[hadith]و من کلام له (علیه السلام) قاله عند تلاوته «یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ برَبِّکَ الْکَرِیمِ»:
أَدْحَضُ مَسْئُولٍ حُجَّةً وَ أَقْطَعُ مُغْتَرٍّ مَعْذرَةً، لَقَدْ أَبْرَحَ جَهَالَةً بنَفْسهِ. یَا أَیُّهَا الْإِنْسَانُ مَا جَرَّأَکَ عَلَی ذَنْبکَ وَ مَا غَرَّکَ برَبِّکَ وَ مَا أَنَّسَکَ بهَلَکَةِ نَفْسکَ؟ أَمَا مِنْ دَائِکَ بُلُولٌ، أَمْ لَیْسَ مِنْ نَوْمَتِکَ [نَوْمِکَ] یَقَظَةٌ؟ أَمَا تَرْحَمُ مِنْ نَفْسکَ مَا تَرْحَمُ مِنْ غَیْرِکَ؟ فَلَرُبَّمَا تَرَی الضَّاحِیَ مِنْ حَرِّ الشَّمْس فَتُظِلُّهُ، أَوْ تَرَی الْمُبْتَلَی بأَلَمٍ یُمِضُّ جَسَدَهُ فَتَبْکِی رَحْمَةً لَهُ، فَمَا صَبَّرَکَ عَلَی دَائِکَ وَ جَلَّدَکَ عَلَی مُصَابکَ وَ عَزَّاکَ عَنِ الْبُکَاءِ عَلَی نَفْسکَ، وَ هِیَ أَعَزُّ الْأَنْفُس عَلَیْکَ؟ وَ کَیْفَ لَا یُوقِظُکَ خَوْفُ بَیَاتِ نِقْمَةٍ وَ قَدْ تَوَرَّطْتَ بمَعَاصِیهِ مَدَارِجَ سَطَوَاتِهِ؟ فَتَدَاوَ مِنْ دَاءِ الْفَتْرَةِ فِی قَلْبکَ بعَزیمَةٍ وَ مِنْ کَرَی الْغَفْلَةِ فِی نَاظِرِکَ بیَقَظَةٍ، وَ کُنْ لِلَّهِ مُطِیعاً وَ بذکْرِهِ آنِساً.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 270
و من کلام له علیه السّلام و هو المأتان و الحادی و العشرون من المختار فی باب الخطب قاله علیه السّلام عند تلاوته: یا أیّها الانسان ما غرّک بربّک الکریم:
أدحض مسئول حجّة، و أقطع مغترّ معذرة، لقد أبرح جهالة بنفسه، یا أیّها الإنسان ما جرّأک علی ذنبک، و ما غرّک بربّک، و ما آنسک بهلکة نفسک، أ ما من دائک بلول، أم لیس من نومتک یقظة، أ ما ترحم من نفسک ما ترحم من غیرک، فربّما تری الضّاحی من حرّ الشّمس فتظلّه، أو تری المبتلی بألم یمضّ جسده فتبکی رحمة له، فما صبّرک علی دائک، و جلّدک بمصابک، و عزّاک عن البکاء علی نفسک، و هی أعزّ الأنفس علیک، و کیف لا یوقظک خوف بیات نقمة و قد تورّطت بمعاصیه مدارج سطواته، فتداو من داء الفترة فی قلبک بعزیمة، و من کری الغفلة فی ناظرک بیقظة، و کن للّه مطیعا، و بذکره آنسا.
اللغة:
(دحضت) الحجة دحضا من باب منع بطلت و یتعدّی بالهمزة فیقال أدحضها اللّه و دحض الرجل زلق و (برح) به الضرب اشتدّ و عظم و هذا أبرح من ذاک أی أشدّ و یقال لقد أبرح فلان جهالة و أبرح لوما و أبرح شجاعة، و قتلوه أبرح قتل أی أشدّه (و ما آنسک) من باب الافعال، و روی أنّسک بالتشدید من باب التفعیل و (بلّ) من مرضه یبلّ من باب ضرب بلّا و بللا و بلولا کقعود برء و حسنت حاله بعد الهزال.
و (الضاحی) لحر الشمس البارز یقال ضحی فلان مثل دعی أی برز للشمس و مثل رضی و سعی أیضا أی أصابته الشمس و (مضضت) الشیء مضضا من باب تعب تألّمت و یتعدّی بالحرکة و الهمزة فیقال مضّه الجرح مضّا و أمضه امضاضا أی آلمه.
و (الجلادة) القوّة و الشدّة و الصّلابة، و جلدک بمصابک أی جعلک جلدا، و روی و جلدک علی مصائبک بلفظة علی و صیغة و الجمع و (بیات نقمة) طروقها و النقمة وزان کلمة و نعمة و قرحة المکافاة بالعقوبة و الجمع نقم ککلم و عنب و (التورّط) الوقوع فی الورطة بسکون الرّاء و هی المهلکة و کلّ أرض مطمئنة لا طریق فیها و (عزم) علی الشیء و عزمه عزما من باب ضرب عقد ضمیره علی فعله و عزم عزیمة اجتهد و جدّ فی أمره و (الکری) وزان عصا النعاس.
الاعراب:
استفهام انکاری توبیخی- استفهام تقریری قوله تعالی «ما غَرَّکَ برَبِّکَ» الاستفهام للانکار علی سبیل التوبیخ و التّقریع، و یجوز أن یکون للتقریر أی حمل المخاطب علی الاعتراف و الاقرار بما یعرفه من جهة الاغترار و علته ، و قوله علیه السّلام: أدحض مسئول حجّة خبر لمبتدأ محذوف أی هو أدحض مسئول، و الضّمیر راجع الی الانسان المغرور، و حجّة منصوب علی التمیز، و کذلک معذرة و جهالة منصوبتان علیه أیضا.
و قوله: فلربما تری، اللّام للتوکید و ما کافة لربّ عن عمل الخبر و لذلک دخلت علی الفعل کما فی قول الشاعر:
ربّما اوفیت فی علم ترفعن ثوبی شمالات
و قوله: الضّاحی من حرّ الشمس، فی نسخة الشارحین المعتزلی و البحرانی لحرّ الشمس باللام بدل من و لعلّ الأوّل بناء علی کون الضّاحی بمعنی المصیب و الثّانی علی کونه بمعنی البارز، و قوله: و هی أعزّ الأنفس الجملة فی محلّ النّصب علی الحال و کذلک جملة و قد تورّطت، و انتصاب مدارج سطواته إما علی المفعول به أو علی المفعول فیه و حذف الخافض أی فی مدارج سطواته.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 273
المعنی:
اعلم أنّ هذا الکلام کما نبّه الرّضیّ قدّس سرّه (قاله) علیه السّلام (عند تلاوته) الایة الشریفة فی سورة الانفطار «یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ برَبِّکَ الْکَرِیمِ» و قبل الشروع فی شرح کلامه علیه السّلام ینبغی أن نذکر ما قاله المفسّرون فی تفسیر الایة فأقول: لهم فی تفسیر قوله: یا أیها الانسان، قولان:
أحدهما أنّه الکافر لقوله تعالی بعد ذلک « کَلَّا بَلْ تُکَذِّبُونَ بالدِّینِ» قال عطا عن ابن عبّاس انّها نزلت فی الولید بن المغیرة.
و الثّانی أنّه عامّ لجمیع العصات و هو الأقرب و قوله «ما غَرَّکَ برَبِّکَ» أی أیّ شیء خدعک و سوّل لک الباطل حتّی ترکت الواجبات و أتیت بالمحرّمات و عصیت خالقک و خالفته، و المراد ما الّذی آمنک من عقابه یقال غرّه بفلان إذا آمنه المحذور من جهة مع أنّه غیر مأمون و هو کقوله «لا یَغُرَّنَّکُمْ باللَّهِ الْغَرُورُ».
و اختلف فی معنی الکریم، فقیل: هو المنعم الّذی کلّ أفعاله إحسان و إنعام لا یجرّ به نفعا و لا یدفع به ضررا، و قیل: هو الّذی یعطی ما علیه و ما لیس علیه و لا یطلب ماله، و قیل: هو الّذی یقبل الیسیر و یعطی الکثیر، و قیل: إنّ من کرمه سبحانه أنّه لم یرض بالعفو عن السّیات حتی بدّلها بالحسنات.
و اختلفوا فی جهة تخصیص کریمیّته بالذّکر دون سایر أسمائه و صفاته فقیل: لأنّه کأنّه لقّنه الاجابة حتّی یقول: غرّنی کرم الکریم، و قیل: للمنع عن المبالغة فی الاغترار و الاشعار بما به یغرّه الشّیطان فانّه یقول له افعل ما شئت فانّ ربّک الکریم لا یعذّب أحدا و لا یعاجل بالعقوبة، و قیل: للّدلالة علی أنّ کثرة کرمه مستدعی الجدّ فی طاعته لا الانهماک فی عصیانه اغترارا بکرمه.
و قال فی الکشاف: فان قلت: ما معنی قوله «ما غَرَّکَ برَبِّکَ الْکَرِیمِ» و کیف طابق الوصف بالکرم انکار الاغترار به و انّما یغترّ بالکریم.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 274
قلت: معناه أنّ حقّ الانسان أن لا یغترّ لکرم اللّه علیه حیث خلقه حیّا لنفعه و بتفضّله علیه بذلک حتّی ینفع یطمع بعد ما مکّنه و کلّفه فعصی و کفر النّعمة المتفضّل بها أن یتفضّل علیه بالثّواب و طرح العقاب اغترارا ما لتفضّل الأوّل فانّه منکر خارج من حدّ الحکمة و لذا قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لمّا تلاها: غرّه جهله و قال الحسن: غرّه و اللّه شیطانه الخبیث أی زیّن له المعاصی و قال له: افعل ما شئت فربّک الکریم الّذی تفضل علیک بما تفضّل به أوّلا و هو متفضّل علیک آخرا حتّی ورّطه و قیل للفضیل بن عیاض: إن أقامک اللّه یوم القیامة و قال لک:
ما غرّک بربّک الکریم ما ذا تقول؟ قال: أقول: غرّنی ستورک المرخاة و هذا علی سبیل الاعتراف بالخطاء فی الاغترار بالسّتر و لیس باعتذار کما یظنّه الطّماع و تظنّ قصاص الحشویة و یروون عن أئمتهم أنّه إنّما قال بربّک الکریم دون سایر صفاته لیلقّن عبده الجواب حتّی یقول: غرّنی کرم الکریم، انتهی.
و قال الشّارح المعتزلی: لقائل أن یقول: لو قال: ما غرّک بربّک العزیز أو المنتقم أو نحو ذلک کان أولی لأنّ للانسان المعاتب أن یقول له غرّنی کرمک أو ما وصفت به نفسک.
و جواب هذا أن یقال: إنّ مجموع الصّفات کشیء واحد و هو الکریم الّذی خلقک فسوّیک فعد لک فی أیّ صورة ما شاء رکّبک، و المعنی ما غرّک برّب هذه صفته و هذه شأنه و هو قادر علی أن یجعلک فی أیّ صورة شاء فما الّذی یؤمنک من أن یمسخک فی صورة القرد أو الخنازیر و نحوها من الحیوانات العجم، و معنی الکریم ههنا الفیّاض علی الموادّ بالصّور، و من هذه صفته ینبغی أن یخاف منه تبدیل الصّورة.
إذا عرفت ذلک فلنشرع فی شرح کلامه علیه السّلام فأقول قوله (أدحض مسئول حجّة) أی الانسان المخاطب بخطاب یا أیّها الانسان و المسئول المعاتب بعتاب ما غرّک إن أراد الجواب عن ذلک الخطاب و الاحتجاج و الاستدلال فی قبال ذلک السؤال و الاعتراض فحجّته أبطل الحجج و أزیفها
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 275
و ذلک لأنّه إن قال فی مقام الجواب، غرّنی کرمک فهو جواب سقیم لأنّ کثرة الکرم و التفضّل و الاحسان تقتضی الجدّ و الاجتهاد فی العبودیّة و العبادة و الشکر و الطّاعة لا الاغترار و الکفران و التّوانی و الخلاف و العصیان.
و إن قال: غرّنی الشّیطان فیقال له: ألم أعهد إلیکم یا بنی آدم أن لا تعبدوا الشّیطان إنّه لکم عدوّ مبین و أن اعبدونی هذا صراط مستقیم.
و إن قال: غرّنی جهلی فیقال له: أفلم ارسل إلیکم المرسلین مبشّرین و منذرین و علّمتکم الأحکام و التکالیف بما انزلت فی صحف الأوّلین و زبر الاخرین کیلا تقولوا إنّا کنّا عن هذا غافلین.
(و) بذلک ظهر أیضا أنّه (أقطع مغتر معذرة) یعنی أنّه إن اعتذر عن اغتراره بعذر من المعاذیر السّابقة و ما ضاهاها فعذره أقطع الأعذار و أسقطها عن درجة الاعتبار کما قال عزّ من قائل «فَیَوْمَئِذٍ لا یَنْفَعُ الَّذینَ ظَلَمُوا مَعْذرَتُهُمْ وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ» .
(لقد أبرح جهالة بنفسه) أی اشتدّ بنفسه من حیث الجهالة، قیل: الجهالة اختیار اللّذة الفانیة علی اللّذة الباقیة، و قیل: اجتمعت الصّحابة علی أنّ کلّ ما عصی اللّه به فهو جهالة و کلّ من عصی اللّه فهو جاهل استفهام توبیخی- استفهام انکاری (یا أیّها الانسان ما جرّاک علی ذنبک و ما غرّک بربّک و ما آنسک بهلکة نفسک) هذه الاستفهامات الثلاثة واردة فی معرض التّوبیخ و الانکار علی أسباب الجرءة و الاغترار و الانس بالقاء النفس فی الهلکات و توریطها فی الموبقات قال الشارح البحرانی و یحتمل أن یکون قوله: ما آنسک تعجّبا.
(أما من دائک بلوی أم لیس من نومتک یقظة أما ترحم من نفسک ما ترحم من غیرک) هذه الاستفهامات کسابقتها أیضا واردة فی مقام الانکار و التقریع لکنّها لدخولها علی النفی تفید العرض و الطلب أی طلب البراءة من داء الذنوب و أسقام الاثام و الانتباه من نومة الغفلة و الجهالة و الترحّم و العطوفة للنفس مثل الترحّم و العطف للغیر و حاصله أنه لا ینبغی لک عدم البراءة و الیقظة و الرّحمة.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 276
و أوضح ترحّمه للغیر بقوله (فلربّما تری الضاحی من حرّ الشمس فتظلّه) أی تری من أصابته حرارتها و تأذّی بها فتظلّه بالظلال ترحّما و تلطفا و دفعا للاذی عنه (أو تری المبتلی بألم یمضّ جسده) أی یولمه (فتبکی رحمة له) و إذا کان هذا شأنک مع الغیر فما بالک فی نفسک حیث ترکت نصحها و ملاحظتها.
(فما صبرک علی دائک) الدّوی (و جلدک بمصابک) العظیم (و عزاک) أی سلاک (عن البکاء علی نفسک و هی أعزّ الأنفس علیک) و أحبّها إلیک (و کیف لا یوقظک) من نومک استعاره (خوف بیات نقمة) و مفاجات عقوبة، و أصل البیات أن یقصده بالعدوّ فی اللّیل من غیر أن یشعر فیأخذه بغتة فاستعیر لنزول العذاب فیها قال تعالی «أَ فَأَمِنَ أَهْلُ الْقُری أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنا بَیاتاً وَ هُمْ نائِمُونَ» .
و قوله (و قد تورّطت بمعاصیه مدارج سطواته) أی وقعت باکتساب آثامه فی فی ورطاة الهلکات و صعدت مدارج السطوات و السخطات و التعبیر بالمدارج نظرا إلی اختلاف المعاصی و کون بعضها فوق بعض من حیث الصغر و الکبر الموجب لتفاوت مراتب السطوة و درجات السخطة من حیث الضّعف و الشدّة.
و یحتمل أن یکون المراد بالمدارج الطرق نحو ما فی الحدیث: إیاکم و التعریس فی بطون الأودیة فانها مدارج السّباع تأوی إلیها، قال الطریحی هی جمع مدرج بفتح المیم الطریق و المعنی الأوّل ألطف.
(فتداو من داء الفترة فی قلبک بعزیمة) أی عالج من مرض الفتور و الضعف و الانکسار الذی فی قلبک بدواء الجدّ و العزم علی العبودیّة و الطاعة (و من کری الغفلة فی ناظرک بیقظة) أی من نوم الغفلة فی ناظر بصیرتک عن الذکر و الفکر بالتنبیه و الیقظة.
(و کن للّه مطیعا) و هی أعنی الطاعة نتیجة العزیمة (و بذکره آنسا) و هو أعنی الذکر ثمرة الیقظة.
الترجمة:
از جمله کلام نصایح انجام آن امام است که فرمود آن را در وقت تلاوت کردن آیه شریفة «یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ برَبِّکَ الْکَرِیمِ» یعنی ای فرزند آدم چه چیز مغرور ساخت تو را بپروردگار تو که موصوفست بجود و کرم، آن حضرت بعد از تلاوت آیه که انسان مخاطب بخطاب این آیه است فرمود:
باطل ترین سؤال شدگانست از حیثیّت حجّت و دلیل، و بریده ترین فریفته شدگان است از حیثیّت عذرخواهی، هر آینه شدّت نموده بنفس خود از حیثیّت نادانی، ای انسان چه چیز جری و جسور نمود تو را بر گناه خودت، و چه چیز مغرور ساخت تو را به پروردگار خودت، و چه چیز انس داد تو را به هلاکت نفس خودت آیا نیست از درد گناه تو بهبودی، آیا نیست از خواب غفلت تو بیداری، آیا رحم نمی کنی بر نفس خود بقراری که رحم میکنی بر غیر خود. هر آینه بسیار است که می بینی شخصی را در آفتاب پس بر او از رحمت سایه کنی، یا می بینی شخصی بألم مبتلا شده مثل زخمی و بثره که در می آورد و می سوزاند تن او را پس از ترحّم بر او گریه کنی، پس چه چیز صابر ساخته است ترا بر درد و مرض تو، و قوی کرده است ترا بر مصیبتهای تو، و خرسند کرده است ترا از گریستن بر نفس خود که بچنین بلا گرفتار است و آن عزیزترین جانهاست بر تو و چگونه بیدار نمی کند ترا ترس شبیخون خشمهای خدا و حال آنکه در آمده بسبب معاصی در ورطه مسالک سطوات او تعالی. پس دوا پذیر از این درد سستی که در دل مرده داری بجدّ و جهد و قوّت عزمی و از خواب غفلت که در چشم گران خواب داری به بیداری و هشیارئی، و باش خدای را فرمان برنده و بیاد او انس گیرنده.
