[hadith]وَ إِنَّ لِلذِّکْرِ لَأَهْلًا أَخَذُوهُ مِنَ الدُّنْیَا بَدَلًا، فَلَمْ تَشْغَلْهُمْ تِجَارَةٌ وَ لَا بَیْعٌ عَنْهُ، یَقْطَعُونَ بهِ أَیَّامَ الْحَیَاةِ وَ یَهْتِفُونَ بالزَّوَاجِرِ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ فِی أَسْمَاعِ الْغَافِلِینَ وَ یَأْمُرُونَ بالْقِسْطِ وَ یَأْتَمِرُونَ بهِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یَتَنَاهَوْنَ عَنْهُ؛ [فَکَأَنَّهُمْ] فَکَأَنَّمَا قَطَعُوا الدُّنْیَا إِلَی الْآخِرَةِ وَ هُمْ فِیهَا فَشَاهَدُوا مَا وَرَاءَ ذَلِکَ، فَکَأَنَّمَا اطَّلَعُوا غُیُوبَ أَهْلِ الْبَرْزَخِ فِی طُولِ الْإِقَامَةِ فِیهِ وَ حَقَّقَتِ الْقِیَامَةُ عَلَیْهِمْ عِدَاتِهَا، فَکَشَفُوا غِطَاءَ ذَلِکَ لِأَهْلِ الدُّنْیَا حَتَّی کَأَنَّهُمْ یَرَوْنَ مَا لَا یَرَی النَّاسُ وَ یَسْمَعُونَ مَا لَا یَسْمَعُونَ. فَلَوْ مَثَّلْتَهُمْ لِعَقْلِکَ فِی مَقَاوِمِهِمُ الْمَحْمُودَةِ وَ مَجَالِسهِمُ الْمَشْهُودَةِ، وَ قَدْ نَشَرُوا دَوَاوِینَ أَعْمَالِهِمْ وَ فَرَغُوا لِمُحَاسَبَةِ أَنْفُسهِمْ عَلَی کُلِّ صَغِیرَةٍ وَ کَبیرَةٍ أُمِرُوا بهَا فَقَصَّرُوا عَنْهَا أَوْ نُهُوا عَنْهَا فَفَرَّطُوا فیهَا، وَ حَمَّلُوا ثِقَلَ أَوْزَارِهمْ ظُهُورَهُمْ فَضَعُفُوا عَنِ الِاسْتِقْلَالِ بهَا فَنَشَجُوا نَشیجاً وَ تَجَاوَبُوا نَحِیباً، یَعِجُّونَ إِلَی رَبِّهِمْ مِنْ مَقَامِ نَدَمٍ وَ اعْتِرَافٍ؛ لَرَأَیْتَ أَعْلَامَ هُدًی وَ مَصَابیحَ دُجًی، قَدْ حَفَّتْ بهِمُ الْمَلَائِکَةُ وَ تَنَزَّلَتْ عَلَیْهِمُ السَّکِینَةُ وَ فُتِحَتْ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ أُعِدَّتْ لَهُمْ مَقَاعِدُ الْکَرَامَاتِ فِی مَقْعَدٍ اطَّلَعَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِیهِ، فَرَضِیَ سَعْیَهُمْ وَ حَمِدَ مَقَامَهُمْ، یَتَنَسَّمُونَ بدُعَائِهِ رَوْحَ التَّجَاوُز رَهَائِنُ فَاقَةٍ إِلَی فَضْلِهِ وَ أُسَارَی ذلَّةٍ لِعَظَمَتِهِ، جَرَحَ طُولُ الْأَسَی قُلُوبَهُمْ وَ طُولُ الْبُکَاءِ عُیُونَهُمْ، لِکُلِّ بَاب رَغْبَةٍ إِلَی اللَّهِ مِنْهُمْ یَدٌ قَارِعَةٌ، یَسْأَلُونَ مَنْ لَا تَضِیقُ لَدَیْهِ الْمَنَادحُ وَ لَا یَخِیبُ عَلَیْهِ الرَّاغِبُونَ. فَحَاسبْ نَفْسَکَ لِنَفْسکَ، فَإِنَّ غَیْرَهَا مِنَ الْأَنْفُس لَهَا حَسیبٌ غَیْرُکَ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 247
و إنّ للذّکر لأهلا أخذوه من الدّنیا بدلا، فلم تشغلهم تجارة و لا بیع عنه، یقطعون به أیّام الحیاة، و یهتفون بالزّواجر عن محارم اللّه فی أسماع الغافلین، و یأمرون بالقسط، و یأتمرون به، و ینهون عن المنکر، و یتناهون عنه، فکأنّما قطعوا الدّنیا إلی الاخرة و هم فیها فشاهدوا ما وراء ذلک، فکأنّما اطّلعوا غیوب أهل البرزخ فی طول الإقامة فیه، و حقّقت القیامة علیهم عداتها، فکشفوا غطاء ذلک لأهل الدّنیا، حتّی کأنّهم یرون ما لا یری النّاس، و یسمعون ما لا یسمعون. فلو مثّلتهم بعقلک فی مقاومهم المحمودة، و مجالسهم المشهودة، و قد نشروا دواوین أعمالهم، و فرغوا لمحاسبة أنفسهم، علی کلّ صغیرة و کبیرة أمروا بها فقصّروا عنها، أو نهوا عنها ففرّطوا فیها، و حمّلوا ثقل أوزارهم ظهورهم، فضعفوا عن الإستقلال بها، فنشجوا نشیجا، و تجاوبوا نحیبا، یعجّون إلی ربّهم من مقاوم ندم و اعتراف. لرأیت أعلام هدی، و مصابیح دجی، قد حفّت بهم الملائکة، و تنزّلت علیهم السّکینة، و فتحت لهم أبواب السّماء، و أعدّت لهم مقاعد الکرامات فی مقام اطّلع اللّه علیکم فیه، فرضی سعیهم، و حمد مقامهم، یتنسّمون بدعائه روح التّجاوز، رهائن فاقة إلی فضله، و أساری ذلّة لعظمته، جرح طول الأسی قلوبهم، و طول البکاء عیونهم، لکلّ باب رغبة إلی اللّه منهم ید قارعة، یسئلون من لا تضیق لدیه المنادح، و لا یخیب علیه الرّاغبون، فحاسب نفسک لنفسک، فإنّ غیرها من الأنفس علیها حسیب غیرک (52991- 52673).
اللغة:
و (هتف) به من باب ضرب هتافا بالضمّ صاح به. مجاز و (المقاوم) المجالس جمع المقامة و هی مفعلة من المقام و هما فی الأصل اسمان لوضع القیام إلّا أنّهم اتّسعوا فیهما فاستعملوهما استعمال المجلس و المکان قال تعالی «خیر مقاما» أی مجلسا و (أقلّ) فلان بالشیء و استقلّ به إذا حمله قال تعالی «أَقَلَّتْ سَحاباً ثِقالًا» أی حملت الرّیح سحابا ثقالا بالماء و (النشیج) الصّوت مع بکاء و توجّع کما یرد الصبی بکاءه فی صدره و (النّحیب) رفع الصّوت بالبکاء و (عجّ) عجّا من باب ضرب رفع صوته بالتّلبیة و نحوها و (النسیم) نفس الرّیح الضعیف کالنسمة و تنسّم أی تنفّس و تنسّم النّسیم أی تشمّمه.
و (الرّوح) بالفتح الرّحمة و الرّاحة قال تعالی «لا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ» أی من رحمته، و یقال أیضا لنسیم الرّیح الطیّب من روّحت الدّهن ترویحا جعلت فیه ریحا طیبا طابت به ریحه فتروح أی فاحت رائحته و قال فی مجمع البحرین فی قوله تعالی «فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبینَ. فَرَوْحٌ وَ رَیْحانٌ وَ جَنَّةُ نَعِیمٍ» إنّ الرّوح بفتح أوّله الرّاحة و الاستراحة أو الحیاة الدّائمة، و بضمّه الرّحمة لأنّها کالرّوح للمرحوم، و بالوجهین قرء قوله: فروح.
و (المنادح) جمع المندح کقاتل و مقتل أو جمع المندوحة من ندح ندحا من باب منع اتّسع قال الفیروز آبادی: النّدح و بضمّ الکثرة و السّعة و ما اتّسع من الأرض کالنّدحة و النّدحة و المندوحة و المنتدح و (الحسیب) المحاسب و فی بعض النسخ محاسب بدل حسیب.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 248
الاعراب:
و قوله: یقطعون به أیّام الحیاة، الظرف مفعول به لا مفعول فیه مثل حیث فی قوله تعالی «اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ» إذ المعنی أنّه سبحانه یعلم نفس المکان المستحقّ للرّسالة لا شیئا فی المکان، و ناصبها یعلم محذوفا مدلولا علیه بأعلم لا بأعلم نفسه لأنّ أفعل التفضیل لا ینصب المفعول به، و قوله: لرأیت جواب فلو مثلتهم.
و قوله علیه السّلام: رهائن فاقة خبر لمبتدأ محذوف و قوله: لکلّ باب رغبة خبر قدّم علی مسنده و هو ید قارعة، و منهم متعلّق برغبة و یحتمل أن یکون منهم ید قارعة خبر او مبتداء، فیکون لکلّ باب ظرف لغو متعلّق بقارعة و قدّم علی متعلّقه للوسعة فی الظروف.
و قوله: لا یخیب علیه الرّاغبون، تعدیته بعلی لتضمین لا یخیب معنی التوکل أی متوکلین علیه، و علی للاستعلاء المجازی کما فی قوله تعالی « کانَ عَلی رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِیًّا» فانّه تعالی شانه من استعلاء شیء علیه و لکنه إذا صار الشیء مشهورا فی الاستعمال فی شیء لم یراع معناه الأصلی نحو ما أعظم اللّه و منه: توکّلت علی فلان کأنک تحمل ثقلک علیه، و منه توکّلت علی اللّه صرّح بذلک نجم الأئمة الرضیّ، و یحتمل أن یکون علیه بمعنی فیه کما فی قوله تعالی «وَ دَخَلَ الْمَدینَةَ عَلی حِینِ غَفْلَةٍ» فیکون متعلّقا بالرّاغبون أی لا یخیب الراغبون فیه و الأوّل أظهر.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 258
المعنی:
و اما الفصل الثالث:
فهو قوله علیه السّلام (و انّ للذّکر لأهلا أخذوه من الدّنیا بدلا) أراد بهم إمّا خصوص نفسه و الطیبین من أولاده لأنّهم أهله حقیقة یسبّحون اللّیل و النّهار و لا یفترون و یذکرون اللّه قیاما و قعودا و علی جنوبهم و یتفکّرون فی خلق السّموات و الأرض ربّنا ما خلقت هذا باطلا.
و هم أیضا أهل الذّکر الّذی هو القرآن کما یشهد به ما فی الکافی عن الفضیل عن أبی عبد اللّه علیه السّلام فی قول اللّه تبارک و تعالی «وَ إِنَّهُ لَذکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ» قال علیه السّلام: الذکر القرآن و نحن قومه و نحن المسئولون.
و أهل الذکر الذی هو الرّسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کما یدلّ علیه ما فیه عن عبد اللّه بن عجلان عن أبی جعفر علیه الصّلاة و السّلام فی قول اللّه عزّ و جلّ «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: الّذکر أنا و الأئمة علیهم السّلام أهل الذّکر.
و یؤیّد إرادته علیه السّلام خصوص نفسه و أولاده علیهم السّلام ما یفصّله علیه السّلام من صفات أهل الذّکر، فانّ تلک الصّفات الاتیة هم المتّصفون بها حقّ الاتّصاف و حقیقته و یؤیّده أیضا أکثر ما رویناه من الأخبار فی تفسیر «بیوت أذن اللّه أن ترفع و یذکر فیها اسمه» الایة.
و إن أراد به مطلق أهل الذکر فهم علیهم السّلام أکثر کمل مصادیقه و أفراده.
و کیف کان فقد أخذ الذّکر أهله بدلا من الدّنیا و عوضا منها علما منهم بأنّ من أکثر ذکر اللّه أحبّه اللّه کما رواه الصّادق علیه السّلام من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و روی عنه أیضا من أحبّ أن یرتع فی ریاض الجنّة فلیکثر ذکر اللّه.
و لذلک (فلم تشغلهم تجارة و لا بیع عنه) ذکر البیع بعد التّجارة من قبیل ذکر الخاصّ بعد العامّ لمزید الاهتمام کما فی قوله تعالی «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَواقِیتُ لِلنَّاس وَ الْحَجِ» فانّ التجارة تشمل جمیع أنواع المکاسب و البیع أظهرها، و قال البیضاوی فی تفسیر قوله تعالی «لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ» لا یشغلهم معاملة
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 259
رابحة «و لا بیع عن ذکر اللّه» مبالغة بالتعمیم بعد التّخصیص إن أرید به مطلق المعاوضة، أو بافراد ما هو أهمّ من قسمی التجارة فانّ الرّبح یتحقّق بالبیع و یتوقّع بالشّرا، و قیل: المراد بالتّجارة الشّری فانّه أصلها و مبدؤها.
(یقطعون به أیّام الحیاة) أی أیّام حیاتهم، و یحتمل أن یکون المعنی أنّهم یقطعون بالاشتغال به عن العلایق الدّنیویّة فی تمام عمرهم، فتکون أیّام الحیاة مفعولا فیه لا مفعولا به و الأوّل أظهر.
(و یهتفون بالزّواجر عن محارم اللّه فی أسماع الغافلین) عن ذکر اللّه أی یصیحون بالمواعظ البالغة و النّصایح الزّاجرة فی أسماع أهل اللّهو و الغفلة زجرا لهم أی إزعاجا و إبعادا عن المحارم (یأمرون) غیرهم (بالقسط) و العدل (و یأتمرون) أی ینقادون (به) فی أنفسهم (و ینهون عن) الفحشاء و (المنکر و یتناهون) أی یکفّون (عنه) فی ذاتهم لما عرفت فی شرح الخطبة المأة و الرابعة أنّ النّهی عن المنکر إنّما هو بعد التناهی عنه.
(فکأنّما قطعوا الدّنیا) و انتهوا (إلی الاخرة و هم فیها) أی و الحال أنّهم فی الدّنیا فکأنّهم قطعوها و مضوا إلی الدّار الأخری (فشاهدوا) بعین الیقین (ما وراء ذلک) العالم.
(فکأنّما) هم و الجنّة کمن قد رآها فهم فیها منعّمون و علی الأرائک متّکؤون و هم و النار کمن قد رآها فهم فیها معذّبون و من هولها مصطرخون و کأنما (اطلعوا عیوب أهل البرزخ فی طول الاقامة فیه) أی علموا فظایع البرزخ و شداید أهله الغایبة عن نظر أهل الدّنیا فی مدّة الاقامة المتمادیة الطویلة لهم فیه (و) کأنما مجاز (حقّقت القیامة علیهم عداتها) فی إسناد التحقیق إلی القیامة و کذا إضافة العدات إلی ضمیرها تجوّز، و المراد کأنّ القیامة قد قامت علیهم و حقّق اللّه تعالی مواعیده التی تکون فیها من تکویر الشمس و طمس النجوم و تسییر الجبال و حشر الوحوش و کون الناس کالفراش المبثوث و الجبال کالعهن المنفوش و فرار المرء من أخیه و امّه و أبیه و صاحبته و بنیه لکلّ امرء منهم یومئذ شأن یغنیه
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 260
وجوه یومئذ مسفرة ضاحکة مستبشره و وجوه یومئذ علیها غبرة ترهقها قترة إلی غیر هذه مما أخبر به الکتاب العزیز و نطق به الأخبار.
(فکشفوا) ببیاناتهم الفصیحة و کلماتهم النصیحة (غطاء ذلک) أی ما رأوه بعین الیقین من محجوبات الغیوب و مستورات الغیب المحجوب (لأهل الدّنیا) تنفیرا لهم عنها و ترغیبا إلی دار الاخری (حتّی کأنهم) من شدّة الیقین و قوّة أبصار البصایر و آذان العقول (یرون) من أحوال النشأة الأخرویة (ما لا یری) سایر (الناس و یسمعون ما لا یسمعون) و هذا المقام مقام قوله علیه السّلام: لو کشف الغطاء ما ازددت یقینا.
قال الشارح البحرانیّ: لما کان السبب فی قصور النفوس عن ادراک أحوال الاخرة و هو تعلّقها بهذه الأبدان و اشتغالها بتدبیرها و الانغماس فی الهیئات الدّنیویة المکتسبة عنها، و کان هؤلاء الموصوفون قد غسلوا درن تلک الهیات من ألواح نفوسهم بمداومة ذکر اللّه و ملازمة الرّیاضة التامّة، حتّی صارت نفوسهم کمرایا مجلوّة حوذی بها سطر الحقائق الالهیة فجلت و انتقشت بها، لا جرم شاهدوا بعین الیقین سبیل النجاة و سبیل الهلاک و ما بینهما فسلکوا علی بصیرة و هدوا الناس علی یقین و اخبروا عن امور شاهدوها بأعین بصائرهم و سمعوا باذان عقولهم، فکأنهم فی وضوح ذلک لهم و ظهوره و اخبارهم عنه قد شاهدوا ما شاهده الناس بحواسّهم ما لم یشاهده الناس و سمعوا ما لم یسمعوه.
(فلو مثلتهم بعقلک) أی تصوّرت مثالهم و صورهم (فی مقاومهم المحمودة) أی مقامات عبودیتهم و تذلّلهم التی یحمدهم اللّه ربّ العالمین بالقیام فی تلک المقامات (و مجالسهم المشهودة) أی مجالس عبادتهم و تضرّعهم الّتی تشهدها الملائکة المقرّبون کما قال عزّ من قائل «وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً» قال المفسرون معناه إنّ صلاة الفجر تشهدها ملائکة اللّیل و ملائکة النهار استعارة تمثیلیّة و قوله علیه السّلام: (و قد نشروا دواوین أعمالهم و فرغوا لمحاسبة أنفسهم) من الاستعارة التمثیلیّة حیث شبّههم علیه السّلام فی تتبّعهم لنفوسهم و ملاحظتهم لألواح ضمایرهم
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 261
و تفکّرهم فی ما ثبت فی تلک الألواح من صور أعمالهم الّتی عملوها من خیر أو شرّ و تدبیرهم فی جبران الخاسرة منها و مطالبتهم أنفسهم بتدارک ما فاتت و فرّطت فیها بالتاجر الذی یفتح دفتر تجارته، و ینشر دیوان حسابه و ینظر ما کتب فیه من صورة مکاسبه و یلاحظ ربحه و خسرانه، و یدبّر تدارک خسارته.
و قد قال علیه السّلام فی الخطبة التّاسعة و الثمانین: عباد اللّه زنوا أنفسکم من قبل أن توزنوا و حاسبوها من قبل أن تحاسبوا، و قد مرّ فی شرحه ما ینفع فی هذا المقام و حقیقة محاسبة النّفس علی ما نبّه علیه الغزالی أن یکون للعبد ساعة فی آخر النّهار یطالب النفس و یحاسبها علی جمیع حرکاتها و سکناتها کما یفعل التجار فی الدّنیا مع الشرکاء فی آخر کلّ سنة أو شهر أو یوم حرصا منهم علی الدّنیا و خوفا من فوات منافعها.
فانّ التّاجر إذا جلس مجلس المحاسبة مع شریکه ینظر أوّلا فی رأس المال، ثمّ فی الرّبح و الخسران لیتبیّن له الزّیادة و النّقصان، فان کان من فضل حاصل استوفاه و شکره، و إن کان من خسران ضمّنه و کلّفه جبرانه فی المستقبل و کذلک رأس مال العبد فی دینه الفرائض و ربحه النّوافل و الفضایل و خسرانه المعاصی و موسم تلک التجارة تمام النّهار، و النّفس بمنزلة الشریک فلیحاسبها أوّلا علی الفرائض فإنّ أدّاها علی وجهها شکر اللّه تعالی علی ذلک، و إن فوّتها من أصلها طالبها بالقضاء و إن أدّاها ناقصة کلّفها الجبران بالنّوافل، و إن ارتکب معصیة اشتغل بمؤاخذتها و معاتبتها لیستوفی منها ما یتدارک به ما فرّط کما یصنع التّاجر بشریکه.
و کما أنّه یفتّش فی حساب الدّنیا عن الحبّة و القیراط و یبالغ فی المداقّة و یلاحظ مداخل الزّیادة و النقصان، فینبغی له أن یبالغ فی المداقّة فی حساب نفسه عن خواطره و أفکاره و قیامه و قعوده و أکله و شربه و تکلّمه بل عن جمیع حرکاته و سکناته، و ینبغی أیضا أن یحاسب النّفس علی جمیع عمره یوما فیوما و ساعة فساعة فی جمیع الأعضاء الظاهرة و الباطنة.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 262
و قد نقل عن بعض العرفاء و کان محاسبا لنفسه أنّه حسب یوما فاذا هو ابن ستّین سنة، فحسب أیّامها فاذا هی أحد و عشرون ألف یوم و خمسمائة یوم، فصرخ و قال: یا ویلتی أ ألقی الملک بأحد و عشرین ألف ذنب فکیف و فی کلّ یوم عشرة آلاف ذنب، ثمّ خرّ مغشیّا علیه فاذا هو میّت.
فهکذا ینبغی أن یحاسب نفسه علی الانفاس و علی معصیته بالقلب و الجوارح فی کلّ ساعة، و لو رمی العبد بکلّ معصیة حجرا فی داره لکان فی مدّة قلیلة تلا صغیرا و لکنّه یتساهل فی حفظ المعاصی و الملکان یحفظان علیه ذلک أحصاه اللّه و نسوه و أمّا أولیاء اللّه الکاملون فی مقام العبودیّة و الطاعة فلهم المداقّة فی محاسبة أنفسهم و معاتبتها (علی کلّ صغیرة و کبیرة امروا بها فقصّروا عنها أو نهوا عنها ففرّطوا فیها) لعدم إخراجهم أنفسهم من حدّ التقصیر فانّه عزّ و جلّ لا یمکن أن ینال مدی عبادته، و کیف یمکن البلوغ إلی مدی عبادة من لا مدی له، و من ذلک أنّ المعصومین علیهم السّلام کانوا یعدّون أنفسهم فی عداد المذنبین المقصّرین لکون حسنات الأبرار سیئات المقرّبین حسبما عرفت تفصیلا فی شرح الخطبة الاولی عند تحقیق عصمة الأنبیاء علیهم السّلام.
(و حمّلوا ثقل أوزارهم) و آثامهم (ظهورهم فضعفوا عن الاستقلال بها) أی عن حمل الاوزار (فنشجوا نشیجا) أی بکوا بکاء متوجّع مجاز (و تجاوبوا نحیبا) أی جاوب بعضهم بعضا بالنّحیب و البکاء الشّدید، و لفظ التّجاوب مجاز فانّهم لمّا کانوا فی مقام محاسبة النّفس رافعین أصواتهم بالبکاء صاروا بمنزلة المتجاوبین کأن کلّا منهم یجاوب الاخر ببکائه و نحیبه.
(یعجّون إلی ربّهم من مقاوم ندم و اعتراف) أی یرفعون أصواتهم إلیه عزّ و جلّ بالتّضرّع و الابتهال فی مقامات التوبة و الابتهال و الاعتراف بالتّفریط و التّقصیر.
و قوله (لرأیت) جواب لو مثّلتهم حسبما اشرنا إلیه أی لو تصوّرت حالاتهم فی مقاماتهم المحمودة و مجالسهم المشهودة و شاهدت من شئونهم کیت و کیت لرأیت (أعلام هدی) یهتدی باثارهم فی ظلم الضّلالة (و مصابیح دجی) یقتبس من أنوارهم
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 263
فی غیاهب الجهالة (قد حفّت بهم الملائکة) أی أحاطت علیهم الملائکة تشریفا و إکراما و عنایة من اللّه تعالی فی حقّهم (و تنزّلت علیهم السّکینة) و هی هیئة جسمانیّة تنشاء من استقرار الأعضاء و طمأنینتها مع اعتدال حرکاتها، و لعلّ المراد بها برد الیقین الّذی اشرنا إلیه فی شرح الکلام الّذی قبل هذا الکلام له علیه السّلام.
(و فتحت لهم أبواب السّماء) بالعنایات الالهیّة و الافاضات الملکوتیّة و الألطاف الغیبیّة (و اعدّت لهم مقاعد الکرامات) المشار إلیها فی قوله عزّ و جلّ «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ. فِی مَقْعَد صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدرٍ».
قال أمین الاسلام الطّبرسی: أی أنهار من الخمر و الماء و العسل، وضع نهر فی موضع أنهار لأنّه اسم جنس یقع علی القلیل و الکثیر، و الاولی أن یکون انّما و حدّ لوفاق الفواصل فی «مقعد صدق» أی فی مجلس حقّ لا لغو فیه و لا تأثیم و قیل: وصفه بالصّدق لکونه رفیعا مرضیا، و قیل: لدوام النعیم به و قیل: لأنّ اللّه صدق وعد أولیائه فیه «عند ملیک مقتدر» أی عند اللّه سبحانه فهو المالک القادر الذی لا یعجزه شیء، و لیس المراد قرب المکان تعالی اللّه عن ذلک علوّا کبیرا بل المراد أنهم فی کنفه و جواره و کفایته حیث تنالهم غواشی رحمته و فضله.
و الحاصل أنهم هیأت لهم تلک المقاعد (فی مقام اطلع اللّه علیکم فیه) و فی نسخة الشارح المعتزلی علیهم بدل علیکم و هو أنسب و علی هذه النسخ فلعلّه من تغلیب المخاطبین علی الغایبین، و یمکن أن یکون النکتة فی العدول من الغیبة علی الخطاب تهییج المخاطبین و الها بهم بالتنبیه علی أنّ اللّه تعالی مطلع علیکم و علیهم جمیعا و لکن مقاعد کراماته صارت مخصوصة بهم لتکمیلهم للعبودیة فینبغی أن تکونوا مثلهم حتی تکون معدّة لکم أیضا کما اعدّت لهم.
(فرضی سعیهم) أی جدّهم و جهدهم فی العبادة (و حمد مقامهم) أی مقام عبودیتهم و هو فوق مرتبة مقام العبادة لأنّ العبادة للعوام من المؤمنین و العبودیة للخواصّ من السالکین و العبادة لمن له علم الیقین و العبودیة لمن له عین الیقین فانّ حقیقة العبودیة هی الاسر و التذلل فی قید الرّقیة و أن لا یبقی فیه أثر من آثار
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 264
هواه، و أن تکون أوقاته مستغرقة فی خدمة مولاه مصروفة إلی تحصیل رضاه و لذلک وصف اللّه نبیه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بهذا الوصف فی غایة غایات مقام القرب و الزّلفی حیث قال تعالی «ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی . فَأَوْحی إِلی عَبْدهِ ما أَوْحی» فعبّر بلفظ العبد إشارة إلی أنه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی ذلک المقام کان فانیا فی اللّه لم یکن له همّ أصلا فیما سواه منقطعا عن جمیع ما عداه.
(یتنسّمون بدعائه روح التجاوز) ای یشمّون بدعائه و مناجاته تعالی النسیم الطیب و الهواء الذی تستلذّه النفس و یزیل عنها الهمّ لما حصل من تجاوزه عزّ و جلّ من تقصیرهم و صفحه عنهم استعاره (رهائن فاقة إلی فضله) قال الشارح البحرانی استعار لهم لفظ الرّهائن لکونهم فی محلّ الحاجة إلی فضله لا معدل و لا ملجأ لهم عنه کالرهائن فی ید المسترهن.
و کذلک الاساری فی قوله علیه السّلام (و اساری ذلّة لعظمته) و وجه المشابهة کونهم فی مقام الذّلة تحت عظمته کالأسیر بالنسبة إلی عظمة من اسره.
(جرح طول الاسی قلوبهم و طول البکاء عیونهم) أی صارت قلوبهم و عیونهم مجروحة من طول الحزن و البکاء لما فیهم من مزید الخوف و الخشیة الملازم لکمال المعرفة التی لهم بعظمة الربّ تعالی و عزّته (لکلّ باب رغبة إلی اللّه منهم ید قارعة) أراد بأبواب الرّغبة أنواع العبادات و القربات، و بقرعهم لتلک الأبواب جدّهم فی اقامتها و عدم غفلتهم عنها.
و قال البحرانی: أشار بقرعهم لکلّ باب من أبواب الرّغبة إلی اللّه إلی توجیه أسرارهم و عقولهم إلی القبلة الحقیقیة استشرافا لأنوار اللّه و استتماما لجوده.
(یسألون من لا تضیق لدیه المنادح) الاتیان بالموصول لزیادة التّقریر أی تقریر الغرض المسوق له الکلام، فانّ المقصود به الحثّ علی سؤاله و التّرغیب إلیه تعالی بالتّنبیه علی سعة بحر کرمه وجوده و عدم ضیقه عن سؤال السّائلین و آمال الرّاغبین، فهو أدلّ علی هذا الغرض من أن یقول یسألون اللّه أو یسألون الرّب تعالی و محصّله أنّه عزّ و جلّ لا یفره المنع و الجمود و لا یکدیه الاعطاء و الجود
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 265
بل لو وهب ما تنفّست عنه معادن الجبال و ضحکت عنه أصداف البحار من فلزّ اللّجین و العقیان و نثارة الدرّ و حصید المرجان ما أثرّ ذلک فی جوده و لا أنفد سعة ما عنده و لکان عنده من ذخایر الأنعام ما لا تنفده مطالب الأنام لأنّه الجواد الّذی لا یغیضه سؤال السّائلین و لا یبخّله إلحاح الملحّین.
(و لا یخیب علیه الرّاغبون) و لا ییأس من فضله و کرمه إلّا الکافرون (فحاسب نفسک لنفسک) أی حاسب نفسک الّتی هی أعزّ الأنفس علیک و أحبّها إلیک لأجل منفعة نفسک أی تولّ أنت بنفسک بمحاسبة نفسک قبل أن تحاسب بها (فانّ غیرها من الأنفس علیها حسیب) أی محاسب (غیرک) یعنی سایر الأنفس الّتی لم یتولّ صاحبها محاسبتها فانّ لها حسیبا یحاسبها، و هو اللّه ربّ العالمین مالک یوم الدّین أسرع الحاسبین کما قال عزّ شأنه «إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادهِ وَ یُرْسلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَةً حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا یُفَرِّطُونَ. ثُمَّ رُدُّوا إِلَی اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ أَلا لَهُ الْحُکْمُ وَ هُوَ أَسْرَعُ الْحاسبینَ».
الترجمة:
و بدرستی که از برای ذکر خدا أهلی است که فرا گرفته اند آن را عوض از متاع دنیا، پس مشغول نساخت ایشان را نه کسب و نه مبایعه از آن ذکر می برند و می گذارند با ذکر اوقات زندگانی دنیا را، و صدا می کنند با مواعظ مانعه از محرّمات الهی در گوشهای غافلان، و امر می کنند بعدالت و گردن می نهند خودشان بان، و نهی میکنند از قبیح و باز دارند خودشان را از آن.
پس گویا که قطع کرده اند دنیا را و رسیده اند باخرت و حال آنکه در دنیا باشند، پس مشاهده کرده اند پشت سر دنیا را، پس گویا که مطلع گشته اند بر پنهانیهای أهل برزخ درد رازی اقامت و توقف ایشان در آن، و محقق ساخته قیامت بر ایشان وعدهای خودش را، پس برداشتند پردهای حالات أهل برزخ و قیامت را از برای أهل دنیا باندازه که گویا می بینند ایشان چیزی را که نمی بینند مردمان و می شنوند چیزی را که نمی شنوند مردمان.
پس مصوّر سازی ایشان را بعقل خودت در مقامهای پسندیده ایشان، و مجلسهای برگزیده ایشان که شهادت گاه ملائکه مقرّبینند در حالتی که ایشان گشوده باشند دفترهای عملهای خودشان را، و فارغ شده باشند از برای محاسبه نفسهای خودشان بر هر عملی از عملهای کوچک و بزرگ که مأمور شده باشد بان، پس تقصیر کرده باشند در آن یا نهی شده باشند از آن پس مساحله کرده باشند در آن و بار کرده باشند گرانی گناهان خودشان را بر پشتهای خودشان، پس ناتوان باشند از بلند
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 267
کردن و برداشتن آن، پس گریه کنند به آواز بلند غمناک، و جواب یکدیگر را می دهند با گریه و زاری، ناله می کنند بسوی پروردگار خود در مقامهای توبه و پشیمانی، و اقرار بتقصیر.
هر آینه می بینی علامتهای هدایت و چراغهای تاریکی و ظلمت در حالتی که احاطه کرده باشند بایشان ملائکه ها، و نزول کرده باشد بایشان تمکین و وقار، و گشوده باشد از برای ایشان درهای رحمت آسمان، و مهیا شده باشد از برای ایشان مجلسهای کرامت و شرافت در مقامی که مطلع شده خدای تعالی بر شما در آن مقام، پس خوشنود شده خدا از سعی و کوشش ایشان، و پسندیده مقام بندگی ایشان را در حالتی که استشمام می کنند بسبب دعای او نسیم عفو و تجاوز را.
ایشان گروهای فقر و فاقه اند بسوی فضل و کرم او، و اسیرهای ذلّتند مر بزرگواری و عزّت او را، مجروح و زخمدار نموده درازی حزن و اندوه دلهای ایشان را و درازی گریه چشمهای ایشان را از برای هر در رغبت کردن بسوی خدا از ایشانست دست کوبنده، سؤال می کنند از کسی که تنگ نمی شود در نزد او وسعتهای کرم وجود، و نومید نمی گردد بر درگاه نوال او رغبت کنندگان، پس محاسب باش نفس خودت را از برای نفس خود، پس بتحقیق که از برای غیر نفس تو از نفسها محاسبی هست غیر از تو که أسرع الحاسبین است.
