[hadith]الخاطِئون:
وَ رَجُلٌ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) شَیْئاً لَمْ یَحْفَظْهُ عَلَی وَجْهِهِ، فَوَهِمَ فِیهِ وَ لَمْ یَتَعَمَّدْ کَذباً، فَهُوَ فِی یَدَیْهِ وَ یَرْوِیهِ وَ یَعْمَلُ بهِ وَ یَقُولُ أَنَا سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)، فَلَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ أَنَّهُ وَهِمَ فِیهِ لَمْ یَقْبَلُوهُ مِنْهُ، وَ لَوْ عَلِمَ هُوَ أَنَّهُ کَذَلِکَ لَرَفَضَهُ.
أهلُ الشُبهة:
وَ رَجُلٌ ثَالِثٌ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) شَیْئاً یَأْمُرُ بهِ ثُمَّ إِنَّهُ نَهَی عَنْهُ وَ هُوَ لَا یَعْلَمُ، أَوْ سَمِعَهُ یَنْهَی عَنْ شَیْءٍ ثُمَّ أَمَرَ بهِ وَ هُوَ لَا یَعْلَمُ، فَحَفِظَ الْمَنْسُوخَ وَ لَمْ یَحْفَظِ النَّاسخَ؛ فَلَوْ عَلِمَ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضَهُ وَ لَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ إِذْ سَمِعُوهُ مِنْهُ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضُوهُ.[/hadith]
و رجل سمع من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شیئا لم یحفظه علی وجهه، فوهم فیه، و لم یتعمّد کذبا فهو فی یدیه و یرویه و یعمل به و یقول أنا سمعته من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فلو علم المسلمون أنّه وهم فیه لم یقبلوه منه، و لو علم هو أنّه کذلک لرفضه. و رجل ثالث سمع من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شیئا یأمر به ثمّ نهی عنه و هو لا یعلم، أو سمعه ینهی عن شیء ثمّ أمر به و هو لا یعلم، فحفظ المنسوخ و لم یحفظ النّاسخ، فلو علم أنّه منسوخ لرفضه، و لو علم المسلمون إذ سمعوه منه أنّه منسوخ لرفضوه.
الاعراب:
و جملة و یرویه عطف علی جملة هو فی یدیه، و فی بعض النسخ بدون الواو فتکون حالا من الضمیر فی یدیه أو استینافیا بیانیا.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 32
المعنی:
(و) الثانی منهم (رجل سمع من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شیئا لم یحفظه علی وجهه) الذی صدر من لسانه الشریف (فوهم فیه) أی غلط و سهی (و لم یتعمّد کذبا) کتعمّد الرّجل السابق الذّکر (فهو فی یدیه) ینقله (و یرویه) لغیره (و یعمل به) فی نفسه (یقول أنا سمعته من رسول اللّه) یسنده إلیه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بزعم أنه عین ما قاله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم (فلو علم المسلمون أنه و هم فیه لم یقبلوه منه و لو علم هو أنه کذلک لرفضه) أی نبذه و ترکه و لم یروه أقول: و من ذلک اشترط علماء الدّرایة الضبط فی الرّاوی یری ضبطه لما یرویه بمعنی کونه حافظا له متیقظا غیر مغفل إن حدّث من حفظه ضابطا لکتابه حافظا من الغلط و التصحیف و التحریف ان حدّث منه عارفا بما یختلّ به المعنی ان روی به أی بالمعنی علی القول بجوازه حسبما تعرفه إنشاء اللّه تفصیلا.
(و رجل ثالث سمع من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شیئا یأمر به ثمّ نهی عنه و هو لا یعلم) بنهیه (أو سمعه ینهی عن شیء ثمّ أمر به و هو لا یعلم) بأمره (فحفظ المنسوخ و لم یحفظ الناسخ فلو علم أنه منسوخ لرفضه و لو علم المسلمون إذ سمعوه منه أنه منسوخ لرفضوه) و لکنه لجهله و غفلته عن الناسخ روی المنسوخ لغیره فقبلوه منه بحسن وثوقهم به روی فی الکافی بسند موثّق عن محمّد بن مسلم عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: قلت له: ما بال أقوام یروون عن فلان و فلان عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لا یتّهمون بالکدب، فیجیء منکم خلافه؟ قال علیه السّلام: إنّ الحدیث ینسخ کما ینسخ القرآن.
و فیه بسنده عن منصور بن حازم عن أبی عبد اللّه علیه السّلام فی حدیث قال: قلت
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 33
فأخبرنی عن أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم صدقوا علی محمّد أم کذبوا؟ قال: بل صدقوا، قال: قلت: فما بالهم قد اختلفوا؟ فقال علیه السّلام: أما تعلم أنّ الرّجل کان یأتی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فیسأله عن المسألة فیجیبه فیها بالجواب، ثمّ یجیئه بعد ذلک بما ینسخ ذلک الجواب فنسخت الأحادیث بعضها بعضا.
قال الشهید الثانی فی درایة الحدیث عند تعداد أقسام الأحادیث: و سادس عشرها الناسخ و المنسوخ، فانّ من الأحادیث ما ینسخ بعضها بعضا کالقرآن.
و الأوّل و هو الناسخ ما أی حدیث دلّ علی رفع حکم شرعیّ سابق، فالحدیث المدلول علیه بما بمنزلة الجنس یشمل الناسخ و غیره و مع ذلک خرج به ناسخ القرآن و الحکم المرفوع شامل للوجودی و العدمی و خرج بالشرعی الذی هو صفة الحکم الشرعیّ المبتدأ بالحدیث، فانه یرفع به الاباحة الأصلیة لکن لا یسمی شرعیا، و خرج بالسابق الاستثناء و الصفة و الشرط و الغایة الواقعة فی الحدیث، فانها قد ترفع حکما شرعیا لکن لیس سابقا.
و الثانی و هو المنسوخ ما رفع حکمه الشرعی بدلیل شرعیّ متأخّر عنه و قیوده یعلم بالمقایسة علی الأوّل، و هذا فنّ صعب مهمّ حتّی أدخل بعض أهل الحدیث فیه ما لیس منه لخفاء معناه، و طریق معرفته النصّ من النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مثل کنت نهیتکم عن زیارة القبور ألا فزوروها، و نقل الصحابی مثل کان آخر الأمرین من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: أنه ترک الوضوء مما مسّته النار، أو التاریخ فانّ المتأخّر منهما یکون ناسخا للمتقدّم لما روی عن الصحابة کنا نعمل بالأحادیث فالأحادیث أو الاجماع کحدیث قتل شارب الخمر فی المرّة الرّابعة نسخه الاجماع علی خلافه حیث لا یتخلّل الحدّ و الاجماع لا ینسخ بنفسه و انما یدلّ علی النسخ، انتهی کلامه رفع مقامه.
و ینبغی أن یعلم أنّ النسخ إنما یکون فی الأحادیث الواردة عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إذ لا ینسخ بعده.
الترجمة:
دویمی کسی است که شنید از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم چیزی را که حفظ نکرد آنرا با وجهی که پیغمبر فرموده بود، پس غلط کرد در آن و عمدا دروغ نگفت پس آن حدیث که شنیده بود در دست او بود و روایت میکرد آنرا و عمل می نمود بآن و می گفت که من شنیده ام آنرا از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، پس اگر می دانستند مسلمانان که او غلط کرده است در آن قبول نمی کردند آن حدیث را از او، و اگر می دانست آن کس که آن حدیث همچنین است هر آینه ترک می نمود آنرا.
و شخص سیّمی شنید از حضرت رسالتماب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم چیزی را که أمری نمود بان پس نهی فرمود آن و آن شخص ندانست نهی آنرا، یا این که شنید که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نهی میکرد از چیزی پس أمر فرمود بان و آن شخص ندانست امر به آن را پس حفظ نمود منسوخ را که حکم أولیست و حفظ نکرد ناسخ را که حکم ثانوی بود، پس اگر می دانست که حکم أولی منسوخ است هر آینه ترک میکرد آن حکم را، و اگر مسلمانان می دانستند وقتی که از او شنیدند آنرا که آن منسوخ است هر آینه ترک می کردند آنرا.
