[hadith]وَ تَمَثَّلْ فِی حَالِ تَوَلِّیکَ عَنْهُ إِقْبَالَهُ عَلَیْکَ، یَدْعُوکَ إِلَی عَفْوِهِ وَ یَتَغَمَّدُکَ بفَضْلِهِ، وَ أَنْتَ مُتَوَلٍّ عَنْهُ إِلَی غَیْرِهِ. فَتَعَالَی مِنْ قَوِیٍّ مَا أَکْرَمَهُ، وَ تَوَاضَعْتَ مِنْ ضَعِیفٍ مَا أَجْرَأَکَ عَلَی مَعْصِیَتِهِ، وَ أَنْتَ فِی کَنَفِ ستْرِهِ مُقِیمٌ وَ فِی سَعَةِ فَضْلِهِ مُتَقَلِّبٌ؛ فَلَمْ یَمْنَعْکَ فَضْلَهُ وَ لَمْ یَهْتِکْ عَنْکَ ستْرَهُ، بَلْ لَمْ تَخْلُ مِنْ لُطْفِهِ مَطْرَفَ عَیْنٍ فِی نِعْمَةٍ یُحْدثُهَا لَکَ أَوْ سَیِّئَةٍ یَسْتُرُهَا عَلَیْکَ أَوْ بَلِیَّةٍ یَصْرِفُهَا عَنْکَ؛ فَمَا ظَنُّکَ بهِ لَوْ أَطَعْتَهُ؟ وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ أَنَّ هَذهِ الصِّفَةَ کَانَتْ فِی مُتَّفِقَیْنِ فِی الْقُوَّةِ مُتَوَازیَیْنِ فِی الْقُدْرَةِ، لَکُنْتَ أَوَّلَ حَاکِمٍ عَلَی نَفْسکَ بذَمِیمِ الْأَخْلَاقِ وَ مَسَاوِئِ الْأَعْمَالِ.[/hadith]
و تمثّل فی حال تولّیک عنه إقباله علیک، یدعوک إلی عفوه، و یتغمّدک بفضله و أنت متولّ عنه إلی غیره. فتعالی من قویّ ما أکرمه، و تواضعت من ضعیف ما أجرأک علی معصیته و أنت فی کنف ستره مقیم، و فی سعة فضله متقلّب، فلم یمنعک فضله، و لم یهتک عنک ستره، بل لم تخل من لطفه مطرف عین فی نعمة یحدثها لک، أو سیّئة یسترها علیک، أو بلیّة یصرفها عنک، فما ظنّک به لو أطعته، و أیم اللّه لو أنّ هذه الصّفة کانت فی متّفقین فی القوّة، متوازنین فی القدرة لکنت أوّل حاکم علی نفسک بذمیم الأخلاق، و مساوی الأعمال.
اللغة:
و (الکنف) محرّکة الجانب و الظل، و فلان فی کنف اللّه أی فی حرزه و (الستر) بالکسر الساتر و بالفتح المصدر و (طرف) البصر طرفا من باب ضرب تحرّک، و طرف العین نظرها و الطرفة المرّة منه و مطرف العین یحتمل المصدر و الزمان.
الاعراب:
و مطرف عین منصوب علی الظرفیّة. و قوله: یدعوک الی فضله استیناف بیانیّ و لیس حالا کما زعمه الشّارح البحرانی، و جملة و أنت متول فی موضع النّصب علی الحال.
المعنی:
(و تمثل فی حال تولیک عنه إقباله علیک) أی تصوّر إقباله تعالی علیک بالفضل و الاحسان و الکرم و الامتنان فی حال اعراضک عنه و المقابلة لذلک بالکفران و المخالفة و العصیان کما أوضحه بقوله (یدعوک إلی عفوه) بما
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 277
أنزله فی کتابه من قوله «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» و قوله «أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ» و نحوه (و یتغمّدک بفضله) و کرمه (و أنت متولّ) و معرض (عنه إلی غیره) تعالی و مقبل إلی الدّنیا و راکن إلیها و منهمک فی لذّاتها و شهواتها.
(فتعالی من قویّ) و قادر علی مؤاخذتک (ما أکرمه) و أجزل إحسانه و فی بعض النسخ ما أحلمه أی صفحه عنک (و تواضعت من ضعیف) و حقیر (ما أجرأک) و أعظم کفرانک و جار لک (علی معصیته) و مخالفته (و أنت فی کنف ستره مقیم) حیث ستر من شنایع أعمالک و قبایح ذنوبک ما لو کشف عن أدناها لافتضحت (و فی سعة فضله متقلّب) حیث أسبغ علیک من نعمه الجسام و آلائه العظام ما لو شکرت علی أقلّ قلیلها لعجزت.
(فلم یمنعک فضله) بکفرانک (و لم یهتک عنک ستره) بطغیانک (بل لم تخل من لطفه) و برّه (مطرف عین) أی مقدار حرکة البصر (فی نعمة یحدثها لک أو سیئة یسترها علیک أو بلیة یصرفها عنک) و هذا تفصیل ضروب ألطافه تعالی الخفیّة و الجلیة.
و الغرض من قوله علیه السّلام: فتمثّل إلی هنا تذکیر المخاطبین بعوائد نعمه و موائد کرمه و جمیل آلائه و جزیل نعمائه و عموم نواله فی حقّهم، مع ما هم علیه من الغفلة و الاعراض حثّا لهم بذلک علی المداومة بالذکر و الطاعة، و التنبّه من نوم الغفلة و الجهالة، و المواظبة علی دعائه و مناجاته بنحو ما فی دعاء الافتتاح:
فکم یا إلهی من کربة قد فرّجتها، و هموم قد کشفتها، و عثرة قد أقلتها، و حلقة بلاء قد فککتها، اللهمّ إنّ عفوک عن ذنبی و تجاوزک عن خطیئتی و صفحک عن ظلمی و سترک علی قبیح عملی و حلمک عن کثیر جرمی عند ما کان من خطائی و عمدی أطمعنی فی أن أسألک ما لا أستوجبه منک، فلم أر مولا کریما أصبر علی عبد لئیم منک علیّ یا ربّ إنک تدعونی فأولّی عنک و تتحبّب إلیّ فأتبغض إلیک و تتودّد إلیّ فلا أقبل منک، کأنّ لی التطوّل علیک فلم یمنعک ذلک من الرّحمة بی و الاحسان إلیّ و التفضّل علیّ بجودک و کرمک.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 278
هذا کلّه فضله و لطفه و احسانه علیک مع عصیانک و طغیانک (فما ظنک به لو أطعته) و کیف یؤیسک من کرمه مع طاعتک و قد قال «وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسبُ» أم کیف یحرمک من نعمه مع توکّلک علیه و قد قال «وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» أم کیف ینقص عطائه و حبائه مع شکرک و ذکرک و قد قال «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزیدَنَّکُمْ» .
ثمّ أکّد جذبهم إلی التّعبد و الطاعة بأبلغ بیان و أحسن تقریر و عبارة فقال (و أیم اللّه لو أنّ هذه الصّفة) الّتی ذکرت من إقبال اللّه علیک و تولّیک عنه (کانت فی) متماثلین من الناس (متّفقین فی القوّة متوازنین فی القدرة) متساویین فی الدّرجة و الرّتبة و کنت أنت أحدهما (لکنت) لو أنصفت (أوّل حاکم علی نفسک بذمیم الأخلاق و مساوی الأعمال) حیث إنّه أقبل و تولّیت، و تحبّب و تعادیت، و وصلک فقطعت، و تدانی فتباعدت فکیف إذا کان الطرف المقابل هو اللّه القاهر القادر مالک الملوک ربّک و ربّ العالمین کلّهم، فحکومتک علی نفسک و تعزیرک علیها حینئذ أولی و أحجی.
الترجمة:
و ممثل گردان پیش نظر خویش در حالی که روی گردانیده از خداوند تعالی اقبال او را بر تو، می خواند ترا بعفو خود، و می پوشاند تو را بفضل خود، و تو روی گردانیده از او بسوی غیر او و اقبال نمی کنی بر او.
پس بلند است خدای توانا چه حلیم است، و پستی بنده ضعیف چه دلیری بر معصیت خدا و حال آنکه در پناه عفو او اقامت کننده، و در فراخی فضل او گردنده و رونده، پس منع نکرد ترا با این حال از فضل خود، و ندرید از تو پرده عفو خود را بلکه خالی نبودی از آثار لطف او یک چشم زدن در نعمتی که احداث میکند برای تو، یا بدئی که می پوشد بر تو، یا بلائی که بازمیگرداند از تو -با نافرمانی- پس چه گمان داری بأو تعالی اگر اطاعت کنی او را.
و بخدا قسم اگر آنکه این صفت در دو شخص موافق در قوّت یکسان در قدرت می بود و این معامله با مثل خود بشری می کردی هر آینه بودی تو أوّل حکم کننده بر خود بأخلاق نکوهیده و أعمال ناپسندیده.
