملة تلک الأخبار جواز شق الثوب علی الأب و الأخ و القرابة کما روی أنّه لما قبض علیّ بن محمّد العسکری علیهما السّلام رؤی الحسن بن علیّ علیهما السّلام و قد خرج من الدار و قد شق قمیصه من خلف و قدام.
نعم مضمون بعض تلک الأخبار النّهی عن الصراخ بالویل و العویل و لطم الوجه و الصّدر و جزّ الشعر من النواصی و ثبوت الکفّارة فی بعض الصور.
ثمّ انّ الروایات کثیرة فی التعزی و التسلّی و استحباب احتساب البلاء و الصبر فی المصائب و ترک الجزع مما لا یعدّ و لا یحصی علی أنّ اللّه جلّ جلاله قال: «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُس و...َ».
و فی الفقیه قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أربع من کن فیه کان فی نور اللّه عزّ و جلّ الاعظم: من کان عصمة أمره شهادة ان لا إله إلّا اللّه و انی رسول اللّه، و من إذا أصابته مصیبة قال إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، و من إذا أصاب خیرا قال الحمد للّه ربّ العالمین و من إذا أصاب خطیئة قال أستغفر اللّه و أتوب إلیه.
و فی الکافی قال فضیل بن میسر کنا عند أبی عبد اللّه علیه السّلام فجاءه رجل فشکی إلیه مصیبة اصیب بها فقال له أبو عبد اللّه علیه السّلام امّا انّک ان تصبر توجر و ان لم تصبر مضی علیک قدر اللّه الذی قدر علیک و أنت مأزور، و غیرهما من الأخبار الواردة فی المقام.
و لا یخفی انّ الصبر فی المصائب حسن جمیل جدا لأنّ الغمّ و الحزن و الاضطراب تورث أمراضا کثیرة من خلل فی الدّماع و الصداع و السهر و الفالج و اللقوة و الرعشة و الهزال فی الجسم و کلال فی البصر و بالخلل فی الدّماغ تحدث الافة فی الأفعال الدماغیّة من الفکر و التخیل و التذکر و الحرکات الارادیة و غیرها
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 77
لأنّ مقدم البطن المقدم من الدّماغ موضع الحس المشترک و هو المدرک للصور الجزئیة المحسوسة بادراک الحواس الظاهرة، و مؤخّر البطن المقدم لخزانة الحسّ المشترک المسماة بالخیال، و فی الخیال تحفظ الصور المرتسمة إذا غابت عن الحواس الظاهرة، و البطن الاوسط من الدماغ موضع الوهم و هو القوة المدرکة للمعانی الجزئیّة القائمة بتلک الصور و خزانتها الحافظة و هی قوة تحفظ ما یدرکه الوهم من المعانی الجزئیة و موضعها البطن المؤخر من الدماغ. و من المدرکات المتصرفة و هی قوّة تارة ترکب بعض الصور مع بعض کتخیل إنسان ذی جناحین أو بعض المعانی مع بعض کتخیل هذه الصّداقة مع هذه العداوة أو بعض المعانی مع بعض الصور کتخیل صداقة جزئیة لزید و تارة تفصل بعض الصور عن بعض کتخیل انسان بلا رأس و هکذا و هذه القوّة موضعها الدماغ کلها لعموم تصرفها ان سلطنتها فی الوسط علی ما برهن و بین مفصلا و مشروحا فی محله و کذلک الأفعال الصادرة عن القوی کلّها تکون بالاعصاب و هی تتصل بالدماغ و متی صار مئوفا تحدث الافة فی أفعالها.
و فی مادة «جذم» من سفینة البحار أنّ کثرة الهموم تولّد المواد السوداویة المولدة للجذام.
و فی شرح النفیس: الغم کیفیّة نفسانیّة تتبعها حرکة الرّوح و الحرارة الغریزیّة إلی داخل البدن خوفا من الموذی الواقع و هی لتکاثف الرّوح بالبرد الحادث عند انتفاء الحرارة الغریزیّة لشدّة الانقباض و الاختناق یتبعها ضعف القوی الطبیعیّة و یلزمه قلة تولید بدل ما یتحلل من الدّم و الرّوح البخاری و کثرة التحلل منهما لعجز القوّة عن حفظهما عن التحلل فیحدث الجفاف فیتبعها الهزال و الصداع و أمراض اخر و کذا السهر فانه یجفف لکثرة تحلل الرطوبات بالحرارة الحادثة عن حرکة الأرواح إلی جهة الظاهر و عن حرکة الحواس فی ادراکاتها عن الحرکات الارادیة لکن تأثیرها فی الدماغ یکون أکثر و اقوی لانه مبدء الحواس و الحرکات فیتولد منها علل ردیة.
و بالجملة الأمراض التابعة للحزن و الغم أکثر أن تحصی فبالحریّ ان
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 78
یصبر الانسان فی نوائب الدهر و لا یلقی بیده إلی التهلکة مع أن الجزع لا فائدة فیه یکون مورثا لتلک الأمراض المزمنة و لذلک کله امر فی الشرع بالصبر و نهی عن الجزع.
قوله علیه السّلام (و لکنه ما لا یملک ردّه و لا یستطاع دفعه) استدرک علیه السّلام تسلیة لنفسه و لغیره بقوله و لکن الموت الذی لاجله البکاء و الحزن مما لا یملک و لا یقدر ردّه و لا یطاق دفعه فلا فائدة فی الجزع و البکاء و الحزن فصبر جمیل و الاحتساب حسن و ما أحسن السعدی بقوله:
خبر داری ای استخوان قفس که جان تو مرغی است نامش نفس
چون مرغ از قفس رفت و بگسست قید دگر ره نگردد بدام تو صید
و یمکن أن یعود الضمیر فی لکنه ورده و دفعه إلی الأمر الذی هو البکاء و الحزن و یکون تمهیدا للعذر علی البکاء و الحزن مع انّه صلّی اللّه علیه و آله أمر بالصبر و نهی عن الجزع فقال علیه السّلام ان البکاء و الحزن بهذا المقدار الذی صدر منا مما لا نملک علی رده و لسنا بقادر علی دفعه کما قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لما مات ابنه إبراهیم و هملت عینه بالدموع: یحزن القلب و تدمع العین و لا نقول ما یسخط الرّب.
قوله علیه السّلام (بأبی أنت و امی اذکرنا عند ربک و اجعلنا من بالک) أعاد التفدیة إعزازا و تعظیما له صلّی اللّه علیه و آله و إبرازا لما فی الضمیر کرة بعد کرة توکیدا من أنّه صلّی اللّه علیه و آله احب النّاس إلیه بحیث یجعل أبویه فداءه ثمّ سأله و التمس منه أن یذکره عند ربه و ان یجعله من باله، یعنی أن یکون فی قلبه صلّی اللّه علیه و آله بمنزلة و مکانة بحیث یهتمّ به و لا ینساه عند ربه.
و یؤید ما فی الروایة المنقولة فی البحار: و اجعلنا من همک، مکان من بالک و فی اخری من بالک و همک بجمع کلیهما و سنذکرهما باسرهما، و غایة مأموله علیه السّلام ان یذکر بلسان خاتم الأنبیاء صلّی اللّه علیه و آله عند اللّه تبارک و تعالی و من رزق نور المعرفة یدرک علوّ شأنه و جلالة قدره من امله هذا نعم إن العبد یلتذ أن یذکر عند اللّه و لا یرجو سواه و الحبیب یحب أن یذکر اسمه عند الحبیب و یذکر الحبیب عنده و یلهج لسانه بذکره و یقول یا رب أذقنی حلاوة ذکرک.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 79
وفاة رسول اللّه (ص) و الاقوال فی یوم وفاته و مبلغ سنه حینئذ و من یلی غسله و تجهیزه:
قال الطبرسی فی المجمع و الزمخشری فی الکشاف قال مقاتل لما نزلت سورة الفتح قرأها صلّی اللّه علیه و آله علی أصحابه ففرحوا و استبشروا و سمعها العبّاس فبکی فقال صلّی اللّه علیه و آله ما یبکیک یا عمّ؟ فقال: اظن انه قد نعیت إلیک نفسک یا رسول اللّه فقال انه لکما تقول فعاش بعدها سنتین ما رؤی فیهما ضاحکا مستبشرا قال: و هذه السّورة تسمی سورة التودیع.
و فی المجمع قال ابن عبّاس لما نزلت إذا جاء نصر اللّه و الفتح قال: نعیت إلی نفسی بانها مقبوضة فی هذه السنة اختلف فی انهم من أی وجه علموا ذلک و لیس فی ظاهره نعی فقیل لانّ التقدیر فسبح بحمد ربک فانّک حینئذ لاحق باللّه و ذائق الموت کما ذاق من قبلک من الرّسل و عند الکمال یرقب الزوال کما قیل:
إذا تمّ أمر بدا نقصه توقّع زوالا إذا قیل تمّ
و قیل لأنّه سبحانه أمره بتجدید التوحید و استدراک الفائت بالاستغفار و ذلک مما یلزم عند الانتقال من هذه الدار إلی دار الأبرار، و عن عبد اللّه بن مسعود قال لما نزلت السورة کان النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله یقول کثیرا سبحانک اللّهمّ و بحمدک اللّهمّ اغفر لی إنّک أنت التّواب الرّحیم، و عن امّ سلمة قالت کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بالأخرة لا یقوم و لا یقعد و لا یجیء و لا یذهب الا قال: سبحان اللّه و بحمده استغفر اللّه و اتوب إلیه فسألناه عن ذلک فقال صلّی اللّه علیه و آله انّی امرت بها ثمّ قرأ: إذا جاء نصر اللّه و الفتح، و فی روایة عائشة انه کان یقول سبحانک اللّهمّ و بحمدک استغفرت و اتوب إلیک.
و فی الکشاف فی هذه السورة: و عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله انه دعا فاطمة علیها السّلام فقال یا بنتاه انه نعیت إلیّ نفسی فبکت فقال لا تبکی فانک اول أهلی لحوقابی.
و قال أبو جعفر الطبری فی تاریخه بإسناده عن أبی مویهبة مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال: بعثنی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله من جوف اللیل فقال لی: یا أبا مویهبة انی قد امرت ان استغفر لأهل البقیع فانطلق معی، فانطلقت معه فلما وقف بین أظهرهم قال:
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 80
السّلام علیکم أهل المقابر لیّهن لکم ما أصبحتم فیه ممّا أصبح النّاس فیه اقبلت الفتن کقطع اللّیل المظلم یتبع آخرها أوّلها الاخرة شرّ من الاولی ثمّ أقبل علیّ فقال یا أبا مویهبة انی قد اوتیت مفاتیح خزائن الدّنیا و الخلد فیها ثمّ الجنّة خیّرت بین ذلک و بین لقاء ربّی و الجنّة فاخترت لقاء ربّی و الجنّة قال: قلت بأبی أنت و امّی فخذ مفاتیح خزائن الدّنیا و الخلد فیها ثمّ الجنّة فقال: لا و اللّه یا أبا مویهبة لقد اخترت لقاء ربّی و الجنّة ثمّ استغفر لأهل البقیع ثمّ انصرف فبدئ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بوجعه الّذی قبض فیه.
و فیه عن عائشة زوج النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله قالت رجع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله من البقیع فوجدنی و أنا اجد صداعا فی رأسی و أنا أقول: وا رأساه، قال بل أنا و اللّه یا عائشة وا رأساه ثمّ قال ما ضرّک لومتّ قبلی فقمت علیک و کفّنتک و صلّیت علیک و دفنتک فقلت: و اللّه لکأنّی بک لو فعلت ذلک رجعت إلی بیتی فاعرست ببعض نسائک قالت:
فتبسّم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و تنام به وجعه و هو یدور علی نسائه حتّی استعزّ به و هو فی بیت میمونة فدعا نساءه فاستأذنهن ان یمرّض فی بیتی فإذنّ له فخرج رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بین رجلین من أهله أحدهما الفضل بن العبّاس و رجل آخر تخطّ قدماه الأرض عاصبا رأسه حتّی دخل بیتی.
ثمّ قال الطبری بعد نقل هذا الخبر عن عائشة: قال عبید اللّه فحدثت هذا الحدیث عنها عبد اللّه بن عبّاس فقال: هل تدری من الرّجل- یعنی به الرّجل الاخر الذی کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بینهما فی حدیث عائشة- قلت لا قال علیّ بن أبی طالب و لکنّها- أی عایشة- کانت لا تقدر علی أن تذکره- أی علیّا علیه السّلام- بخیر و هی تستطیع، انتهی.
و قال أبو جعفر الطبری بإسناده إلی الفضل بن عبّاس قال: جاءنی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فخرجت إلیه فوجدته موعوکا قد عصب رأسه فقال خذ بیدی یا فضل فأخذت بیده حتّی جلس علی المنبر ثمّ قال: نادفی النّاس، فاجتمعوا إلیه فقال:
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 81
أمّا بعد أیّها النّاس فانی أحمد إلیکم اللّه الذی لا إله إلّا هو و انّه قد دنی منی خفوق من بین أظهرکم فمن کنت جلدت له ظهرا فهذا ظهری فلیستقد منه و من کنت شتمت له عرضا فهذا عرضی فلیستقد منه و أنّ الشحناء لیست من طبعی و لا من شأنی، ألا و انّ احبکم إلیّ من أخذ منّی حقّا ان کان له أو حلّلنی فلقیت اللّه و أنا اطیب النّفس و قد أری ان هذا غیر مغن عنّی حتّی أقوم فیکم مرارا.
قال الفضل ثمّ نزل فصلّی الظهر ثمّ رجع فجلس علی المنبر فعاد لمقالته الاولی فی الشحناء و غیرها فقام رجل فقال یا رسول اللّه انّ لی عندک ثلاثة دراهم قال أعطه یا فضل فامرته فجلس.
ثمّ قال یا أیّها النّاس من کان عنده شیء فلیؤده و لا یقل فضوح الدّنیا الا و انّ فضوح الدّنیا أیسر من فضوح الاخرة فقام رجل فقال یا رسول اللّه عندی ثلاثة دراهم غللتها فی سبیل اللّه قال: و لم غللتها قال: کنت إلیها محتاجا قال: خذها منه یا فضل.
ثمّ قال یا أیها النّاس من خشی من نفسه شیئا فلیقم أدع له فقام رجل فقال: یا رسول اللّه انی لکذاب انی لفاحش و انّی لنؤوم فقال اللهمّ ارزقه صدقا و إیمانا و اذهب عنه النوم إذا أراد، ثمّ قام رجل فقال و اللّه یا رسول اللّه إنّی لکذّاب و انّی لمنافق و ما شیء او ان شیء الا قد جنیته، فقام عمر بن الخطّاب فقال فضحت نفسک أیّها الرجل فقال النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله یا ابن الخطاب فضوح الدّنیا أهون من فضوح الاخرة اللّهم ارزقه صدقا و إیمانا الحدیث.
و قال أبو جعفر الطبری فی تاریخه أیضا بإسناده إلی عبد اللّه بن مسعود انّه قال: نعی إلینا نبیّنا و حبیبنا نفسه قبل موته بشهر فلمّا دنی الفراق جمعنا فی بیت امّنا عائشة فنظر إلینا و شدّد فدمعت عینه و قال مرحبا بکم رحمکم اللّه بکم رحمکم اللّه، آواکم اللّه، حفظکم اللّه، رفعکم اللّه، نفعکم اللّه، وفّقکم اللّه، نصرکم اللّه، سلّمکم اللّه، رحمکم اللّه، قبلکم اللّه، اوصیکم بتقوی اللّه و اوصی اللّه بکم و أستخلفه علیکم و اؤدّیکم إلیه انّی لکم نذیر و بشیر لا تعلوا علی اللّه فی عباده
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 82
و بلاده فانه قال لی و لکم «تلک الدّار الاخرة نجعلها للّذین لا یریدون علوّا فی الأرض و لا فسادا و العاقبة للمتّقین». و قال «أ لیس فی جهنّم مثوی للمتکبّرین».
فقلنا متی اجلک قال قد دنا الفراق و المنقلب إلی اللّه و إلی سدرة المنتهی قلنا فمن یغسّلک یا نبیّ اللّه؟ قال: أهلی الأدنی فالأدنی، قلنا ففیم نکفّنک یا نبیّ اللّه؟
قال فی ثیابی هذه إن شئتم أو فی بیاض مصر أو حلّة یمانیة، قلنا فمن یصلّی علیک یا نبیّ اللّه؟ قال مهلا غفر اللّه لکم و جزاکم عن نبیّکم خیرا فبکینا و بکی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و قال إذا غسلتمونی و کفنتمونی فضعونی علی سریری فی بیتی هذا علی شفیر قبری ثمّ اخرجوا عنی ساعة فانّ أول من یصلّی علیّ جلیسی و خلیلی جبرئیل ثمّ میکائیل ثمّ سرافیل ثمّ ملک الموت مع جنود کثیرة من الملائکة بأجمعها ثمّ ادخلوا علیّ فوجا فوجا فصلّوا علیّ و سلّموا تسلیما و لا تؤذونی بتزکیة و لا برنّة و لا صیحة و لیبدأ بالصلاة علیّ رجال أهل بیتی ثمّ نساؤهم ثمّ أنتم بعد اقرؤا انفسکم منّی السّلام فانّی اشهدکم انّی قد سلمت علی من بایعنی علی دینی من الیوم إلی یوم القیامة، قلنا فمن یدخلک فی قبرک یا نبیّ اللّه؟ قال: أهلی مع ملائکة کثیرین یرونکم حیث لا ترونهم.
أقول: نقل المجلسی فی البحار من کتاب إسحاق الثعلبی خبرا قریبا مما نقله الطبری إلّا أنّ فیه کان أبو بکر سائلا النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله عمن یغسله و یکفنه و غیر ذلک.
قال الشّارح المعتزلی بعد نقل هذا الخبر من الطبری: قلت: العجب لهم کیف لم یقولوا له فی تلک الساعة فمن یلی امورنا بعدک لأنّ ولایة الامر أهمّ من السؤال عن الدفن و عن کیفیّة الصّلاة علیه و ما أعلم ما أقول فی هذا المقام، انتهی.
أقول: و انی أعلم ما أقول بحق فی هذا المقام عائذا من اللّه تعالی عن الوساوس النفسانیّة و التسویلات الشیطانیّة و تنزها عن التعصّب الذی هو دیدن العوام و دأب من یکون فی طریق الحقّ ألدّ الخصام، و السّلام علی من اتبع الهدی و نهی النفس عن الهوی.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 83
فنقول أوّلا من أین ثبت انهم لم یقولوا ذلک و لم یسقطه الاخرون.
و ثانیا کان فی الخبر انّهم سألوا عمن یغسّله و یصلّیه و کانهم سألوا عمن یلیق بهذا الأمر العظیم فأجاب صلّی اللّه علیه و آله أهلی الأدنی فالأدنی و قال صلّی اللّه علیه و آله رجال أهل بیتی فأین لم یصرح بعلیّ علیه السّلام فابدلوه بالأهل و بالرّجل من أهل البیت کما دریت فی الخبر المروی آنفا عن عائشة انها لم تذکر علیّا و لا تقدر أن تذکره بخیر و هی تستطیع.
فان أبیت عن قولنا هذا و قلت انه اشبه بالخطابی و لم یکن برهانیّا فنقول:
لا شبهة ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بین امورا ممّا هو لیس بأهمّ من أمر الولایة جدّا مثل آداب الأکل و المشی و الجلوس و الدخول فی الحمّام و المبرز و ادب النّورة و الحلق و لبس الثیاب و قص الاظفار و آداب المعاشرة و فوائد بعض الفواکه و الأغذیة و غیرها مما هی أکثر من أن تحصی و مذکورة فی کتب الفریقین و من هذه حاله و سیرته و یبین هذه الامور التی بیّن شأنها و منزلتها کیف یهمل امّته بلا ولیّ معصوم منصوب من قبل اللّه تعالی؟
و نعم ما قاله العلامة الحلی قدّس سرّه فی کشف المراد: إنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله کان أشفق علی النّاس من الوالد علی ولده حتّی انّه علیه و آله السّلام أرشدهم إلی أشیاء لا نسبة لها إلی الخلیفة بعده کما أرشدهم فی قضاء الحاجة إلی امور کثیرة مندوبة و غیرها من الوقائع و کان صلّی اللّه علیه و آله إذا سافر عن المدینة یوما أو یومین استخلف فیها من یقوم بأمر المسلمین، و من هذه حاله کیف ینسب إلیه اهمال امّته و عدم إرشادهم فی أجلّ الأشیاء و أسناها و أعظمها قدرا و أکثرها فائدة و أشد حاجة إلیها و هو المتولی لامورهم بعده، فوجب من سیرته صلّی اللّه علیه و آله نصب إمام بعده و النّص علیه و تعریفهم إیاه و هذا برهان لمیّ، انتهی.
و بالجملة من لم یکن عینه أحول و لم یعدل عن الحق و لم یضل یری أن نصب الامام واجب علی اللّه تعالی باللّطف و لم یترک اللّه عباده سدی، و أنّ اللّه لیس بظلام للعبید.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 84
ثمّ نقول للشارح المعتزلیّ: إن الأخبار المتواترة من الفریقین فی حقّ علیّ علیه السّلام من أحادیث غدیر خم و استخلافه صلّی اللّه علیه و آله علیّا علیه السّلام فی المدینة، و حدیث المنزلة المتواتر عند الفریقین، و ما قاله صلّی اللّه علیه و آله فی حقه لما نزل و أنذر عشیرتک الأقربین سلموا علیه بامرة المؤمنین و أنت الخلیفة بعدی و قوله صلّی اللّه علیه و آله فی حقّه أنت أخی و وصیی و خلیفتی من بعدی و قاضی دینی- بکسر الدال- و غیرها ممّا هی متواترة معنی و نص فی امامته و ولایته علی النّاس و خلافته بلا فصل عن خاتم الأنبیاء صلّی اللّه علیه و آله و المطاعن المقبولة المسلمة المتواترة عند الفریقین فی أبی بکر و عمر و عثمان و مثالبهم و تسلیم جمیع المسلمین أفضلیته علیه السّلام من کلّ جهة من العلم و التقوی و الشجاعة و غیرها من الفضائل بعد النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله علی کافة الانام حتّی انّه لم یکن بینه و بین النّبیّ فرق إلّا رتبة النّبوّة کما شهد بها المؤالف و المخالف، لم تبق لهؤلاء شکّا و ریبا فی الامامة حتّی یسألوا النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله عمّن یلی امورهم بعده.
علی أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله مع ذلک کلّه أراد أن یکتب و یصرح بذلک أیضا حین وفاته و منع عمر عن ذلک کما هو متواتر بالمعنی.
الکلام فی ان عمر آذی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و المسلمین بقوله انه صلّی اللّه علیه و آله یهجر:
قال أبو جعفر الطبری فی تاریخه باسناده إلی سعید بن جبیر عن ابن عبّاس قال یوم الخمیس و ما یوم الخمیس قال: ثمّ نظرت إلی دموعه تسیل علی خدّیه کأنّها نظام اللؤلؤ قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ایتونی باللوح و الدواة أو بالکتف و الدّواة اکتب لکم کتابا لا تضلّون بعده قال: فقالوا إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یهجر.
و فیه أیضا عن سعید بن جبیر عن ابن عبّاس قال: یوم الخمیس و ما یوم الخمیس قال اشتد برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله وجعه فقال ایتونی اکتب لکم کتابا لا تضلوا بعدی ابدا فتنازعوا و لا ینبغی عند نبی أن یتنازع فقالوا ما شأنه أهجر أهجر استفهموه فذهبوا یعیدون علیه فقال دعونی فما أنا فیه خیر ممّا تدعوننی إلیه و أوصی
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 85
بثلاث قال أخرجوا المشرکین من جزیرة العرب و اجیزوا الوفد بنحو ممّا کنت اجیزهم و سکت عن الثالثة عمدا أو قال فنسیتها.
أقول: القائل بهجر رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله عمر لا غیر و حرفوا هذین الحدیثین و هما حدیث واحد فی الحقیقة عن أصلهما و عدلوا عن لفظ المفرد إلی الجمع لبعض شأنهم و نقل هذا الحدیث نقلتهم فی کتبهم المعتبرة عندهم و صرّحوا بأن ذلک القائل کان عمر، و من تفحص کتب الأخبار و ما ذکره نقلة الاثار منّا و منهم دری أن خبر طلب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الدواة و الکتف و منع عمر ذلک و ان کان ألفاظه مختلفة متواتر بالمعنی.
قال الشهرستانی فی المقدمة الرّابعة من الملل و النحل: أوّل تنازع وقع فی مرضه صلّی اللّه علیه و آله فیما رواه محمّد بن إسماعیل البخاری بإسناده عن عبد اللّه بن عباس قال لما اشتد بالنّبیّ صلّی اللّه علیه و آله مرضه الّذی مات فیه قال ایتونی بدواة و قرطاس أکتب لکم کتابا لا تضلّوا بعدی فقال عمر انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قد غلبه الوجع حسبنا کتاب اللّه و کثر اللفظ «اللغط ظ» فقال صلّی اللّه علیه و آله قوموا عنی لا ینبغی عندی التنازع قال ابن عبّاس الرزیة کلّ الرزیة ما حال بیننا و بین کتاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، انتهی.
فی البحار: البخاری و مسلم فی خبر أنّه قال عمر النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله قد غلب علیه الوجع و عندکم القرآن حسبنا کتاب اللّه، فاختلف أهل ذلک البیت و اختصموا منهم من یقول قربوا یکتب لکم رسول اللّه کتابا لن تضلوا بعده و منهم من یقول القول ما قال العمر فلما کثر اللغط و الاختلاف عند النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قال قوموا فکان ابن عباس یقول ان الرزیة کلّ الرزیة ما حال بین رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و بین أن یکتبهم ذلک الکتاب من اختلافهم و لغطهم.
و فی صحیح البخاری: و إذا اشتدت مرض النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله قال ائتونی بقرطاس اکتب لکم کتابا لا تضلّوا بعدی فقال الرجل أی عمر بن الخطاب تهجر یکفینا و فی الملل و النحل کتاب اللّه عندنا قال احدهم ائتوا حتّی جال التنازع و لا
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 86
ینبغی عند النبیّ التنازع فقال النبی صلّی اللّه علیه و آله قوموا عنی.
أقول: للّه در ابن عباس نعم ما فهم و تفطن حدوث الرزیة کلّ الرزیة من منع الرجلّ عن اتیان الدواة و الکتف و لو لا منعه و هجره لما قام التشاجر و التنازع بین الناس بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و ما کان لهم فی ذلک سبیل و لصانت الملة البیضاء المحمّدیّة عن هذا التفرق و التشتت و الشقاق و الاختلاف فی المذاهب و استنبط ابن عبّاس قوله هذا الرزیة کلّ الرزیة من کلامه صلّی اللّه علیه و آله لن تضلوا بعدی.
الکلام فی لدود رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و ما فیه:
ثمّ انّ أبا جعفر الطبری و غیره اتوا باخبار انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لدّ فی مرضه الّذی توفی لا یخلو بعضها عن دغدغة و اضطراب و بعضها عن فائدة فی ما ذهب إلیه المتکلمون فی أنبیاء اللّه و حججه و لا بأس بذکرها و ذکر بعض التنبیهات و الاشارات فیها.
قال: بإسناده عن عبد اللّه بن عتبة عن عائشة قالت لددنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی مرضه فقال لا تلدّونی فقلنا کراهیة المریض الدواء فلما افاق قال لا یبقی منکم أحد الالدّ غیر العبّاس فانه لم یشهدکم.
و عن عبید اللّه بن عبد اللّه عنها أیضا قالت ثمّ نزل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله- تعنی من المنبر- فدخل بیته و تتامّ به وجعه حتی غمر و اجتمع عنده نساء من نسائه امّ سلمة و میمونة و نساء من نساء المؤمنین منهن اسماء بنت عمیس و عنده عمّه العبّاس ابن عبد المطلب و اجمعوا علی ان یلدّوه فقال العبّاس لألدنه قال فلدّ فلما افاق رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال من صنع بی هذا قالوا یا رسول اللّه عمک العبّاس قال هذا دواء اتی به نساء من نحو هذه الأرض و اشار نحو أرض الحبشة قال: و لم فعلتم ذلک فقال العبّاس خشینا یا رسول اللّه ان یکون بک وجع ذات الجنب فقال صلّی اللّه علیه و آله انّ ذلک لداء ما کان اللّه لیعذبنی به لا یبقی فی البیت أحد الالدّ إلّا عمّی قال فلقد لدت میمونة و انها لصائمه لقسم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عقوبة لهم بما صنعوا، و کذا فی السیرة الهشامیّة.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 87
و قال أبو جعفر الطبری باسناده عن عروة ان عائشة حدثته انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حین قالوا خشینا أن یکون بک ذات الجنب قال انّها من الشیطان و لم یکن اللّه لیسلّطها علیّ.
و فیه ایضا بإسناده عن الصّقعب بن زهیر عن فقهاء أهل الحجاز ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ثقل فی وجعه الّذی توفّی فیه حتّی اغمی علیه فاجتمع إلیه نساؤه و ابنته و أهل بیته و العبّاس بن عبد المطلب و علیّ بن أبی طالب و جمیعهم و انّ أسماء بنت عمیس قالت: ما وجعه هذا الا ذات الجنب فلدّوه فلددناه فلمّا افاق قال من فعل بی هذا قالوا لدّتک اسماء بنت عمیس ظنّت انّ بک ذات الجنب قال اعوذ باللّه ان یبلینی بذات الجنب انا أکرم علی اللّه من ذلک.
و فی السیرة الحلبیة و فی روایة انه لما اشتد علیه صلّی اللّه علیه و آله المرض دخل علیه عمّه العبّاس و قد اغمی علیه فقال لأزواج النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله لو لددتنه قلن إنا نجتری «إنا لا نجتریء، او أنّی نجتریء ظ» علی ذلک فاخذ العبّاس یلدده فافاق رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فقال: من لدنی فقد اقسمت لیلدن إلّا أن یکون العبّاس فانکم لددتمونی فانا صائم.
فهذه شرذمة من الأخبار الواردة فی اللدود نقلها الطبری و غیره و کانت العرب تداوی باللدود من به ذات الجنب، قال ابن أثیر فی النهایة: و فیه «یعنی فی الحدیث» خیر ما تداویتم به اللدود و هو بالفتح من الادویة ما یسقاه المریض فی أحد شقی الفم و لدید الفم جانباه و منه الحدیث انه لدّ فی مرضه فلما افاق قال: لا یبقی فی البیت أحد إلّا لدّ فعل ذلک عقوبة لهم لانهم لدّوه بغیر اذنه انتهی.
و فی السیرة الحلبیّة: و جاء انهم لددوه صلّی اللّه علیه و آله فی هذا المرض أی سقوه لدودا من أحد جانبی فمه و جعل صلّی اللّه علیه و آله یشیر إلیهم و هو مغمی علیه ان لا یفعلوا به و هم یظنون ان الحامل له علی ذلک کراهة المریض للدواء فلما افاق الحدیث.
أقول: و أمّا الدغدغة فیها فلانه لا یخفی تناقضها ففی الاولی تصریح بانّ
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 88
العبّاس عمّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله لم یشهدهم، و فی الثانیة انه کان شاهدا و هو لدّ النّبیّ ظاهرا و مع ذلک فی ذیل الحدیث انّه صلّی اللّه علیه و آله قال: لا یبقی فی البیت أحد الا لدّ إلّا عمّی، و فی الثالثة ان اسماء بنت عمیس لدّته، و فی الرابعة صریح بان ازواجه صلّی اللّه علیه و آله قلن انا لا نجتریء فاخذ العبّاس یلدده.
و لولا الرّوایة الرّابعة یمکن أن یقال فی رفع التناقض فیها الصواب فی الرّوایة الثانیة ان العبّاس قال لا الدّه اولا الدنّه قال فلدوه فلما أفاق إلخ کما نقله الشارح المعتزلی هکذا «فقال العبّاس لا الدّه فلدّوه فلمّا أفاق آه» فحرّف «لا الده فلدوه، او لا الدّنه فلدّوه» إلی «لألدّنّه فلدّ» کما نقلناها عن الطبری.
فان قلت فعلی هذا کیف قالوا فی جواب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: عمک العبّاس؟
قلت انّما قالوا ذلک کما فی السیرة الحلبیّة تعلّلا و خوفا منه صلّی اللّه علیه و آله و ردهم النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله بقوله غیر العبّاس فانه لم یشهدکم و ان لا یناسب هذا الجمع ظاهر صدر الحدیث و عنده عمه العبّاس و کذا ذیله فقال العبّاس خشینا یا رسول اللّه أن یکون بک وجع ذات الجنب علی انّه لا یدلّ علی انّ العبّاس لدّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و اللّه أعلم.
و کیف کان قال الشّارح المعتزلی سألت النقیب أبا جعفر یحیی بن أبی زید البصری عن حدیث اللدود فقلت ألدّ علیّ بن أبی طالب ذلک الیوم فقال معاذ اللّه لو کان لدّ لذکرت عایشة ذلک فیما تذکره و تنعاه علیه و قال: و قد کانت فاطمة علیها السّلام حاضرة فی الدار و ابناها معها افتراها لدّت أیضا ولدّ الحسن و الحسین کلّا هذا أمر لم تکن و انما هو حدیث ولّده من ولّده تقرّبا إلی بعض النّاس و الّذی کان ان اسماء بنت عمیس اشارت بان تلد و قالت هذا دواء جاءنا من أرض الحبشة جاء به جعفر بن أبی طالب و کان بعلها و ساعدتها علی تصویب ذلک و الاشارة به میمونة بنت الحارث فلد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فلمّا أفاق انکره و سأل عنه فذکر له کلام أسماء و موافقة میمونة لها فامران تلد الامرأتان لا غیر فلدّتا و لم یجر غیر ذلک.
و أمّا الفائدة الکلامیّة فیها فانّه صلّی اللّه علیه و آله لما قیل له انما فعلنا ذلک ظننا ان
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 89
بک یا رسول اللّه ذات الجنب فقال لها انّ ذلک لداء ما کان اللّه لیعذبنی به و فی روایة أنا أکرم علی اللّه من أن یعذبنی بها و فی اخری انها من الشیطان و ما کان اللّه لیسلّطها علیّ و فی السیرة الحلبیة قال بعضهم و هذا یدلّ علی انها من سیئ الاسقام التی استعاذ صلّی اللّه علیه و آله منها بقوله اللّهم انی اعوذ بک من الجنون و الجذام و سیئ الاسقام.
أقول: و هذا کلّه یدلّ علی ما بیناه فی المختار المأتین و الاثنین و الثّلاثین من ان الانبیاء منزهون عن کلّ ما ینفر عنه فیکون منافیا للغرض من البعثة و ذات الجنب داء یوجب نفرة النّاس و تبریهم عمن ابتلی به، و ذلک لأنّ ذات الجنب کما قال علیّ بن أبی الحزم القرشی المتطبب نفیس بن عوض المتطبب فی شرحه: الورم فی الغشاء المستبطن للاضلاع أی أضلاع الصدر الملبس علیها من داخل فان الصدر مرکب من أربعة عشر ضلعا من کلّ جانب سبعة و بین کلّ اثنین منها عضل به یکون انبساط الصدر و انقباضه و یحیط بهذه الاضلاع و العضلات کما یدور و ینحنی من داخل غشاء واحد فاذا عرض فی هذا الغشاء ورم سماه قوم ذات الجنب الخالص و الصحیح و سماه بعض شوصة صحیحة.
أو هو أی ذات الجنب الورم فی الحجاب الحاجز أی الفاضل بین آلات الغذاء و آلات النّفس المسمّی دیافر غما عند الجمهور فمتی عرض هذا الداء ایّا منهما کان یوجب للعلیل امورا منها ضیق النفس لضغط الورم مجاری النفس و لأن الحجاب من جملة آلات النفس فإذا ورم عجز عن الانبساط التامّ و کذلک الغشاء المستبطن فانّه أیضا یعین علی التّنفس.
و منها السعال لتأذی الریة بالمجاورة و ترشح مادة المرض إلیها فإن کانت غلیظة کان مع السعال نفث و ان کانت رقیقة هیجت السعال من غیر نفث.
و قال الشیخ الرّئیس فی القانون و ذات الجنب قد یعرض معه اعراض السرسام المنکرة مثل اختلاط الذهن و الهذیان و تواتر النفس و الخفقان و الغشی و غیرها.
و من کان ذا عقل سلیم و رویّة غیر ردیّة و لم ینفث الشیطان فی روعه یحکم بان صریح العقل یأبی عن اکتساء الأنبیاء بتلک الامور المنفرة للطباع و لا یسند
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 90
اختلاط الذهن و الهذیان و اشباههما إلیهم علیهم السّلام علی کل حال.
قال أبو جعفر الطبری فی تاریخه باسناده عن الارقم بن شرحبیل قال سألت ابن عبّاس اوصی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله؟ قال لا قلت فکیف کان ذلک قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ابعثوا إلی علیّ علیه السّلام فادعوه فقالت عائشة لو بعثت إلی أبی بکر و قالت حفصة لو بعثت إلی عمر فاجتمعوا عنده جمیعا فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله انصرفوا فان تک لی حاجة ابعث إلیکم فانصرفوا و قیل لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الصلاة فقال مروا أبا بکر ان یصلّی بالناس فقالت عائشة ان أبا بکر رجل رقیق فمر عمر فقال مروا عمر فقال عمر ما کنت لأتقدم و أبو بکر شاهد، فتقدّم أبو بکر فوجد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله خفة فخرج فلما سمع أبو بکر حرکته تأخر فجذب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ثوبه فأقامه مکانه و قعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فقر أمن حیث انتهی أبو بکر.
أقول: ارادت بقولها ان أبا بکر رجل رقیق، انّه لا یطیق أن یقوم مقام النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله لرقة قلبه، قال الشارح المعتزلی بعد نقل هذا الخبر:
فان قلت لم قلت فی صدر کلامک هذا انه أراد أن یبعث إلی علیّ لیوصی إلیه و لم لا یجوز أن یکون بعث إلیه لحاجة؟.
قلت لأن مخرج کلام ابن عبّاس هذا المخرج ألا تری ان الأرقم بن شرحبیل الرّاوی لهذا الخبر قال سألت ابن عباس هل اوصی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله؟ فقال لا فقلت فکیف کان فقال: ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال فی مرضه ابعثوا لی علیّ فادعوه فسألته المرأة ان یبعث إلی أبیها و سألته الاخری ان یبعث إلی أبیها فلو لا ان ابن عبّاس فهم من قوله صلّی اللّه علیه و آله: ابعثوا إلی علی فادعوه انه یرید الوصیّة إلیه لما کان لاخبار الارقم بذلک متصلا بسؤاله عن الوصیة معنی، انتهی.
أقول: لقد انصف الشارح المعتزلی هناک و نقلنا هذه الأخبار و الأقوال منهم حتّی یزداد اللّبیب بصیرة من عمل القائل بالهجر و هاتین المرأتین لا سیما الاولی منهما و لقائل ان یقول فاذا صرّح الرسول صلّی اللّه علیه و آله و سمّی علیّا علیه السّلام بالاسم و قال ابعثوا إلی علیّ فادعوه فلم اعرضت المرأتان عن امره صلّی اللّه علیه و آله فبعثنا إلی أبیهما و ضجر الرسول صلّی اللّه علیه و آله من ذلک و غضب حیث قال انصرفوا فان تکن لی حاجة ابعث إلیکم
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 91
فانصرفوا و لو کان راضیا بذلک لما أمرهم بالانصراف و یقول أیضا لو کان صلاة أبی بکر عن أمره صلّی اللّه علیه و آله و رضاه لما قطع صلّی اللّه علیه و آله صلاته و لم یقرأها من أولها و لم یبن علی ما مضی من فعال أبی بکر و لم یبال بها کما جاء فی عدة من أخبار اخر انّه صلّی اللّه علیه و آله ابتدأ الصلاة التی کان ابتدأها أبو بکر لا انه قرأ من حیث انتهی أبو بکر.
و انصف الشّارح المعتزلی فی ذلک و قال بعد نقل هذا الخبر: قلت عندی فی هذه الواقعة کلام و یعترضنی فیها شکوک و اشتباه إذا کان قد اراد صلّی اللّه علیه و آله ان یبعث إلی علیّ لیوصی إلیه فنفست عائشة فسألت أن یحضر أبوها و نفست حفصة علیه فسألت أن یحضر أبو هاثم حضرا و لم یطلبا فلا شبهة ان ابنتیهما طلبتاهما هذا هو الظاهر و قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و قد اجتمعوا کلهم عنده انصرفوا فان تکن لی حاجة بعثت إلیکم قول من عنده ضجر و غضب باطن لحضورهما و تهمة للنّساء فی استدعائها فکیف یطابق هذا الفعل و هذا القول ما روی من أن عائشة قالت لما عین علیها فی الصلاة ان أبی رجل رقیق فمر عمر و این ذلک الحرص من هذا الاستعفاء و الاستقالة و هذا یوهم صحة ما تقوله الشیعة من ان صلاة أبی بکر کانت عن أمر عائشة.
ثمّ ارضی نفسه بقوله فعلّ الخبر غیر صحیح مع أن المتدرب فی کتب الأخبار لا یشک فی أن طلب النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله علیّا و دعوته ایاه و ما فعلت المرأتان لا بیهما و أمر الرسول بانصرافهم و ذهابه إلی المسجد ورده أبی بکر من صلاته مما هو مسلم عند الکل و متواتر و لیس فی ذلک خبر واحد و کتاب متفرد.
فی البحار و غیره من کتب الأخبار و کان علیّ علیه السّلام لا یفارقه صلّی اللّه علیه و آله فی مرضه إلا لضرورة فقام فی بعض شئونه فأفاق رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله افاقة فافتقد علیّا فقال و أزواجه حوله ادعوا لی أخی و صاحبی و عاوده الضعف فاصمت فقالت عائشة ادعوا له أبا بکر فدعی و دخل علیه و قعد عند رأسه فلما فتح عینه نظر إلیه فاعرض عنه بوجهه فقام أبو بکر فقال لو کان له إلیّ حاجة لافضی بها إلیّ، فلمّا خرج اعاد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله القول ثانیة و قال ادعوا لی أخی و صاحبی فقالت حفصة ادعوا له عمر فدعی فلمّا حضر و رآه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله اعرض عنه ثمّ قال ادعوا لی أخی و صاحبی فقالت امّ سلمة
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 92
رضی اللّه عنها ادعوا له علیّا علیه السّلام فانّه لا یرید غیره فدعی أمیر المؤمنین علیه السّلام فلمّا دنا منه أومأ إلیه فأکبّ علیه فناجاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله طویلا ثمّ قام فجلس ناحیة حتّی اغفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فلمّا اغفی خرج فقال له النّاس ما الّذی أوعز الیک یا أبا الحسن فقال علمنی ألف باب من العلم فتح لی کلّ باب ألف باب و أوصانی بما أنا قائم به إنشاء اللّه تعالی.
فی الکافی فی باب الاشارة و النصّ علی علیّ أمیر المؤمنین علیه السّلام: یحیی الحلبی عن بشیر الکناسی عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی مرضه الّذی توفّی فیه ادعوا لی خلیلی فأرسلنا إلی أبویهما فلمّا نظر إلیهما رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أعرض عنهما ثمّ قال: ادعوا لی خلیلی فارسل إلی علیّ فلما نظر إلیه اکبّ علیه یحدّثه فلمّا خرج لقیاه فقالا له ما حدّثک خلیلک فقال: حدّثنی ألف باب یفتح کلّ باب ألف باب.
بیان: أبویهما یعنی ابوی عائشة و حفصة أبا بکر و عمر، اکبّ بمعنی أقبل و فیه عن الحضرمی عن أبی جعفر علیه السّلام قال: علّم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله علیّا علیه السّلام ألف حرف کلّ حرف یفتح ألف حرف.
و فیه عن أبی عبد اللّه علیه السّلام فی آخر حدیث طویل: فاوصی إلیه بالاسم الاکبر و میراث العلم و آثار علم النّبوّة و أوصی إلیه بألف کلمة و ألف باب یفتح کلّ کلمة و کلّ باب ألف کلمة و ألف باب.
بیان: قال الفیض قدّس سرّه فی الوافی قوله علیه السّلام بألف کلمة و ألف باب یفتح کل کلمة و کلّ باب ألف کلمة و ألف باب: یعنی بقواعد کلیّة اصولیّة و قوانین مضبوطة جمیلة امکنه ان یستنبط منها أحکاما جزئیة و مسائل فرعیّة تفصیلیة.
مثال ذلک ما رواه الصفّار رحمه اللّه فی بصائر الدرجات بإسناده عن موسی بن بکر قال: قلت لأبی عبد اللّه علیه السّلام الرّجل یغمی علیه الیوم و الیومین أو ثلاثة أو أکثر من ذلک کم یقضی من صلاته فقال ألا اخبرک بما ینتظم به هذا و اشباهه فقال کلّما غلب اللّه علیه من أمر فاللّه أعذر لعبده و زاد فیه غیره و هذا من الأبواب الّتی یفتح کلّ باب منها ألف باب.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 93
و فی الکافی عن أبی بصیر عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال کان فی ذؤابه سیف رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله صحیفة صغیرة فقلت لأبی عبد اللّه علیه السّلام أی شیء کان فی تلک الصحیفة قال: هی الاحرف الّتی یفتح کلّ حرف ألف حرف قال أبو بصیر: قال أبو عبد اللّه علیه السّلام فاخرج منها حرفان حتّی الساعة.
و فیه عن یونس بن رباط قال دخلت أنا و کامل التمار علی أبی عبد اللّه علیه السّلام فقال له کامل جعلت فداک حدیث رواه فلان فقال اذکره فقال: حدثنی انّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله حدّث علیّا علیه السّلام بألف باب یوم توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کلّ باب یفتح ألف باب فذلک ألف ألف باب فقال لقد کان ذلک قلت جعلت فداک فظهر ذلک لشیعتکم و موالیکم فقال یا کامل باب أو بابان فقلت له جعلت فداک فما یروی من فضلکم من ألف ألف باب إلّا باب أو بابان قال: فقال: و ما عسیتم أن ترووا من فضلنا ما تروون من فضلنا إلّا ألفا غیر معطوفة.
بیان، قال الفیض (ره) فی الوافی: من فضلکم، أی من علمکم الفا غیر معطوفة یعنی الا حرفا واحدا ناقصا أی أقل من حرف واحد و انما اختار الألف لانه أقلّ الحروف و ابسطها و اخفها مؤنة و عدم عطفها کنایة عن نقصانها فانها تکتب فی رسم الخط الکوفی هکذا «ا» فاذا کان طرفها غیر مائل کان ناقصا.
و فی السیرة الحلبیة: أعتق رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی مرضه هذا أربعین نفسا و کانت عنده صلّی اللّه علیه و آله سبعة دنانیر أو ستة فأمر عائشة أن تتصدق بها بعد أن وضعها صلّی اللّه علیه و آله فی کفه و قال: ما ظن محمّد بربه أن لو لقی اللّه و هذه عنده فتصدقت بها، و قال: و فی روایة أمرها بارسالها إلی علیّ علیه السّلام لیتصدق بها فبعث إلیه فتصدق بها بعد وضعها فی کفّه.
ثمّ قال: و قد کان العبّاس رضی اللّه عنه قبل ذلک بیسیر رأی أن القمر قد رفع من الأرض إلی السماء فقصّها علی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فقال له: هو ابن أخیک، و نعم ما قاله الحافظ:
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 94
ستاره ای بدرخشید و ماه مجلس شد دل رمیده ما را أنیس و مونس شد
قال المجلسی (ره) فی البحار و غیره من نقلة الاثار: انّه مما أکّد النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله لأمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام من الفضل و تخصیصه منه بجلیل رتبته ماتلا حجّة الوداع من الامور المجددة لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و الاحداث التی اتفقت بقضاء اللّه و قدره.
و ذلک انّه صلّی اللّه علیه و آله تحقق من دنوّ أجله ما کان قدم الذکر به لامّته فجعل صلّی اللّه علیه و آله یقوم مقاما بعد مقام فی المسلمین یحذرهم الفتنة بعده و الخلاف علیه و یؤکّد وصایتهم بالتمسک بسنته و الاجماع علیها و الوفاق، و یحثهم علی الاقتداء بعترته و الطاعة لهم و النصرة و الحراسة و الاعتصام بهم فی الدین، و یزجرهم عن الاختلاف و الارتداد.
و کان فیما ذکره من ذلک ما جاءت به الروایة علی اتفاق و اجتماع قوله صلّی اللّه علیه و آله:
یا أیّها النّاس انّی فرطکم و أنتم واردون علی الحوض ألا و إنّی سائلکم عن الثقلین فانظروا کیف تخلفونی فیهما فان اللطیف الخبیر نبأنی أنهما لن یفترقا حتّی یلقیانی و سألت ربّی ذلک فأعطانیه الأوانی قد ترکتهما فیکم کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی فلا تسبقوهم فتفرقوا و لا تقصروا عنهم فتهلکوا و لا تعلموهم فانهم أعلم منکم، أیّها النّاس لا الفینّکم بعدی ترجعون کفارا یضرب بعضکم رقاب بعض فتلقونی فی کتیبة کبحر السیل الجرار، ألا و إن علیّ بن ابی طالب أخی و وصیّی یقاتل بعدی علی تأویل القرآن کما قاتلت علی تنزیله.
و قال أبو جعفر الطبری فی تاریخه: ثمّ ضرب صلّی اللّه علیه و آله فی المحرم من سنة احدی عشرة علی النّاس بعثا إلی الشّام و أمّر علیهم مولاه و ابن مولاه اسامة بن زید بن حارثة و أمره أن یوطیء الخیل تخوم البلقاء و الدّاروم من أرض فلسطین فتهجز الناس و أوعب مع اسامة المهاجرون الأوّلون، فبینا النّاس علی ذلک ابتدئ صلّی اللّه علیه و آله شکواه الّتی قبضه اللّه عزّ و جلّ فیها إلی ما أراد به من رحمته و کرامته فی لیال بقین من صفر أو فی أوّل شهر ربیع الأوّل.
و قال الطبری باسناده عن أبی مویهبة مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال: رجع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله إلی المدینة بعد ما قضی حجّة التمام فتحلل به السیر و ضرب علی النّاس بعثا و امّر
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 95
علیهم اسامة بن زید و أمره أن یوطی من آبل الزیت من مشارف الشام الأرض بالاردنّ فقال المنافقون فی ذلک و ردّ علیهم النبیّ صلّی اللّه علیه و آله انه لخلیق لها أی حقیق بالامارة و إن قلتم فیه لقد قلتم فی أبیه من قبل و إن کان لخلیقا لها، فطار الأخبار بتحلل السیر بالنّبیّ صلّی اللّه علیه و آله أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله قد اشتکی فوثب الأسود بالیمن و مسیلمة بالیمامة و جاء الخبر عنهما للنّبیّ صلّی اللّه علیه و آله، ثمّ وثب طلیحة فی بلاد أسد بعد ما أفاق النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله، ثمّ اشتکی فی المحرم وجعه الذی قبضه اللّه تعالی فیه.
و قال باسناده عن ابن عبّاس قال: کان النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله قد ضرب بعث اسامة فلم یستتبّ لوجع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و لخلع مسیلمة و الأسود «و هو ذو الخمار عبهلة بن کعب» و قد أکثر المنافقون فی تأمیر اسامة حتّی بلغه فخرج النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله علی النّاس عاصبا رأسه من الصداع لذلک من الشأن و انتشاره لرؤیا رآها فی بیت عائشة فقال: إنی رأیت البارحة فیما یری النّائم أن فی عضدیّ سوارین من ذهب فکرهتهما فنفختهما فطارا فأوّلتهما هذین الکذابین صاحب الیمامة و صاحب الیمن، و قد بلغنی أن أقواما یقولون فی امارة اسامة، و لعمری لإن قالوا فی أمارته لقد قالوا فی أمارة أبیه من قبله و إن کان أبوه لخلیقا للامارة و أنه لخلیق لها، فانفذوا بعث اسامة و قال: لعن اللّه الذین یتخذون قبور أنبیائهم مساجد، فخرج اسامة فضرب بالجرف و انشأ النّاس فی العسکر و نجم طلیحة و تمهّل النّاس و ثقل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فلم یستتمّ الأمر ینظرون أولهم آخرهم حتّی توفی اللّه عزّ و جلّ نبیّه صلّی اللّه علیه و آله.
و قال المجلسی فی البحار: ثمّ انه عقد لاسامة بن زید بن حارثة الامرة و أمره و ندبه أن یخرج بجمهور الامة إلی حیث اصیب أبوه من بلاد الروم، و اجتمع رأیه علیه السّلام علی اخراج جماعة من مقدمی المهاجرین و الأنصار فی معسکره حتی لا یبقی فی المدینة عند وفاته من یختلف فی الریاسة و یطمع فی التقدّم علی النّاس بالامارة و یستتب الأمر لمن استخلفه من بعده و لا ینازعه فی حقّه منازع، فعقد له الامرة علی ما ذکرناه و جدّ فی اخراجهم و أمر اسامة بالبروز عن المدینة بمعسکره إلی الجرف و حث النّاس علی الخروج معه و المسیر إلیه و حذّرهم من التلوم و الابطاء عنه.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 96
فبینا هو فی ذلک إذ عرضت له الشکاة التی توفی فیها، فلما أحسّ بالمرض الّذی عراه أخذ بید علیّ بن أبی طالب و اتبعه جماعة من النّاس و توجه إلی البقیع فقال للذی اتبعه: إننی قد امرت بالاستغفار لأهل البقیع، فانطلقوا معه حتی وقف بین أظهرهم و قال السّلام علیکم أهل القبور لیهنئکم ما أصبحتم فیه مما فیه النّاس أقبلت الفتن کقطع اللیل المظلم یتبع آخرها أولها ثمّ استغفر لأهل البقیع طویلا، و أقبل علی أمیر المؤمنین علیه السّلام فقال: انّ جبرئیل علیه السّلام کان یعرض علیّ القرآن کلّ سنة مرة و قد عرضه علیّ العام مرّتین و لا أراه إلّا لحضور أجلی ثمّ قال: یا علیّ إنّی خیّرت بین خزائن الدّنیا و الخلود فیها و الجنّة فاخترت لقاء ربّی و الجنة، و إذا انا متّ فاغسلنی فاستر عورتی فانه لا یراها أحد الا أکمه، ثمّ عاد إلی منزله فمکث ثلاثة أیّام موعوکا.
ثمّ خرج إلی المسجد معصوب الرأس معتمدا علی أمیر المؤمنین علیه السّلام بیمنی یدیه و علی الفضل بن عبّاس بالید الاخری حتّی صعد المنبر فجلس علیه ثمّ قال یا معشر النّاس و قد حان منّی خفوق من بین أظهرکم من کان له عندی عدة فلیأتنی اعطه إیّاها و من کان له علیّ دین فلیخبرنی به، معاشر الناس لیس بین اللّه و بین أحد شیء یعطیه به خیرا أو یصرف عنه به شرا إلا العمل أیّها النّاس لا یدعی مدع و لا یتمنی متمن و الذی بعثنی بالحق نبیّا لا ینجی إلّا عمل مع رحمة و لو عصیت لهویت، اللهم هل بلغت ثم نزل فصلی بالناس صلاة خفیفة ثم دخل بیته.
و کان إذ ذاک فی بیت ام سلمة رضی اللّه عنها فأقام به یوما أو یومین فجاءت عائشة إلیها تسألها أن تنقله إلی بیتها لتتولی تعلیله و سألت أزواج النّبی صلّی اللّه علیه و آله فی ذلک فأذنّ لها، فانتقل إلی البیت الذی أسکنه عائشة و استمر به المرض فیه أیاما و ثقل فجاء بلال عند صلاة الصّبح و رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله مغمور بالمرض فنادی: الصلاة یرحمکم اللّه، فاوذن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بندائه فقال: یصلّی بالنّاس بعضهم فانی مشغول بنفسی فقالت
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 97
عایشة: مروا أبا بکر و قالت حفصة: مروا عمر فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حین سمع کلامهما و رأی حرص کلّ واحد منهما علی التنویه بأبیهما و افتتانهما بذلک و رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حیّ: اکففن فانکنّ صویحبات یوسف، ثمّ قام مبادرا خوفا من تقدم أحد الرجلین و قد کان صلّی اللّه علیه و آله أمرهما بالخروج مع اسامة و لم یک عنده أنّهما قد تخلّفا. فلما سمع من عائشة و حفصة ما سمع علم أنهما متأخران عن أمره فبدر لکفّ الفتنة و إزالة الشبهة فقام صلّی اللّه علیه و آله و انّه لا یستقل علی الأرض من الضعف، فأخذ بیده علیّ بن أبی طالب و الفضل بن العبّاس فاعتمد علیهما و رجلاه یخطان الأرض من الضعف، فلما خرج إلی المسجد وجد أبا بکر قد سبق إلی المحراب، فأومأ إلیه بیده أن تأخر عنه، فتأخر أبو بکر و قام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله مقامه فکبر و ابتدأ الصّلاة التی کان ابتدأها أبو بکر و لم یبن علی ما مضی من فعاله، فلما سلّم انصرف إلی منزله و استدعی أبا بکر و عمر و جماعة من حضر المسجد من المسلمین ثمّ قال: الم آمر أن تنفذوا جیش اسامة؟ فقالوا: بلی یا رسول اللّه، قال: فلم تأخرتم عن أمری؟
قال أبو بکر: انی خرجت ثمّ رجعت لاجدد بک عهدا، و قال: یا رسول اللّه انی لم اخرج لأننی لم احبّ أسأل عنک الرکب فقال النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله نفذوا جیش اسامة نفذوا جیش اسامة یکرّرها ثلاث مرات إلی آخره.
قال الشارح المعتزلی: بعد ما خطب الناس دخل بیت ام سلمة ثمّ انتقل إلی بیت عائشة یعلّله النساء و الرجال أمّا النساء فأزواجه و بنته و أمّا الرّجال فعلیّ علیه السّلام و العبّاس و الحسن و الحسین علیهما السّلام و کانا غلامین یومئذ و کان الفضل بن العبّاس یدخل احیانا إلیهم ثمّ حدث الاختلاف بین المسلمین أیّام مرضه فأوّل ذلک التنازع الواقع یوم قال صلّی اللّه علیه و آله ایتونی بدواة و قرطاس و تلا ذلک حدیث التخلف عن جیش اسامة.
أقول: لا خلاف بین المسلمین أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله ولّی اسامة علی جماعة منهم أبو بکر و عمر و عثمان و خالفوا الرسول صلّی اللّه علیه و آله فی تنفیذ جیش اسامة و کان قصد النبی صلّی اللّه علیه و آله بعدهم عن المدینة لئلا یدعو الامامة بعد موته صلّی اللّه علیه و آله و لذلک لم یجعل أمیر المؤمنین
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 98
علیا علیه السّلام فی جیش اسامة و هم تخلفوا عن أمر النّبی صلّی اللّه علیه و آله علی ان امارة اسامة علیهم تدلّ علی انه أفضل منهم و لم یرو و لم یقل أحد ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أمّر أحدا علی علی علیه السّلام فعلی أفضل من غیرهم فمن کان اسامة أفضل علیه لا یلیق بالامارة مع أن فیهم من یکون أفضل من اسامة و غیره، مع أنّهم عصوا النّبی صلّی اللّه علیه و آله و تخلفوا عن أمره، و قبح تقدیم المفضول علی الأفضل معلوم و امامة المفضول قبیحة عقلا و لا یرتاب فیه إلا الطغام قال عزّ من قائل: «قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَهْدی إِلَی الْحَقِّ قُلِ اللَّهُ یَهْدی لِلْحَقِّ أَ فَمَنْ یَهْدی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُ» .
و بذلک تعلم أن قول الشّارح المعتزلی فی خطبة شرحه:- و قدّم المفضول علی الأفضل لمصلحة اقتضاها التکلیف- اختلاق محض و افتراء صرف و لا یعلم ایة مصلحة اقتضت ذلک أو لا یکون هذا الفعل نفسه قبیحا و ظلما و زورا؟ تعالی اللّه عن ذلک.
قال أبو جعفر الطبری فی تاریخه باسناده عن عبد اللّه بن کعب بن مالک انّ ابن عبّاس أخبره أن علیّ بن أبی طالب خرج من عند رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی وجعه الّذی توفّی فیه فقال النّاس: یا أبا حسن کیف أصبح رسول اللّه قال: أصبح بحمد اللّه بارئا فأخذ بیده عبّاس بن عبد المطلب فقال: ألا تری انّک بعد ثلث عبد العصا و انی اری رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله سیتوفی فی وجعه هذا و انی لأعرف وجوه بنی عبد المطّلب عند الموت فاذهب إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فسله فیمن یکون هذا الأمر فان کان فینا علمنا ذلک و إن کان فی غیرنا امر به فأوصی بنا، قال علیّ علیه السّلام: و اللّه لئن سألناها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فمنعناها لا یعطیناها النّاس أبدا و اللّه لا أسألها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أبدا.
أقول: لما انجرّ کلامنا إلی هذا صادفنا عبد اللّه الأکبر یوم غدیر خم یوم الأحد الثامن عشر من ذی الحجّة من السنة 1382 من الهجرة النّبویّة علی هاجرها السلام فتذکرنا أن واقعة غدیر خم حیث أمر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله من عند اللّه تبارک و تعالی ان ینصب علیّا علیه السّلام للناس و یخبرهم بولایته فنزلت آیة «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ» فی ذلک فاعلم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کل أبیض و أسود بقوله من
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 99
کنت مولاه فهذا علیّ مولاه علی التفصیل الذی جاء فی أخبار الفریقین و مسلّم عند المسلمین و اشعار حسان فی ذلک المسطورة فی دیوانه و کتب الأخبار و نقلة الاثار مما لا ینکره احد و لا یابی عنه الا الخصم الألدّ: جاء حسان بن ثابت إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فقال یا رسول اللّه أ تأذن لی ان اقول فی هذا المقام ما یرضاه اللّه؟ فقال له قل یا حسان علی اسم فوقف علی نشز من الأرض و تطاول المسلمون لسماع کلامه فأنشأ یقول:
ینادیهم یوم الغدیر نبیّهم بخمّ و اسمع بالنبیّ منادیا
و قال فمن مولاکم و ولیکم فقالوا و لم یبدوا هناک التعادیا
الهک مولانا و أنت ولیّنا و لن تجدن منا لک الیوم عاصیا
فقال له قم یا علی فاننی رضیتک من بعدی اماما و هادیا
فخصّ بها دون البریّة کلّها علیّا و سمّاه الوزیر المواخیا
فمن کنت مولاه فهذا ولیّه فکونوا له اتباع صدق موالیا
هناک دعی اللهمّ وال ولیّه و کن للذی عادی علیا معادیا
فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لا تزال یا حسان مؤیدا بروح القدس ما نصرتنا بلسانک و انما اشترط رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی الدعاء له لعلمه بعاقبة أمره فی الخلاف و لو علم سلامته فی مستقبل الاحوال لدعا له علی الاطلاق کما فی الارشاد للمفید (ره).
تلک الواقعة کانت فی السنة التی توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فیها أعنی فی حجّة الوداع و لم یمض من تلک الواقعة إلی رحلة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله إلا شهران و بضعة أیام فکیف ذهل عباس بن عبد المطلب عن ذلک حتّی سأل علیا عن أن یسأل الرسول صلّی اللّه علیه و آله عن ذلک مع أن حدیث المنزلة و غیرهما فی حقّ علیّ علیه السّلام متواتر عند الفریقین و لذلک إنّ فی قلبی فی صحّة هذا الخبر شیئا علی انّی أری علی تقدیر الصحة حرف قوله «فمنعناها» عن أصله و کان الأصل «فمنحناها» بقرینة لا یعطیناها فلیتأمّل.
و فی السیرة الحلبیّة: جاء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله جبرئیل صحبة ملک الموت و قال له: یا أحمد ان اللّه قد اشتاق إلیک قال: فاقبض یا ملک الموت کما امرت فتوفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 100
و فی لفظ اتاه جبرئیل علیه السّلام فقال یا محمّد ان اللّه ارسلنی إلیک تکریما لک و تشریفا یسألک عما هو اعلم به منک یقول لک کیف تجدک قال اجدنی یا جبرئیل مغموما و اجدنی یا جبرئیل مکروبا ثمّ جاءه الیوم الثانی و الثالث فقال له ذلک فرد علیه صلّی اللّه علیه و آله بمثل ذلک و جاء معه فی الیوم الثالث ملک الموت فقال له جبرئیل علیه السّلام هذا ملک الموت یستأذن علیک ما استأذن علی أحد قبلک و لا یستأذن علی آدمی بعدک أتأذن له فدخل فسلم علیه ثم قال یا محمّد ان اللّه ارسلنی إلیک فإن امرتنی ان اقبض روحک قبضت و ان امرتنی ان اترک ترکت قال او تفعل قال نعم و بذلک امرت فنظر النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله فقال یا محمّد ان اللّه یقرؤک السّلام و یقول لک: إن شئت شفیتک و کفیتک، و إن شئت توفیتک و غفرت لک قال ذلک إلی ربّی یصنع بی ما یشاء.
و فی روایة الخلد فی الدّنیا ثمّ فی الجنّة أحب إلیک أم لقاء ربک ثمّ الجنة فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: لقاء ربّی ثمّ الجنّة.
و فی الوافی (م 14 ص 46) عن أبی جعفر علیه السّلام قال: لمّا حضرت النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله الوفاة نزل جبرئیل علیه السّلام فقال یا رسول اللّه هل لک فی الرجوع إلی الدّنیا فقال لا قد بلغت رسالات ربّی، فأعادها علیه فقال: لا بل الرّفیق الأعلی ثمّ قال النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و المسلمون حوله مجتمعون: أیّها الناس انه لا نبی بعدی و لا سنة بعد سنّتی فمن ادّعی ذلک فدعواه و مدّعیه فی النار فاقتلوه و من اتبعه فانه فی النّار أیّها النّاس احیوا القصاص و احیوا الحق لصاحب الحق و لا تفرقوا اسلموا و سلّموا تسلّموا «کتب اللّه لأغلبن انا و رسلی انّ اللّه قوی عزیز».
فی البحار: ثمّ ثقل صلّی اللّه علیه و آله و حضره الموت و أمیر المؤمنین علیه السّلام حاضر عنده فلما قرب خروج نفسه قال له: ضع یا علیّ رأسی فی حجرک فقد جاء امر اللّه تعالی فاذا فاضت نفسی فتناولها بیدک و امسح بها وجهک ثمّ وجهنی إلی القبلة و تولّ أمری و صل علیّ أوّل النّاس و لا تفارقنی حتّی توارینی فی رمسی و استعن باللّه تعالی، فأخذ علیّ علیه السّلام رأسه فوضعه فی حجره فاغمی علیه فأکبّت فاطمة علیها السّلام تنظر فی
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 101
وجهه و تندبه و تبکی و تقول:
و ابیض یستسقی الغمام بوجهه ثمال الیتامی عصمة للأرامل
ففتح رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عینه و قال بصوت ضئیل: یا بنیّة هذا قول عمک أبی طالب لا تقولیه و لکن قولی: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابکُمْ» فبکت طویلا و أومأ الیها بالدنوّ منه فدنت منه فأسرّ الیها شیئا تهلّل وجهها له ثمّ قبض صلّی اللّه علیه و آله و ید أمیر المؤمنین الیمنی تحت حنکه، ففاضت نفسه صلّی اللّه علیه و آله فیها فرفعها إلی وجهه فمسحه بها ثمّ وجّهه و غمّضه و مدّ علیه ازاره و اشتغل بالنظر فی أمره صلّی اللّه علیه و آله.
و جاءت الروایة انه قیل لفاطمة علیها السّلام: ما الّذی أسرّک إلیک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فسری علیک به ما کنت علیه من الحزن و القلق بوفاته؟ قالت: إنه اخبرنی أننی أول أهل بیته لحوقا به و انّه لن یطول المدة بی بعده حتّی ادرکه فسری ذلک عنّی.
و فی البحار انّه صلّی اللّه علیه و آله دعا الحسن و الحسین علیهما السّلام فقبّلهما و شممهما و جعل یترشفهما و عیناه تهملان.
و جاءت الرّوایة المنقولة عن الفریقین انه کان عنده صلّی اللّه علیه و آله قدح فیه ماء و فی لفظ بدل قدح علباء و فی آخر رکوة فیها ماء فلمّا اشتدّ علیه صلّی اللّه علیه و آله الأمر صار یدخل یده الشریفة فی القدح ثمّ یمسح وجهه الشریف بالماء و یقول: اللهمّ اعنی علی سکرات الموت و کذا فی تاریخ الطبری و بشارة المصطفی لشیعة المرتضی و فی غیرها من کتب الأخبار.
لما توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قالت فاطمة علیها السّلام: وا ابتاه اجاب داع دعاه یا ابتاه الفردوس مأواه یا ابتاه إلی جبرئیل ننعاه، و فی السیرة الحلبیّة قال ابن کثیر هذا لا یعدّ نیاحة بل هو من ذکر فضائل الحقّ علیه علیه أفضل الصّلاة و السّلام قال و انّما قلنا ذلک لأنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله نهی عن النیاحة انتهی، أقول: و مضی الکلام منا آنفا فی ذلک.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 102
فی البحار ناقلا عن المناقب لابن شهر آشوب و الطبرسی فی المجمع فی ضمن قوله تعالی «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ» الآیة (281 البقرة): عن ابن عبّاس و السّدی لما نزل قوله تعالی «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ» قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لیتنی أعلم متی یکون ذلک فنزل سورة النصر فکان یسکت بین التکبیر و القراءة بعد نزل هذه السورة فیقول: سبحان اللّه و بحمده استغفر اللّه و أتوب إلیه فقیل له انک لم تکن تقوله قبل هذا فقال أمّا نفسی نعیت إلیّ ثمّ بکا بکاء شدیدا فقیل: یا رسول اللّه أو تبکی من الموت و قد غفر اللّه لک ما تقدّم من ذنبک و ما تأخّر؟ قال: فأین هو المطلع و أین ضیقة القبر و ظلمة اللّحد و أین القیامة و الأهوال، فعاش بعد نزول هذه السّورة عاما انتهی.
«آخر آیة نزلت علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله»:
أقول: آخر آیة نزلت من السّماء علی خاتم النبیین صلّی اللّه علیه و آله بلا خلاف عند قاطبة المسلمین قوله تعالی: «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّی کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ»، و لا خلاف أیضا فی أن جبریل علیه السّلام قال له صلّی اللّه علیه و آله ضعها فی رأس الثمانین و المأتین من البقرة کما فی المجمع و البیضاوی و الکشاف و غیرها عن ابن عبّاس و السّدی.
و انما الخلاف فی أنّه صلّی اللّه علیه و آله کم عاش من الأیام بعد نزولها، و الاکثر علی انه صلّی اللّه علیه و آله عاش بعدها أحدا و عشرین یوما و قال: ابن جریح: تسع لیال، و قال سعید بن جبیر و مقاتل: سبع لیال، و فی الکشاف و البیضاوی و قیل أحدا و ثمانین یوما، و فی الکشاف و قیل ثلاث ساعات.
أقول: قول جبرئیل علیه السّلام له صلّی اللّه علیه و آله ضع هذه الایة فی رأس الثمانین و المأتین من البقرة یدل علی أن ترکیب السور و ترتیب الایات القرآنیة کما هو الان بین أیدینا کان بأمر اللّه تعالی و بأمر رسوله صلّی اللّه علیه و آله و ما نقص منه شیء و لا زید فیه شیء، و من تفحص فی کتب الأخبار للمسلمین یجد أن السور کانت عند ارتحال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله مرتّبة منظّمة باذن اللّه تعالی
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 103
و بأمر رسوله صلّی اللّه علیه و آله موسومة بأسامیها، و لنا فی ذلک من الأخبار و الایات و أقوال أهل الخبرة شواهد و براهین لعلّنا نبحث فی ذلک مفصلا ان شاء اللّه تعالی فی محلّه.
ثمّ نقول إنّ هذا القول أعنی آخر آیة نزلت علی الرّسول صلّی اللّه علیه و آله هی تلک الایة المذکورة لا ینافی ما فی العدّة الفهدیة و غیرها أوّل ما نزل «بسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اقْرَأْ باسْمِ رَبِّکَ» و آخره «إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ» لأنّ کلامنا فی آخر آیة نزلت و هذا القول من ابن الفهد و غیره فی آخر سورة نزلت.
قال المسعودی فی مروج الذهب: و قد قیل انّه انزل علیه صلّی اللّه علیه و آله بالمدینة من القرآن اثنتان و ثلاثون سورة.
أقول: و سیأتی إنشاء اللّه تعالی بحثنا فی ذلک علی التفصیل و التحقیق.
الاقوال فی مدة شکواه صلّی اللّه علیه و آله:
کانت مدة شکواه صلّی اللّه علیه و آله ثلاث عشرة لیلة و قیل أربع عشرة لیلة و قیل اثنتی عشرة لیلة و قیل عشرا و قیل ثمانیة.
الاخبار فی مبلغ سنه صلّی اللّه علیه و آله یوم وفاته:
الأکثر من الفریقین ذهبوا إلی أنّه صلّی اللّه علیه و آله کان حین قبض ابن ثلاث و ستین سنة و هو الحقّ فی ذلک قال أبو جعفر الطبری فی تاریخه بإسناده عن ابن عبّاس قال أقام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بمکّة ثلاث عشرة سنة یوحی إلیه و بالمدینة عشرا و مات و هو ابن ثلاث و ستین سنة.
و فیه عنه أیضا: بعث رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لأربعین سنة و أقام بمکّة ثلاث عشرة یوحی إلیه و بالمدینة عشرا و مات و هو ابن ثلاث و ستین سنة و کذا نقل عدة أخبار اخر فی انه صلّی اللّه علیه و آله کان یومئذ ابن ثلاث و ستین سنة.
و فی البحار للمجلسی «قد» عن أبی جعفر الباقر علیه السّلام قال قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و هو ابن ثلاث و ستین سنة فی سنة عشر من الهجرة فکان مقامه بمکّة أربعین سنة ثمّ نزل
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 104
علیه الوحی فی تمام الأربعین و کان بمکّة ثلاث عشرة سنة ثمّ هاجر إلی المدینة و هو ابن ثلاث و خمسین سنة فاقام بالمدینة عشر سنین الحدیث و کذا غیره من الأخبار المرویّة من أصحابنا رضوان اللّه علیهم و کبار علماء العامّة.
و نقل الطبری عن بعض أنه صلّی اللّه علیه و آله کان حینئذ ابن خمس و ستین سنة، و عن بعض آخر هو ابن ستین، و لکن الصواب ما ذهب إلیه الاکثر و لا یعبأ بهذه الأقوال الشاذّة النادرة.
ذکر الاقوال عن الیوم و الشهر الذین توفی فیهما صلّی اللّه علیه و آله:
قال أبو جعفر الطبری فی حدیث عن ابن عبّاس انّه قال: ولد النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله یوم الاثنین، و استنبیء یوم الاثنین، و رفع الحجر یوم الاثنین، و خرج مهاجرا من مکة إلی المدینة یوم الاثنین، و قدم المدینة یوم الاثنین، و قبض یوم الاثنین.
و فی المصباح للکفعمی قال الشیخ المفید (ره) فی مزاره اتق السفر یوم الاثنین فانه یوم الذی قبض فیه النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و انقطع الوحی فیه و ابتز أهل بیته الامر و قتل فیه الحسین علیه السّلام و هو یوم نحس و کذا المنقول عن أبی جعفر الباقر علیه السّلام من کشف الغمة کما فی البحار أنّه قبض صلّی اللّه علیه و آله فی شهر ربیع الأوّل یوم الاثنین للیلتین خلتا منه.
و قال شیخ الطائفة قدّس سرّه فی التهذیب: قبض صلّی اللّه علیه و آله بالمدینة مسموما یوم الاثنین للیلتین بقیتا من صفر سنة عشر من الهجرة و ولد بمکّة یوم الجمعة السابع عشر من شهر ربیع الاول فی عام الفیل.
أقول: و انما قال (ره): قبض صلّی اللّه علیه و آله مسموما لانه روی فی البحار نقلا عن بصائر الدرجات عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: سمت الیهودیة النّبیّ فی ذراع قال:
و کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یحب الذراع و الکتف و یکره الورک لقربها من المبال قال لما اتی بالشواء أکل من الذراع و کان یحبّها فاکل ما شاء اللّه و ما زال ینتفض به سمه حتی مات الخبر.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 105
و قال ثقة الاسلام الکلینی رضوان اللّه علیه: انّه قبض صلّی اللّه علیه و آله لاثنتی عشرة لیلة مضت من ربیع الأوّل یوم الاثنین و هو ابن ثلاث و ستین سنة.
و قال المسعودی فی مروج الذهب: قبضه اللّه یوم الاثنین لاثنتی عشر لیلة مضت من ربیع الأوّل سنة عشر فی الساعة التی دخل فیها المدینة «یعنی مهاجرا من مکّة إلی المدینة زاد اللّه لهما شرفا» فی منزل عائشة و کان علته اثنی عشرة یوما.
و فی تفسیر الثعلبی یوم الاثنین للیلتین خلتا من ربیع الأوّل حین زاغت الشّمس.
و قال أبو جعفر الطبری أمّا الیوم الذی مات فیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فلا خلاف بین أهل العلم بالاخبار فیه انّه کان یوم الاثنین من شهر ربیع الأوّل غیر أنّه اختلف فی أی الاثنین کان موته صلّی اللّه علیه و آله ففقهاء أهل الحجاز قالوا قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله نصف النهار یوم الاثنین للیلتین مضتا من شهر ربیع الأوّل.
و قال الواقدی توفی یوم الاثنین لثنتی عشرة لیلة خلت من شهر ربیع الاوّل و دفن من الغد نصف النهار حین زاغت الشمس و ذلک یوم الثلثاء.
و قال أبو جعفر الطبری فی تاریخه: ثمّ ضرب صلّی اللّه علیه و آله فی المحرم من سنة -11- علی النّاس بعثا إلی الشام و امّر علیهم مولاه و ابن مولاه اسامة بن زید بن حارثة و أمره أن یوطیء الخیل تخوم البلقاء و الدّاروم من أرض فلسطین فتجهّز النّاس و أوعب مع اسامة المهاجرون الأوّلون فبینا الناس علی ذلک ابتدی صلّی اللّه علیه و آله شکواه التی قبضه اللّه عزّ و جلّ فیها إلی ما أراد به من رحمته و کرامته فی لیال بقین من صفر أو فی أوّل شهر ربیع الاول.
و فیه فی الخبر الاخر عن أبی مویهبة مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله -إلی أن قال-: ثم اشتکی فی المحرم وجعه الّذی قبضه اللّه تعالی فیه.
و فیه باسناده عن هشام بن عروة عن أبیه قال اشتکی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله وجعه الّذی توفاه اللّه به فی عقب المحرم.
و قال الواقدی بدیء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله وجعه للیلتین بقیتا من صفر
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 106
و قال الطبرسی فی المجمع فی قوله تعالی «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللَّهِ» الایة 281 من البقرة: ثمّ مات صلّی اللّه علیه و آله یوم الاثنین للیلتین خلتا من ربیع الأوّل حین بزغت الشمس، قال: و روی أصحابنا للیلتین بقیتا من صفر سنة احدی عشرة من الهجرة و لسنة واحدة من ملک أردشیر بن شیرویه بن ابرویز بن هرمز بن أنوشیروان و قال المفید (ره) فی الارشاد: و کان ذلک فی یوم الاثنین للیلتین بقیتا من صفر سنة عشر من هجرته صلّی اللّه علیه و آله و هو ابن ثلاث و ستین سنة و قال الخوارزمی توفّی أوّل شهر ربیع الأوّل.
و فی السیرة الحلبیّة: قال السهیلی: لا یصح أن یکون وفاته یوم الاثنین إلا فی ثالث عشرة أو رابع عشرة لاجماع المسلمین علی ان وقفة عرفة کانت یوم الجمعة و هو تاسع ذی الحجّة و کان المحرم اما بالجمعة و إما بالسبت، فان کان السبت فیکون أوّل صفر إما الأحد أو الاثنین فعلی هذا لا یکون الثانی عشر من شهر ربیع الأول بوجه.
هذه طائفة من الأقوال فی یوم وفاته صلّی اللّه علیه و آله و شهره و جملة القول فیهما انه مما لا ینبغی ان یشک ان وفاته صلّی اللّه علیه و آله کان یوم الاثنین و هذا اتفاقی و المخالف فیه مکابر نفسه، و المشهور عند الجمهور انه کان فی شهر ربیع الاوّل لاثنتی عشرة لیلة خلت من شهر ربیع الاول، و عند أصحابنا الامامیّة للیلتین بقیتا من صفر إلّا الکلینی و المسعودی فانّهما وافقا العامة فی ذلک «1».
(1)- المسعودی صاحب مروج الذهب هو أبو الحسن علی بن الحسین بن علی المسعودی الهذلی امامی ثقة بقی الی سنة ثلاث و ثلاثین و ثلاثمأة و له کتب: کتاب فی الامامة المسمی باثبات الوصیة، و مروج الذهب و معادن الجوهر، کتاب الهدایة الی تحقیق الولایة و غیرها مما عدها النجاشی فی کتاب الرجال و ذکره العلامة قدس سره فی القسم الاول من الخلاصة و وضعه أن یذکر الثقات من أصحابنا الامامیة فی القسم الاول منها فارجع الی کتب الرجال الامامیة من کتاب النجاشی و تنقیح المقال للمامقانی و جامع الرواة للاردبیلی و غیرها حتی یتضح لک انه من العلماء الکبار الاخیار و فی ذکری أن صاحب الجواهر فی کتابه الصلاة أو الارث ذکر منه قولا. و بالجملة أن ما کتب فی ظهر مروج الذهب المطبوع فی مصر من أنه شافعی و هم و مختلق.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 107
قال العلامة المجلسی فی البحار: لعل قول سنة عشر مبنی علی اعتبار سنة الهجرة من أوّل ربیع الاول حیث وقعت الهجرة فیه و الذین قالوا سنة احدی عشرة بنوه علی المحرم و هو اشهر.
أقول: و بذلک یرتفع الاختلاف کما هو واضح و یأتی فی المباحث الاتیة التحقیق فی مبدء تاریخ الهجرة.
و خلاصة القول فیه ان ما بنی علیه المسلمون هو من أوّل المحرّم و قول الاخر أعنی أوّل ربیع الأوّل شاذّ لم یعمل به و إن ذهب إلیه شرذمة من النّاس و منهم محمّد بن إسحاق المطلبی کما فی السّیرة النبویّة لابن هشام التی أصلها لابن إسحاق و انتخبها ابن هشام قال: قدم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله المدینة یوم الاثنین حین اشتدّ الضحی و کادت الشمس تعتدل لثنتی عشرة لیلة مضت من شهر ربیع الأوّل و هو التّاریخ.
و لکن هذا القول غیر مقبول عند الجمهور و المبدأ المعمول به عند المسلمین هو المحرّم.
قال أبو جعفر الطبری فی تاریخه: قام رجل إلی عمر بن الخطاب فقال: أرّخوا فقال عمر: ما أرّخوا قال شیء تفعله الاعاجم یکتبون فی شهر کذا من سنة کذا فقال عمر: حسن فأرّخوا فقال من ایّ السنین نبدأ قالوا من مبعثه صلّی اللّه علیه و آله و قالوا من وفاته صلّی اللّه علیه و آله ثمّ أجمعوا علی الهجرة ثمّ قالوا فأیّ الشهور نبدأ فقالوا رمضان ثمّ قالوا المحرّم فهو منصرف النّاس من حجهم و هو شهر حرام فأجمعوا علی المحرم.
ثمّ أقول: و لا غرابة أن یقال انّه اشتبه الامر علی القائل بوفاته صلّی اللّه علیه و آله فی شهر ربیع الاوّل و کذا علی راوی هذا الخبر لانّ ولادته صلّی اللّه علیه و آله کان فی ذلک الشهر فاخذ الوفاة مکان الولادة.
«الکلام فی أن عمر أنکر موت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و لم یکن عارفا بالقرآن»:
قال أبو جعفر الطبری فی تاریخه عن أبی هریرة: لما توفّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 108
کان أبو بکر بالسنح و عمر حاضرا فقام عمر بن الخطاب فقال ان رجالا من المنافقین یزعمون ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله توفی و ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و اللّه ما مات و لکنّه ذهب إلی ربّه کما ذهب موسی بن عمران فغاب عن قومه أربعین لیلة ثمّ رجع بعد ان قیل قد مات و اللّه لیرجعنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فلیقطعنّ أیدی رجال و أرجلهم یزعمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله مات.
قال: و اقبل أبو بکر حتّی نزل علی باب المسجد حین بلغه الخبر و عمر یکلم النّاس فلم یلتفت إلی شیء حتّی دخل علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی بیت عائشة و رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله مسجّی فی ناحیة البیت علیه برد حبرة فاقبل حتّی کشف عن وجهه ثمّ أقبل علیه فقبّله ثمّ قال بأبی أنت و امّی أما الموتة التی کتب اللّه علیک فقد ذقتها ثمّ لن یصیبک بعدها موتة أبدا ثمّ ردّ الثوب علی وجهه ثمّ خرج و عمر یکلّم النّاس فقال علی رسلک یا عمر فأنصت فأبی إلّا أن یتکلّم، فلمّا رآه أبو بکر لا ینصت أقبل علی النّاس فلمّا سمع النّاس کلامه أقبلوا علیه و ترکوا عمر فحمد اللّه و اثنی علیه ثمّ قال:
أیّها النّاس انّه من کان یعبد محمّدا فان محمّدا قد مات و من کان یعبد اللّه فانّ اللّه حیّ لا یموت ثمّ تلا هذه الایة: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ».
قال. فواللّه لکان النّاس لم یعلموا أن هذه الایة نزلت علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حتّی تلاها أبو بکر یومئذ قال و أخذها النّاس عن أبی بکر فانّما هی أفواههم.
قال أبو هریرة قال عمر: و اللّه ما هو إلّا أن سمعت أبا بکر یتلوها فعقرت حتی وقعت إلی الارض ما تحملنی رجلای و عرفت أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قد مات.
و کذا روی أبو جعفر الطبری عن أبی أیوب عن إبراهیم خبرا آخر قریبا من الاوّل.
و کذا فی آخر عن عبد الرّحمن الحمیری قال توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و أبو بکر فی المدینة فجاء فکشف الثوب عن وجهه فقبّله و قال فداک أبی و امّی ما أطیبک حیّا و میّتا مات محمّد و رب الکعبة.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 109
قال: ثمّ انطلق إلی المنبر فوجد عمر بن الخطّاب قائما یوعد النّاس و یقول انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حیّ لم یمت و أنّه خارج إلی من أرجف به و قاطع أیدیهم و ضارب أعناقهم و صالبهم قال: فتکلّم أبو بکر و قال: انّ اللّه قال لنبیّه صلّی اللّه علیه و آله «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ. ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عِنْدَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ» و قال: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ» الایة حتی ختم الایة فمن کان یعبد اللّه لا شریک له فانّ اللّه حیّ لا یموت الخبر.
قال الشهرستانی فی المقدّمة الرابعة من الملل و النحل: الخلاف الثالث فی موته صلّی اللّه علیه و آله قال عمر: من قال أن محمّدا قد مات قتلته بسیفی هذا و انما رفع إلی السماء کما رفع عیسی بن مریم علیه السّلام، و قال أبو بکر: من کان یعبد محمّدا فانّ محمّدا قد مات و من کان یعبد إله محمّد فانه حیّ لا یموت و قرأ هذه الایة: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ» إلخ.
أقول: و الأخبار فی ذلک المضمون اعنی انکار عمر موته صلّی اللّه علیه و آله فی کتبهم المعتبرة عندهم بلغت إلی مبلغ التواتر معنی و لا سبیل إلی إنکاره و إن کانت عباراتهم مختلفة، و لنا فی هذا المقام کلام و هو:
ان من لم یکن عارفا للایات القرآنیّة و متدبرا لها و حافظا للکتاب العزیز کما اعترف به نفسه کیف یلیق للامامة علی الامّة و الخلافة عن اللّه و رسوله؟
و هل هذا الا تهافت و اختلاق؟ جلّ جناب الرّب عن أن ینال عهده الجاهلین.
الکلام فی ان علیا علیه السّلام هو الذی ولی غسل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و هو الاصل فی ذلک:
و قال أبو جعفر الطبری عن عبد اللّه بن عبّاس ان علیّ بن أبی طالب و العبّاس ابن عبد المطلب و الفضل بن عبّاس و قثم بن العبّاس و اسامة بن زید و شقران مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله هم الّذین ولّوا غسله و انّ اوس بن خولی احد بنی عوف بن الخزرج قال لعلیّ بن ابی طالب انشدک اللّه یا علیّ و حظّنا من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و کان اوس
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 110
من أصحاب بدر و قال ادخل فدخل فحضر غسل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فاسنده علیّ بن أبی طالب إلی صدره و کان العبّاس و الفضل و قثم هم الذین یقلّبونه معه و کان اسامة بن زید و شقران مولیاه هما الذان یصبّان الماء و علیّ یغسله قد اسنده إلی صدره و علیه قمیصه یدلک من ورائه لا یفضی بیده إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و علیّ یقول: بأبی أنت و امّی ما أطیبک حیّا و میّتا و لم یر من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله شیء ممّا یری من المیّت.
و قال الشّارح المعتزلی: و روی محمّد بن حبیب فی أمالیه قال تولی غسل النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله علیّ علیه السّلام و العبّاس رضی اللّه عنه و کان علیّ علیه السّلام یقول بعد ذلک ما شممت اطیب من ریحه و لا رأیت اضوء من وجهه حینئذ و لم أره یعتاد فاه ما یعتاد أفواه الموتی.
أقول: و قد مضی الخبر الاخر من أبی جعفر الطبری عن عبد اللّه بن مسعود حیث سأل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عمن یغسله فقال صلّی اللّه علیه و آله أهلی الأدنی فالأدنی الخبر.
فحیث ضم ذلک الخبر إلی هذا الذی نقله الطبری عن عبد اللّه بن عباس و محمّد ابن حبیب فی أمالیه و غیرهما ینتج ان علیّ بن أبی طالب کان أقرب النّاس منه صلّی اللّه علیه و آله ثمّ انه یعلم من خطاب اوس علی علیه السّلام انشدک اللّه یا علیّ و حظّنا من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أن أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام کان هو الّذی تولی غسله و هو الاصل فی ذلک و العبّاس و الفضل و قثم و اسامة و شقران کانوا أعوانه فی ذلک کما یدلّ علیه أیضا قوله و کان العبّاس و الفضل و قثم هم الذین یقلبونه معه و کان اسامة و شقران مولیاه هما اللذان یصبّان الماء و قوله و علیّ علیه السّلام یغسله صریح فی ذلک.
فی الکافی للکلینی (قده) عن عبد اللّه بن مسعود قال: قلت للنّبیّ صلّی اللّه علیه و آله یا رسول اللّه من یغسلک إذا مت؟ فقال: یغسل کلّ نبی وصیّه قلت: فمن وصیّک یا رسول اللّه؟ قال: علیّ بن أبی طالب، فقلت: کم یعیش بعدک یا رسول اللّه؟ قال ثلاثین سنة، فان یوشع بن نون وصیّ موسی عاش من بعده ثلاثین سنة و خرجت علیه صفراء بنت شعیب زوج موسی فقالت أنا أحق بالأمر منک فقاتلها فقتل مقاتلیها و اسرها فأحسن اسرها، و ان ابنة أبی بکر ستخرج علی علیّ علیه السّلام فی کذا و کذا
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 111
ألفا من امتی فیقتل مقاتلیها و یأسرها فیحسن أسرها و فیها انزل اللّه تعالی «وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّةِ الْأُولی» یعنی صفراء بنت شعیب.
فی التهذیب بإسناده عن یعلی بن مرة عن أبیه عن جدّه قال قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فستر بثوب و رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله خلف الثوب و علیّ علیه السّلام عند طرف ثوبه و قد وضع خدّه علی راحتیه یضرب طرف الثوب علی وجه علیّ علیه السّلام قال و النّاس علی الباب و فی المسجد ینتحبون و یبکون و إذا سمعنا صوتا فی البیت ان نبیکم طاهر مطهر فادفنوه و لا تغسلوه، قال: فرأیت علیّا علیه السّلام حین رفع رأسه فزعا فقال اخسأ عدوّ اللّه فانّه أمرنی بغسله و کفنه و ذاک سنة قال ثم نادی مناد آخر غیر تلک النغمة یا علی بن أبی طالب استر عورة نبیّک و لا تنزع القمیص، و روایات اخر قریبة منها اتی بها فی کتب العامّة أیضا.
قال فی البحار: فی الاحن و المحن بإسناده عن إسماعیل بن عبد اللّه عن أبیه عن علیّ علیه السّلام قال: أوصانی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله إذا أنا مت فاغسلنی بسبع قرب من بئری بئر غرس.
و فی السیرة الحلبیّة: و عند ابن ماجة أنّه صلّی اللّه علیه و آله قال لعلیّ علیه السّلام إذا أنا مت فاغسلنی بسبع قرب من بئری بئر غرس.
فی الکافی و التهذیب عن فضیل سکرة قال قلت لأبی عبد اللّه علیه السّلام: جعلت فداک هل للماء الذی یغسل به المیت حدّ محدود؟ قال: ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال لعلیّ علیه السّلام: إذا أنامت فاستق ستّ قرب من ماء بئر غرس «غرس بئر بالمدینة» فغسلنی و کفّنی و حنطنی فاذا فرغت من غسلی و کفنی فخذ بجوامع کفنی و اجلسنی ثمّ سلنی عمّا شئت فو اللّه لا تسألنی عن شیء الا اجبتک فیه.
و فی البحار: أبان بن بطة قال یزید بن بلال قال علیّ علیه السّلام: اوصی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله الّا یغسله احد غیری فانّه لا یری أحد عورتی الا طمست عیناه قال: فما تناولت عضوا إلّا کانما کان یقلّه معی ثلاثون رجلا حتّی فرغت من غسله، و کذا فی خبر قریب منه فی السیرة الحلبیّة.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 112
أقول: و المراد من هذا الخبر ان علیّا علیه السّلام لو رأی عورته لا تطمس عینه کان علی فرض الوقوع لا ان یجوز له ذلک.
و فیه أیضا: و روی انه لما أراد علیّ علیه السّلام غسله استدعی الفضل بن عبّاس لیعینه کان مشدود العینین و قد امره علیّ علیه السّلام بذلک اشفاقا علیه من العمی.
و فیه نقلا عن تفسیر العیاشی عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: لما قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله سمعوا صوتا من جانب البیت و لم یروا شخصا یقول: «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ»* إلی قوله «فقد فاز» ثمّ قال: فی اللّه خلف و عزاء من کلّ مصیبة و درک لما فات فباللّه فثقوا و إیّاه فارجوا انما المحروم من حرم الثواب و استروا عورة نبیکم فلما وضعه علی السریر نودی یا علیّ لا تخلع القمیص قال فغسّله علیّ علیه السّلام فی قمیصه.
و روی أبو جعفر الطبری فی تاریخه باسناده عن عائشة قالت لما أرادوا ان یغسلوا النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله اختلفوا فیه فقالوا و اللّه ما ندری أنجرّد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله من ثیابه کما نجرّد موتانا أو نغسّله و علیه ثیابه، فلمّا اختلفوا القی علیهم السّنة حتی ما منهم رجل إلا و ذقنه فی صدره، ثمّ کلمهم متکلم من ناحیة البیت لا یدری من هو أن اغسلوا النّبیّ و علیه ثیابه، قالت: فقاموا إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: فغسلوه و علیه قمیصه یصبّون علیه الماء فوق القمیص و یدلکونه و القمیص دون أیدیهم، و کذا مر منه آنفا نقلا عن عبد اللّه بن عبّاس أن علیّا علیه السّلام یغسله صلّی اللّه علیه و آله و علیه قمیصه یدلک من ورائه لا یفضی بیده إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الخبر.
و قال المفید (ره) فی الارشاد: لما أراد أمیر المؤمنین علیه السّلام غسل الرسول صلّی اللّه علیه و آله استدعی الفضل بن العبّاس فأمره أن یناوله الماء لغسله بعد أن عصّب عینیه ثمّ شق قمیصه من قبل جیبه حتّی بلغ إلی سرّته و تولّی غسله و تحنیطه و تکفینه و الفضل یعاطیه الماء و یعینه علیه.
و فی التهذیب لشیخ الطّائفة الامامیة قدس سره عن یعلی بن مرّة عن أبیه عن جدّه قال: قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فستر بثوب و رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله خلف الثوب و علیّ علیه السّلام
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 113
عند طرف ثوبه قد وضع خدیه علی راحته قال و الرّیح یضرب طرف الثوب علی وجه علیّ علیه السّلام قال: و النّاس علی الباب و فی المسجد ینتحبون و یبکون و إذا سمعنا صوتا فی البیت ان نبیکم طاهر مطهر فادفنوه و لا تغسلوه قال فرایت علیا علیه السّلام حین رفع رأسه فزعا فقال اخسأ عدو اللّه فانه امرنی بغسله و کفنه و دفنه و ذاک سنة قال ثم نادی مناد آخر غیر تلک النغمة یا علیّ بن أبی طالب استر عورة نبیّک و لا تنزع القمیص.
أقول: ما یستفاد من جملة تلک الاخبار انّ علیّا علیه السّلام تولّی غسله بیده بلا کلام فیه و انه غسله صلّی اللّه علیه و آله فی قمیصه و لا تنافی لها مع ما فی الارشاد، و أمّا المرویة عن عائشة من اختلافهم و أخذهم السنة و یدلک من ورائه لا یفضی بیده فلا یخلو عن اختلاق و افتعال و البصیر الناقد فی الأحادیث المرویة عنها فی ذلک الباب من الطبری و غیره یری ما لا یخفی علیه و کانت تقولها لبعض شانها و لا جرم انهم جردوه عاقبة الأمر و کفنوه.
فالحق فیها ما أنصف الشارح المعتزلی فی المقام حیث بعد نقل شرذمة من تلک الأحادیث المرویة عنها و نقلها فکانت عایشة تقول لو استقبلت من أمری ما استدبرت ما غسله الا نساؤه کما رواها الطبری و غیره أیضا، قال: قلت: حضرت عند محمّد بن معدّ العلوی فی داره ببغداد و عنده حسن بن معالی الحلی المعروف بابن الباقلاوی و هما یقرآن هذا الخبر «یعنی خبر عائشة عن اختلافهم و أخذهم السنة و قولها لو استقبلت من امری إلخ» و هذه الأحادیث من تاریخ الطبری فقال محمّد بن معد لحسن بن معالی: ما تراها قصدت بهذا القول قال: حسدت أباک علی ما کان یفتخر به من غسل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فضحک محمّد و قال: هبها استطاعت أن تزاحمه فی الغسل هل تستطیع أن تزاحمه فی غیره من خصائصه انتهی.
ثمّ قال أبو جعفر الطبری: قال ابن إسحاق و حدثنی الزهری عن علیّ بن الحسین قال فلما فرغ من غسل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کفن فی ثلاثة اثواب ثوبین صحاریّین و برد حبرة ادرج فیها ادراجا.
و کذا فی الکافی للکلینی (قده) عن زید الشّحام قال سئل أبو عبد اللّه علیه السّلام
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 114
عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بم کفن قال فی ثلاثة أثواب ثوبین صحاریین و برد حبرة.
و فی السیرة الحلبیة ذکر أقوالا اخر تنتهی إلی سبعة.
«بیان» قال ابن اثیر فی النهایة: فی الحدیث کفن رسول اللّه فی ثوبین صحاریین صحار قریة بالیمن نسب الثوب إلیها و قیل هو من الصحرة و هی حمرة خفیة کالغبرة یقال ثوب اصحر و صحاری.
فی البحار نقلا عن مجالس الصّدوق بإسناده الی عبد اللّه بن عبّاس رضی اللّه عنه قال لما توفّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله تولّی غسله علیّ بن أبی طالب و العباس معه فلما فرغ علیّ علیه السّلام من غسله کشف الازار عن وجهه ثمّ قال بأبی أنت و امّی طبت حیّا و طبت میتا انقطع بموتک ما لم ینقطع بموت أحد ممّن سواک من النبوّة و الانباء خصصت حتی صرت مسلّیا عمن سواک و عممت حتّی صار النّاس فیک سواء و لو لا انک امرت بالصبر و نهیت عن الجزع لا نفدنا علیک الشؤن و لکن مالا یدفع کمد و غصص مخالفان و هما داء الاجل و قلا لک بأبی أنت و امی اذکرنا عند ربک و اجعلنا من همّک ثمّ اکبّ علیه فقبّل وجهه و مد الازار علیه.
و نقل هذه الخطبة الشارح المعتزلی علی صورة اخری قال:
قال محّد بن حبیب فلما کشف الازار عن وجهه بعد غسله انحنی علیه فقبله مرارا و بکی طویلا و قال: بأبی أنت و امّی طبت حیا و طبت میتا انقطع بموتک ما لم ینقطع بموت أحد سواک من النبوّة و الأنبیاء (و الانباء- ظ) و اخبار السماء خصصت حتّی صرت مسلیا عمّن سواک و عممت حتی صارت المصیبة فیک سواء و لو لا انک امرت بالصبر و نهیت عن الجزع لانفدنا علیک ماء الشؤن و لکن اتی ما لا یدفع اشکو إلیک کمدا و ادبارا مخالفین و داء الفتنة فانها قد استعرت نارها و داءها الداء الاعظم بأبی أنت و امّی اذکرنا عند ربّک و اجعلنا من بالک و همک.
ثمّ نظر إلی قذاة فی عینه فلفظها بلسانه ثمّ ردّ الازار علی وجهه.
أقول: لا یخفی ان هذه الرّوایة تخالف ما فی النهج فی بعض ألفاظه و لا بعد
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 115
أن یقال متی دار الأمر بین ما فی النّهج و بین ما فی غیره یکون ما فی النّهج اضبط و أصحّ.
الکلام فی من صلّی اللّه علیه و آله:
و لما فرغ علیّ علیه السّلام من غسله و تجهیزه تقدم فصلّی علیه وحده و لم یشرکه معه فی الصلاة علیه و کان المسلمون فی المسجد یخوضون فیمن یؤمّهم فی الصلاة علیه و این یدفن فخرج إلیهم أمیر المؤمنین و قال لهم ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله امامنا حیّا و میتا فیدخل علیه فوج بعد فوج منکم فیصلّون علیه بغیر امام و ینصرفون و ان اللّه تعالی لم یقبض نبیا فی مکان إلا و قد ارتضاه لرمسه فیه و انی لدافنه فی حجرته الّتی قبض فیها فسلم القوم لذلک و رضوا به کما فی الارشاد للمفید و فی غیره.
و روی ثقة الاسلام الکلینی فی الکافی باسناده عن الحلبی عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال اتی العباس أمیر المؤمنین علیه السّلام فقال یا علیّ ان النّاس قد اجتمعوا ان یدفنوا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی بقیع المصلی و ان یؤمهم رجل منهم فخرج أمیر المؤمنین علیه السّلام إلی النّاس فقال یا أیّها النّاس ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله امامنا حیا و میتا و قال انّی ادفن فی البقعة الّتی قبض فیها ثمّ قام علی الباب فصلّی علیه ثمّ أمر النّاس عشرة عشرة یصلّون علیه ثمّ یخرجون.
و فی الکافی أیضا باسناده عن جابر عن أبی جعفر علیه السّلام قال لما قبض النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله صلّت علیه الملائکة و المهاجرون و الأنصار فوجا فوجا و قال: قال أمیر المؤمنین علیه السّلام سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یقول فی صحته و سلامته انما انزلت هذه الایة علی فی الصّلاة بعد قبض اللّه لی «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبیِّ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً».
و فی روایة الامالی ان أوّل من یصلی علیه هو اللّه سبحانه ثمّ الملائکة ثمّ المسلمون.
قال الطبری: و دخل النّاس علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یصلون علیه أرسالا حتّی إذا
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 116
فرغ الرّجال ادخل النّساء حتّی إذا فرغ النساء ادخل الصبیان ثمّ ادخل العبید و لم یؤمّ الناس علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أحد.
و فی البحار: و لما أراد علیّ علیه السّلام غسله استدعی الفضل بن العبّاس فامره ان یناوله الماء بعد ان عصب عینیه فشق قمیصه من قبل جیبه حتی بلغ به إلی سرّته و تولّی غسله و تحنیطه و تکفینه و الفضل یناوله الماء فلما فرغ من غسله و تجهیزه تقدّم فصلّی علیه.
فی البحار: سئل الباقر علیه السّلام کیف کانت الصّلاة علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله فقال:
لما غسله أمیر المؤمنین و کفنه سجّاه و ادخل علیه عشرة فداروا حوله ثمّ وقف أمیر المؤمنین علیه السّلام فی وسطهم فقال «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبیِّ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً» فیقول القوم مثل ما یقول حتّی صلّی علیه أهل المدینة و أهل العوالی.
ان قلت نقل فی البحار روایة عن سلیم بن قیس نقلا عن سلمان الفارسی (ره) انّه قال اتیت علیّا علیه السّلام و هو یغسل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و قد کان اوصی ان لا یغسله غیر علی «إلی أن قال:» فلمّا غسله و کفّنه ادخلنی و ادخل أبا ذر و المقداد و فاطمة و حسنا و حسینا علیهم السّلام فتقدم و صففنا خلفه و صلّی علیه و عائشة فی الحجرة لا تعلم قد أخذ جبرئیل ببصرها ثمّ ادخل عشرة عشرة من المهاجرین و الانصار فیصلون و یخرجون حتّی لم یبق أحد من المهاجرین و الأنصار إلا صلّی علیه الخبر. فکیف یوافق هذا الخبر ما ذکر من قبل ان علیّا صلّی علیه صلّی اللّه علیه و آله وحده و لم یشرکه معه أحد فی الصّلاة؟
قلت: یمکن الجمع بینهما انّه لم یشرکه أحد فی ان یؤم النّاس فلم یؤم النّاس علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أحد إلّا علیّ علیه السّلام علی أن فی سلیم بن قیس کلاما.
و بالجملة لا یخفی علی المتدرب البصیر فی الأخبار المرویة عن الفریقین أن الصّلاة الحقیقیّة هی التی صلاها علیّ علیه السّلام علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله أوّلا و ان صلّی علیه بعده غیره من الرّجال و النساء فوجا بعد فوج.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 117
الکلام فی دفنه صلّی اللّه علیه و آله:
و اختلف الاقوال فی موضع دفنه فذهب قوم إلی أن یدفنوه صلّی اللّه علیه و آله بمکّة لانها مسقط رأسه و قال الاخرون فی المدینة فمنهم من رأی ان یدفن فی البقیع عند شهداء احد و منهم من قال ان یدفنوه فی صحن المسجد و قال أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام انّ اللّه لم یقبض نبیا إلّا فی أطهر البقاع فینبغی ان یدفن فی البقعة التی قبض فیها فاخذوا بقوله.
قال الطبری نقلا عن عبد اللّه بن عبّاس لما أرادوا ان یحفروا لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و کان أبو عبیدة بن الجراح یضرح کحفر أهل مکّة و کان أبو طلحة زید بن سهل هو الّذی یحفر لأهل المدینة و کان یلحد فدعا العبّاس رجلین فقال لأحدهما اذهب إلی أبی عبیدة و للاخر اذهب إلی أبی طلحة اللهم خر لرسولک.
و قال الطبری قال ابن إسحاق و کان الّذی نزل قبر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله علیّ بن أبی طالب و الفضل بن العبّاس و قثم بن العباس و شقران مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و قد قال اوس بن خولی انشدک اللّه یا علیّ و حظنا من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فقال له انزل فنزل مع القوم و قد کان شقر ان مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حین وضع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی حفرته و بنی علیه قد اخذ قطیفة کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یلبسها و یفترشها فقذفها فی القبر و قال و اللّه لا یلبسها أحد بعدک أبدا قال فدفنت مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
فی التهذیب لشیخ الطّائفة الامامیة فی روایة عن أبی جعفر علیه السّلام «إلی أن قال:» ثمّ دخل علیّ علیه السّلام القبر فوضعه علی یدیه و ادخل معه الفضل بن العبّاس فقال رجل من الأنصار من بنی الخیلاء یقال له اوس بن الخولی انشدکم اللّه ان تقطعوا حقنا فقال له علیّ علیه السّلام ادخل فدخل معهما الخبر.
و فیه عن جعفر عن أبیه علیهما السّلام ان قبر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله رفع شبرا من الأرض.
و فی الکافی للکلینی رضوان اللّه علیه عن أبان بن تغلب قال سمعت أبا عبد اللّه علیه السّلام یقول جعل علیّ علیه السّلام علی قبر النّبیّ لبنا.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 118
و فیه عن أبی جعفر علیه السّلام قال: قال النّبی صلّی اللّه علیه و آله یا علی ادفنی فی هذا المکان و ارفع قبری من الأرض أربع أصابع و رش علیه من الماء.
أقول: جاءت الرّوایات من الفریقین فی تعیین رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله مدفنه کما فی الرّوایة المرویة عن أبی جعفر الطبری المذکورة آنفا و من کتب الامامیّة أیضا و مع ذلک اختلافهم فی مدفنه صلّی اللّه علیه و آله غریب جدّا.
و فیه أیضا عن یحیی بن أبی العلا عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: القی شقران مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی قبره القطیفة.
و فی الارشاد للمفید (ره) بعد ما قال صلّی علیّ علیه السّلام وحده علی النّبی و لم یشرکه معه أحد ثمّ صلّی المسلمون قال:
و لما صلّی المسلمون علیه أنفذ العبّاس بن عبد المطلب برجل إلی أبی عبیدة ابن الجراح و کان یحفر لأهل مکّة و یضرّح و کان ذلک عادة أهل مکة و انفذ إلی زید بن سهل و کان یحفر لأهل المدینة و یلحد فاستدعاهما و قال: اللهم خر لنبیک فوجد أبو طلحة زید بن سهل و قیل له احفر لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فحفر له لحدا و دخل أمیر المؤمنین و العبّاس بن عبد المطلب و الفضل بن العباس و اسامة بن زید لیتولّوا دفن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فنادت الأنصار من وراء البیت یا علیّ إنا نذکرک اللّه و حقنا الیوم من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أن یذهب ادخل منا رجلا یکون لنا به حظ من مواراة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فقال لیدخل اوس بن خولی و کان بدریا فاضلا من بنی عوف من الخزرج فلما دخل قال له علیّ علیه السّلام: انزل القبر فنزل و وضع أمیر المؤمنین رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله علی یدیه و ولاه فی حفرته فلما حصل فی الأرض قال له اخرج فخرج و نزل علیّ علیه السّلام القبر فکشف عن وجه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و وضع خدّه علی الأرض موجها إلی القبلة علی یمینه ثمّ وضع علیه اللبن و أهال علیه التراب و کان ذلک فی یوم الاثنین للیلتین بقیتا من صفر سنة عشر من هجرته صلّی اللّه علیه و آله و هو ابن ثلاث و ستّین سنة و لم یحضر دفن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أکثر الناس لما جری بین المهاجرین و الأنصار من التشاجر فی أمر الخلافة وفات أکثرهم الصّلاة علیه لذلک و أصبحت
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 119
فاطمة علیها السّلام تنادی: و اسوء صباحاه، فسمعها أبو بکر فقال لها: إنّ صباحک لصباح سوء و اغتنم القوم الفرصة لشغل علیّ بن أبی طالب علیه السّلام برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و انقطاع بنی هاشم عنهم بمصابهم برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فتبادروا إلی ولایة الأمر و اتفق لأبی بکر ما اتفق لاختلاف الأنصار فیما بینهم و کراهیة الطلقاء و المؤلفة قلوبهم من تأخر الأمر حتّی یفرغ بنو هاشم فیستقر الامر مقرّه. فبایعوا أبا بکر لحضوره المکان وکالت أسباب معروفة تیسر للقوم منها.
ثمّ قال المفید (ره): و قد جاءت الرّوایة انه لمّا تم لأبی بکر ما تمّ و بایعه من بایع جاء رجل إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام و هو یسوی قبر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بمسحاة فی یده فقال له ان القوم قد بایعوا أبا بکر و وقعت الخذلة للانصار لاختلافهم و بدر الطلقاء بالعقد للرجل خوفا من ادراککم الامر فوضع طرف المسحاة علی الأرض و یده علیها ثمّ قال علیه السّلام «بسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. الم أَ حَسبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ. وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذبینَ. أَمْ حَسبَ الَّذینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ أَنْ یَسْبقُونا ساءَ ما یَحْکُمُونَ» .
و لقد مضی الکلام منه علیه السّلام فی الخطبة المأتین عند دفن سیدة نساء العالمین مخاطبا لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عند قبره: و لقد وسدتک فی ملحودة قبرک و فاضت بین نحری و صدری نفسک آه.
و قال علیه السّلام فی الخطبة السادسة و التسعین و المأة: و لقد علم المستحفظون من أصحاب محمّد صلّی اللّه علیه و آله انّی لم ارد علی اللّه و لا علی رسوله ساعة قط و لقد واسیته بنفسی فی المواطن التی تنکص فیها الابطال و تتأخر الاقدام نجدة اکرمنی اللّه بها و لقد قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و ان رأسه علی صدری و لقد سالت نفسه فی کفّی فامررتها علی وجهی و لقد ولّیت غسله صلّی اللّه علیه و آله و الملائکة اعوانی فضجّت الدار و الافنیة ملأ یهبط و ملأ یعرج و ما فارقت سمعی هینمة منهم یصلون علیه حتی و اریناه فی ضریحه فمن ذا احق به منّی حیّا و میتا.
قال الشّارح المعتزلی بعد نقل شرذمة من تلک الأخبار عن أبی جعفر الطبری:
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 120
من تأمل هذه الأخبار علم ان علیّا علیه السّلام کان الأصل و الجملة و التفصیل فی أمر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و جهازه ألا تری ان اوس بن خولی لا یخاطب أحدا من الجماعة غیره فی حضور الغسل أو النزول فی القبر. ثمّ انظر إلی کرم علیّ علیه السّلام و سجاحة اخلاقه و طهارة شیمته کیف لم یضن بمثل هذه المقامات الشریفة عن اوس و هو رجل غریب من الانصار فعرف له حقه و اطلبه بما طلبه فکم بین هذه السجیّة الشریفة و بین قول من قال «یعنی بها عائشة کما مضی الخبر فی ذلک» لو استقبلت من أمری ما استدبرت ما غسل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الانساؤه و لو کان فی ذلک المقام غیره من اولی الطباع الخشنة و ارباب الفظاظة و الغلظة و قد سأل اوس لزجر و انتهر و رجع خائبا انتهی.
الکلام فی تجهیزه صلّی اللّه علیه و آله فی انه أی یوم کان و الحق فی ذلک:
مضی الکلام فی یوم وفاته صلّی اللّه علیه و آله انه عند الاکثر الاشهر بل مما اتفقوا علیه کان یوم الاثنین.
ثمّ قال أبو جعفر الطبری فی تاریخه: فلما بویع أبو بکر اقبل النّاس علی جهاز رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و بویع أبو بکر یوم الاثنین فی الیوم الذی قبض فیه النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و قال بعضهم کان ذلک من فعلهم یوم الثلثاء و ذلک الغد من وفاته صلّی اللّه علیه و آله.
أقول: و ذلک البعض هو الواقدی حیث قال: و دفن صلّی اللّه علیه و آله من الغد نصف النهار حین زاغت الشمس و ذلک یوم الثلثاء.
و قال بعضهم انما دفن بعد وفاته بثلاثة أیام ثمّ دفن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله من وسط اللیل لیلة الأربعاء، و روی فی دفنه صلّی اللّه علیه و آله لیلة الأربعاء عدّة روایات من عائشة و غیرها، و قال بعضهم دفن یوم الأربعاء.
و روی الطبری عن زیاد بن کلیب عن إبراهیم النخعی انه لما قبض النّبی صلّی اللّه علیه و آله کان أبو بکر غائبا فجاء بعد ثلاث إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و لم یجترء أحد ان یکشف عن
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 121
وجهه و قد اربدّ بطنه فکشف عن وجهه و قبل عینیه و قال بأبی أنت و امّی طبت حیا و طبت میتا ثمّ خرج إلی النّاس فقال من یعبد محمّدا فان محمّدا قد مات الحدیث.
و کذا أقوال الامامیة و أخبارهم مختلفة فی ذلک ففی بعضها ان النّاس دخلوا علیه عشرة عشرة فصلوا علیه یوم الاثنین و لیلة الثلثاء و فی آخر أنهم صلوا علیه یوم الاثنین و لیلة الثلثاء حتی الصباح و یوم الثلثاء.
و الصواب انه صلّی اللّه علیه و آله دفن فی الیوم الذی قبض و هو رأی المحققین من علمائنا الامامیّة کما صرّح به عماد الدّین الطبری فی کامل البهائی و تولی تجهیزه فی ذلک الیوم أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام علی ما مضی الکلام فیه مفصلا و القوم قد اشتغلوا عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بامر البیعة.
و إذا انضم قول أبی جعفر الطبری و بویع أبو بکر یوم الاثنین فی الیوم الذی قبض فیه النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله إلی قول المفید فی الارشاد و قد جاءت الروایة انه لما تم لأبی بکر ما تمّ و بایعه من بایع جاء رجل إلی أمیر المؤمنین و هو یسوی قبر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بمسحاة فی یده الحدیث، ینتج ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله دفن فی الیوم الذی قبض.
علی انه نهی ان یترک المیت و أمر بتعجیل الدفن الا لضرورة اقتضت خلافه حتی یحصل العلم الذی تطمئن به النفس و لا أقل ان یکون الامر بالتعجیل للاستحباب ان لم نقل بوجوبه و النهی للکراهة لا للحرمة ففی الوافی للفیض نقلا عن الکافی و التهذیب و الفقیه عن جابر عن أبی جعفر علیه السّلام قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یا معشر النّاس لا الفینّ رجلا مات له میت لیلا فانتظر به الصبح و لا رجلا مات له میت نهارا فانتظر به اللیل لا تنتظروا بموتکم طلوع الشمس و لا غروبها عجلوا بهم إلی مضاجعهم رحمکم اللّه قال النّاس و أنت یا رسول اللّه یرحمک اللّه.
و فیه نقلا عن الاولین عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله إذا مات المیّت أوّل النهار فلا یقیل إلّا فی قبره.
و فیه نقلا عن الثالث قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کرامة المیت تعجیله.
و لم یکن موته صلّی اللّه علیه و آله مشتبها حتی یتربص فی تجهیزه ثلاثة أیام لحصول العلم
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 122
به و لا یقبل العقل السلیم ان یبقی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله میتا یوم الاثنین و الثلثاء و الأربعاء و أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام حاضر لا یقوم بتجهیزه و یترکه حتّی اربدّ بطنه صلّی اللّه علیه و آله و العجب من تلک الروایة المنقولة عن الطبری أنه لا یجتریء أحد أن یکشف عن وجهه هل یقبله عاقل و یتسلم لبیب ان علیّا علیه السّلام لا یجتری فی ذلک، و أنصف الشارح المعتزلی فی المقام و قال:
و کیف یبقی طریحا بین أهله ثلاثة أیام لا یجتریء أحد منهم أن یکشف عن وجهه و فیهم علیّ بن أبی طالب و هو روحه بین جنبیه و العبّاس عمه القائم مقام أبیه و ابنا فاطمة و هما کولدیه و فیهم فاطمة بضعة منه أ فما کان فی هؤلاء من یکشف عن وجهه و لا من یفکر فی جهازه. و لا من یأنف له من انتفاخ بطنه و اخضرارها و ینتظر بذلک حضور أبی بکر لیکشف عن وجهه انا لا اصدق ذلک و لا یسکن قلبی إلیه.
ثمّ قال ذلک الشارح: و بقی الاشکال فی قعود علیّ علیه السّلام عن تجهیزه و إذا کان اولئک مشتغلین بالبیعة فما الذی شغله هو فاقول یغلب علی ظنی ان صح ذلک ان یکون قد فعله شناعة علی أبی بکر و اصحابه حیث فاته الأمر و استوثر علیه به فأراد ان یترکه صلّی اللّه علیه و آله بحاله لا یحدث فی جهازه امرا لیثبت عند الناس ان الدّنیا شغلتهم عن نبیهم ثلاثة أیام حتی آل أمره إلی ما ترون و قد کان علیه السّلام یتطلب الحیلة فی تهجین أمر أبی بکر حیث وقع فی السقیفة ما وقع بکل طریق و یتعلق بأدنی سبب من امور کان یعتمدها و أقوال کان یقولها فلعل هذا من جملة ذلک، أو لعله إن صحّ ذلک فانما ترکه صلّی اللّه علیه و آله بوصیته منه الیه و سرّ کانا یعلمانه فی ذلک.
فان قلت فلم لا یجوزان یقال ان صح ذلک انه اخر جهازه لیجتمع رأیه و رأی المهاجرین علی کیفیة غسله و کفنه و نحو ذلک من اموره؟
قلت لأن الروایة الاولی یبطل هذا الاحتمال و هی قوله صلّی اللّه علیه و آله لهم قبل موته یغسلنی أهلی الادنی منهم فالادنی و اکفن فی ثیابی أو فی بیاض مصر أو فی حلة یمنیّة انتهی.
أقول کیف اجتری هذا الرجل ان یتفوه بذلک و کان له شیطان یعتریه
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 123
و الا فکیف نطق بأنّ علیّا علیه السّلام ترکه صلّی اللّه علیه و آله ثلاثة أیّام لذلک الغرض الذی بمراحل عنه علیه السّلام و هو شارح أقواله و عارف بأحواله فی الجملة و لا یخالف أحد فی أنّه علیه السّلام أزهد الناس و أعلمهم و أفضلهم و أتقاهم و أنّه طلق الدنیا ثلاثا و لا یعدّ مکارم أعماله و محاسن أخلاقه و فضائل أوصافه و مناقب آدابه کلّت ألسن الفصحاء عن توصیف مقامه الشاهق، و حارت أفهام العقلاء فیه و کیف لا و هو کتاب اللّه الناطق، و بالجملة لما کانت سخافة قول الرّجل و خرافته أظهر من الشمس فی رائعة النهار فلا یهمنا اطالة الکلام فی الرّد و الانکار، و نستجیر باللّه من الهواجس النّفسانیّة و الوساوس الشیطانیّة.
قال ابن قتیبة الدینوری- و هو من أکابر علماء العامة المتعصب جدّا فی مذهبه کما هو الظاهر لأهل التتبع و التفحص فی حال الرجال- فی کتابه الامامة و السیاسة المعروف بتاریخ الخلفاء «المتوفی سنة 276» فی إبایة علیّ علیه السّلام بیعة أبی بکر:
ثمّ إن علیّا علیه السّلام اتی به إلی أبی بکر و هو یقول: أنا عبد اللّه و أخو رسوله فقیل له بایع أبا بکر فقال علیه السّلام: أنا أحق بهذا الأمر منکم لا ابایعکم و أنتم أولی بالبیعة لی، أخذتم هذا الامر من الأنصار و احتججتم علیه بالقرابة من النّبی صلّی اللّه علیه و آله و تأخذونه منّا أهل البیت غصبا؟ ألستم زعمتم للأنصار أنکم أولی بهذا الامر منهم لما کان محمّد صلّی اللّه علیه و آله منکم فأعطوکم المقادة و سلموا إلیکم الإمارة و أنا أحتج علیکم بمثل ما احتججتم به علی الأنصار. نحن اولی اللّه برسول اللّه حیّا و میّتا فأنصفونا إن کنتم تؤمنون، و إلّا فبوءوا بالظلم و أنتم تعلمون «إلی أن قال:» فقال علیه السّلام: اللّه اللّه یا معشر المهاجرین لا تخرجوا سلطان محمّد فی العرب عن داره و قعر بیته إلی دورکم و قعور بیوتکم و لا تدفعوا أهله عن مقامه فی الناس و حقه، فو اللّه یا معشر المهاجرین لنحن أحق النّاس به لأنا أهل البیت و نحن أحق بهذا الأمر منکم ما کان فینا القارئ لکتاب اللّه الفقیه فی دین اللّه، العالم
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 124
بسنن رسول اللّه، المضطلع بأمر الرعیّة المدافع عنهم الامور السیئة، القاسم بینهم بالسویّة، و اللّه إنه لفینا، فلا تتبعوا الهوی فتضلوا عن سبیل اللّه فتزدادوا من الحق بعدا.
فقال بشیر بن سعد الأنصاری لو کان هذا الکلام سمعته الأنصار منک یا علیّ قبل بیعتها لأبی بکر، ما اختلف علیک اثنان.
قال: و خرج علیه السّلام یحمل فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله علی دابة لیلا فی مجالس الأنصار تسألهم النصرة، فکانوا یقولون: یا بنت رسول اللّه قد مضت بیعتنا لهذا الرجل و لو أنّ زوجک و ابن عمک سبق إلینا قبل أبی بکر ما عدلنا به فیقول علیّ علیه السّلام: أ فکنت أدع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی بیته لم أدفنه، و أخرج أنازع الناس سلطانه؟
فقالت فاطمة علیها السّلام: ما صنع أبو الحسن إلّا ما کان ینبغی له و لقد صنعوا ماللّه حسیبهم و طالبهم.
و فی الدیوان المنسوب إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام فی مرثیة سید المرسلین:
نفسی علی زفراتها محبوسة یا لیتها خرجت مع الزفرات
لا خیر بعدک فی الحیاة و انما ابکی مخافة ان تطول حیاتی
و اسند إلی فاطمة علیها السّلام فی مرثیة أبیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:
إذا اشتد شوقی زرت قبرک باکیا انوح و اشکو لا اراک مجاوبی
فیا ساکن الصحراء علّمتنی البکا و ذکرک انسانی جمیع المصائب
فان کنت عنی فی التراب مغیبا فما کنت عن قلب الحزین بغائب
و قالت علیها السلام فی رثاه صلّی اللّه علیه و آله و ندبته بقولها یوم موته و بعده بألفاظ منها:
یا أبتاه جنة الخلد مثواه، یا أبتاه عند ذی العرش مأواه، یا أبتاه کان جبریل یغشاه یا أبتاه لست بعد الیوم أراه.
فی الکافی للکلینی (ره) عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: لما قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله جاءهم جبرئیل علیه السّلام و النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله مسجّی و فی البیت علیّ و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السّلام فقال السّلام علیکم یا أهل بیت الرّحمة «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَمَنْ زُحْزحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ»
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 15، ص: 125
ان فی اللّه تعالی عزاء من کلّ مصیبة و خلفا من کل هالک و درکا مما فات فباللّه فثقوا و ایاه فارجوا فان المصاب من حرم الثّواب هذا آخر وطیی من الدنیا قالوا سمعنا الصوت و لم نر الشخص.
الترجمة:
از کلام آن بزرگوار است، در حالی که مباشر غسل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و تکفین و تدفین او بود فرموده است:
پدر و مادرم فدای تو باد هر آینه بموت تو نبوّت و خبر دادن بحقائق و وحی آسمانی قطع شد که بموت دیگر پیغمبران قطع نشده بود «زیرا آن حضرت خاتم انبیاء است و تا قیام قیامت شریعت او منسوخ نمی شود و دیگر بر کسی کتاب آسمانی وحی نمی شود»، مصیبت تو مصیبت مخصوص و ممتازی است که دیگر مصیبتها را تسلّی دهنده است و عام است که همه آدمیان را فرا گرفت و هیچکس از آن فارغ نیست، و اگر امر بشکیبائی و نهی از بیتابی نمی فرمودی هر آینه آب چشم را «که از درزهای کاسه سر فرود می آید و از مجرای عین خارج می شود» در مصیبت تو تمام می کردیم، و هر اینه درد و غم پیوسته همدم بود «و در بر طرف شدن مماطله و امروز و فردا میکرد» و اندوه و الم هم قسم و ملازم بود، و این درد پیوسته و اندوه همیشه برای تو اندکست «یا آن گونه گریستن و همدم اندوه و ماتم بودن برای تو اندکست» و برای بیش از این سزاوار و درخوری. و لکن مرگ تو چیزیست که ردّ آن مقدور کسی نیست و دفع آن در استطاعت احدی نه، «و یا این که: آن مقدار که گریستیم و با غم و اندوه همدم بودیم دفع آن میسور نبود، به بیانی که در شرح گفته ایم».
