[hadith]حق الوالی و حق الرعیة:
ثُمَّ جَعَلَ سُبْحَانَهُ مِنْ حُقُوقِهِ حُقُوقاً افْتَرَضَهَا لِبَعْضِ النَّاس عَلَی بَعْضٍ، فَجَعَلَهَا تَتَکَافَأُ فِی وُجُوهِهَا وَ یُوجِبُ بَعْضُهَا بَعْضاً وَ لَا یُسْتَوْجَبُ بَعْضُهَا إِلَّا ببَعْضٍ. وَ أَعْظَمُ مَا افْتَرَضَ سُبْحَانَهُ مِنْ تِلْکَ الْحُقُوقِ حَقُّ الْوَالِی عَلَی الرَّعِیَّةِ وَ حَقُّ الرَّعِیَّةِ عَلَی الْوَالِی، فَرِیضَةٌ فَرَضَهَا اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِکُلٍّ عَلَی کُلٍّ، فَجَعَلَهَا نِظَاماً لِأُلْفَتِهِمْ وَ عِزّاً لِدینِهِمْ، فَلَیْسَتْ تَصْلُحُ الرَّعِیَّةُ إِلَّا بصَلَاحِ الْوُلَاةِ، وَ لَا تَصْلُحُ الْوُلَاةُ إِلَّا باسْتِقَامَةِ الرَّعِیَّةِ. فَإِذَا أَدَّتْ الرَّعِیَّةُ إِلَی الْوَالِی حَقَّهُ وَ أَدَّی الْوَالِی إِلَیْهَا حَقَّهَا، عَزَّ الْحَقُّ بَیْنَهُمْ وَ قَامَتْ مَنَاهِجُ الدِّینِ وَ اعْتَدَلَتْ مَعَالِمُ الْعَدْلِ وَ جَرَتْ عَلَی أَذْلَالِهَا السُّنَنُ، فَصَلَحَ بذَلِکَ الزَّمَانُ وَ طُمِعَ فِی بَقَاءِ الدَّوْلَةِ وَ یَئِسَتْ مَطَامِعُ الْأَعْدَاءِ. وَ إِذَا غَلَبَتِ الرَّعِیَّةُ وَالِیَهَا أَوْ أَجْحَفَ الْوَالِی برَعِیَّتِهِ، اخْتَلَفَتْ هُنَالِکَ الْکَلِمَةُ وَ ظَهَرَتْ مَعَالِمُ الْجَوْرِ وَ کَثُرَ الْإِدْغَالُ فِی الدِّینِ وَ تُرِکَتْ مَحَاجُّ السُّنَنِ، فَعُمِلَ بالْهَوَی وَ عُطِّلَتِ الْأَحْکَامُ وَ کَثُرَتْ عِلَلُ النُّفُوس، فَلَا یُسْتَوْحَشُ لِعَظِیمِ حَقٍّ عُطِّلَ وَ لَا لِعَظِیمِ بَاطِلٍ فُعِلَ، فَهُنَالِکَ تَذلُّ الْأَبْرَارُ وَ تَعِزُّ الْأَشْرَارُ وَ تَعْظُمُ تَبعَاتُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ عِنْدَ الْعِبَاد.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 122
ثمّ جعل سبحانه من حقوقه حقوقا افترضها لبعض النّاس علی بعض، فجعلها تتکافوء فی وجوهها، و یوجب بعضها بعضا، و لا یستوجب بعضها إلّا ببعض. و أعظم ما افترض سبحانه من تلک الحقوق حقّ الوالی علی الرّعیّة و حقّ الرّعیّة علی الوالی، فریضة فرضها اللّه سبحانه لکلّ علی کلّ، فجعلها نظاما لالفتهم، و عزّا لدینهم، فلیست تصلح الرّعیّة إلّا بصلاح الولاة، و لا تصلح الولاة إلّا باستقامة الرّعیّة. فإذا أدّت الرّعیّة إلی الوالی حقّه، و أدّی الوالی إلیها حقّها، عزّ الحقّ بینهم، و قامت مناهج الدّین، و اعتدلت معالم العدل، و جرت علی أذلالها السّنن، فصلح بذلک الزّمان، و طمع فی بقاء الدّولة، و یئست مطامع الأعداء. و إذا غلبت الرّعیّة والیها و أجحف الوالی برعیّته، اختلفت هنالک الکلمة، و ظهرت معالم الجور، و کثر الإدغال فی الدّین، و ترکت محاجّ السّنن، فعمل بالهوی، و عطّلت الأحکام، و کثرت علل النّفوس، فلا یستوحش لعظیم حقّ عطّل، و لا لعظیم باطل فعل، فهنالک تذلّ الأبرار، و تعزّ الأشرار، و تعظم تبعات اللّه سبحانه عند العباد.
اللغة:
و (التّکافؤ) التّساوی و الاستواء و (یستوجب) بالبناء علی المفعول و (المنهج) واضح الطریق و (ذلّ) الطریق بالکسر محجّتها و الجمع أذلال کحبر و أخبار و (الادغال)
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 123
بالکسر أن یدخل فی الشیء ما لیس منه و بالفتح جمع الدّغل محرّکة کأسباب و سبب هو الفساد و (المحاجّ) بتشدید الجیم جمع المحجّة بفتح المیم و هی الجادّة.
و (تذلّ) و (تعزّ) بالبناء علی الفاعل من باب ضرب و فی بعض النّسخ بالبناء علی المفعول و (التّبعة) و زان کلمة ما تطلبه من ظلامة و الجمع تبعات.
الاعراب:
و قوله: فریضة فرضها اللّه فی بعض النّسخ بالنّصب علی الاشتغال أو علی الحال کما قاله بعض الشّراح، و فی بعضها بالرّفع علی أنّه خبر لمبتدأ محذوف.
المعنی:
و لما بیّن حقّ اللّه علی عباده و هو الحقّ الذی له لنفسه عقّبه ببیان حقوق الناس بعضهم علی بعض فقال:
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 127
(ثمّ جعل سبحانه من حقوقه حقوقا افترضها لبعض الناس علی بعض) و جعلها من حقوقه لافتراضها من قبله تعالی و فی القیام بها إطاعة له و امتثال لأمره، فتکون بهذا الاعتبار من حقوقه الواجبة علی عباده، و هذه الجملة توطئة و تمهید لما یرید أن ینبّه علیه من کون حقه علیه السّلام واجبا علیهم من قبله تعالی و کون القیام به اطاعة له عزّ و علا فیکون ذلک أدعی لهم علی أدائه.
(فجعلها) أی تلک الحقوق التی بین الناس (تتکافؤ) و تتقابل (فی وجوهها) أی جعل کلّ وجه من تلک الحقوق مقابلا بمثله، فحقّ الوالی علی الرعیّة مثلا و هو الطاعة مقابل بمثله فهو العدل و حسن السیرة الذی هو حقّ الرّعیة علی الوالی (و یوجب بعضها بعضا و لا یستوجب) أی لا یستحقّ (بعضها إلّا ببعض) کما أنّ الوالی إذا لم یعدل لا یستحقّ الطاعة و الزّوجة إذا کانت ناشزة لا یستحقّ النّفقة.
و لمّا مهّد ما مهّد تخلّص إلی غرضه الأصلی فقال (و أعظم ما افترض سبحانه من تلک الحقوق) المتکافئة (حقّ الوالی علی الرّعیّة و حقّ الرّعیّة علی الوالی) و إنّما کان من أعظم الحقوق لکون مصلحته عامّة لجمیع المسلمین و باعثا علی انتظام أمر الدین.
و لذلک أکّده بقوله (فریضة فرضها اللّه سبحانه لکلّ علی کلّ) و أشار إلی وجوه المصلحة فیها بقوله (فجعلها نظاما لألفتهم و عزّا لدینهم) لأنّها سبب اجتماعهم و بها یقهرون أعداءهم و یعزون أدیانهم (فلیست تصلح الرّعیّة إلّا بصلاح الولاة) کما هو المشاهد بالعیان و التجربة و شهدت علیه العقول السّلیمة (و لا تصلح الولاة إلّا باستقامة الرّعیّة) فی الطاعة إذ بمخالفتهم و عصیانهم یؤل جمعهم إلی الشّتات و حبل نظامهم إلی التّبات.
(فاذا أدّت الرّعیّة إلی الوالی حقّه) و أطاعوه (و أدّی الوالی إلیها حقّها) و عدل (عزّ الحقّ بینهم) أی یکون عزیزا (و قامت مناهج الدّین) و سبله (و اعتدلت معالم العدل) أی مظانّه أو العلامات الّتی نصبت فی طریق العدل لسلوکه (و جرت علی أذلالها السّنن) أی جرت علی محاجّها و مسالکها بحیث لا تکون فیها اعوجاج و تحریف.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 128
مجاز (فصلح بذلک الزّمان) نسبة الصّلاح إلی الزّمان من باب التوسّع و المراد صلاح حال أهله بانتظام امورهم الدّنیویّة و الاخرویّة (و طمع فی بقاء الدّولة) و السّلطنة (و یئست مطامع الاعداء) أی أطماعها باتّفاق أهل المملکة و قوّتهم.
(و) أمّا (إذا) کان الأمر بخلاف ذلک بأن (غلبت الرّعیة والیها و أجحف الوالی برعیّته) أی تعدّی علیهم و ظلمهم ف (اختلفت هنا لک الکلمة) باختلاف الاراء (و ظهرت معالم الجور) أی علاماته، إذ بغلبة الرّعیّة علی الوالی و إجحاف الوالی یحصل الهرج و المرج و یختلط النّاس بعضهم ببعض و یتسلّط الأشرار علی الأبرار و یظلم الأقویاء للضّعفاء (و کثر الادغال) أی الابداع و التلبیس أو المفاسد (فی الدّین) لاختلاف الأهواء و أخذ کلّ بما یشتهیه نفسه ممّا هو مخالف للدّین و مفسد له (و ترکت محاجّ السّنن) أی طرقها الواضحة لاعراض النّاس عنها (فعمل بالهوی و عطّلت الأحکام) الشرعیّة و التکالیف الدّینیة (و کثرت علل النفوس) أی أمراضها بما حصلت لها من الملکات الرّدیّة کالحقد و الحسد و العداوة و نحوها و قیل عللها وجوه ارتکاباتها للمنکرات فیأتی کلّ منکر بوجه و علة و رأی فاسد (فلا یستوحش لعظیم حقّ عطّل) لکثرة تعطیل الحقوق و کونه متداولا متعارفا بینهم (و لا لعظیم باطل فعل) لشیوع الباطل و اعتیادهم علیه مع کونه موافقا لهواهم (فهنا لک تذلّ الأبرار) لذلّة الحقّ الّذی هم أهله (و تعزّ الاشرار) لعزّة الباطل الّذی هم أهله (و تعظم تبعات اللّه عند العباد) إضافة التّبعات و هی المظالم إلیه تعالی باعتبار أنّه المطالب بها و المؤاخذ علیها و إلّا فالتّبعات فی الحقیقة لبعض النّاس عند بعض.
الترجمة:
پس گردانید حق سبحانه و تعالی از جمله حقوق خود حقوقی را که واجب گردانیده است آنها را از برای بعضی از مردمان بر بعضی، پس گردانید آنها را متساوی و متقابل در جهات آنها و باعث می شود بعضی از آنها به بعضی و مستحق نمی شود بعضی را مگر بعوض بعضی و بزرگترین چیزی که واجب گردانید حق سبحانه و تعالی از این حقوق حق والی و پادشاهست بر رعیّت، و حقّ رعیّت است بر والی و پادشاه فریضه ایست که فرض کرده خدای سبحانه و تعالی آنرا از برای هر یکی از والی و رعیّت بر دیگری، پس گردانید آن حقّ را سبب نظم از برای الفت ایشان و مایه عزّت از برای دین ایشان، پس صلاح نمی یابد حال رعیّت مگر بصلاح حال پادشاهان و صلاح نمی یابد حال پادشاهان مگر بانتظام أمر رعیّت.
پس وقتی که ادا کند رعیّت بوالی حقّ او را که اطاعت و فرمان برداریست و ادا کند والی برعیّت حقّ او را که عدالت و دادرسی است عزیز می شود حقّ در میانه ایشان، و مستقیم می شود راههای دین، و معتدل می شود علامتهای عدالت، و جاری می شود سنن شرعیّه بر راههای خود پس صلاح می یابد بسبب این روزگار، و امیدواری می شود در دوام و بقاء سلطنت، و مأیوس می گردد جایگاه طمع دشمنان.
و وقتی که غالب گردد و تمرّد نماید رعیّت بر پادشاه خود، یا ظلم و تعدّی کند پادشاه بر رعیّت خود مختلف می شود در آن وقت سخنان، و آشکار گردد علامتهای ظلم و ستم، و بسیار گردد دغل و مفاسد در دین، و ترک شود جادّه سنن شرعیّه، پس عمل کرده می شود بخواهشات نفسانیّه، و معطّل گردد احکام شرعیّه نبویّه، و بسیار شود ناخوشیهای نفسها، پس استیحاش نمی شود یعنی مردم وحشت نمی کنند از بزرگ حقّی که تعطیل افتد، و نه از بزرگ باطلی که آورده شود، پس در آن وقت ذلیل و خار گردند نیکوکاران، و عزیز گردد بدکرداران، و بزرگ می شود مظالم خدا بر ذمّه بندگان.
