[hadith]وَ إِنَّمَا أَتَاکَ بالْحَدیثِ أَرْبَعَةُ رِجَالٍ لَیْسَ لَهُمْ خَامِسٌ:
المنافقون:
رَجُلٌ مُنَافِقٌ مُظْهِرٌ لِلْإِیمَانِ، مُتَصَنِّعٌ بالْإِسْلَامِ
،
لَا یَتَأَثَّمُ وَ لَا یَتَحَرَّجُ، یَکْذبُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله) مُتَعَمِّداً؛ فَلَوْ عَلِمَ النَّاسُ أَنَّهُ مُنَافِقٌ کَاذبٌ لَمْ یَقْبَلُوا مِنْهُ وَ لَمْ یُصَدِّقُوا قَوْلَهُ، وَ لَکِنَّهُمْ قَالُوا صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله)، رَآهُ وَ سَمِعَ مِنْهُ وَ لَقِفَ عَنْهُ، فَیَأْخُذُونَ بقَوْلِهِ -وَ قَدْ أَخْبَرَکَ اللَّهُ عَنِ الْمُنَافِقِینَ بمَا أَخْبَرَکَ وَ وَصَفَهُمْ بمَا وَصَفَهُمْ بهِ لَکَ-؛ ثُمَّ بَقُوا بَعْدَهُ فَتَقَرَّبُوا إِلَی أَئِمَّةِ الضَّلَالَةِ وَ الدُّعَاةِ إِلَی النَّارِ بالزُّورِ وَ الْبُهْتَانِ، فَوَلَّوْهُمُ الْأَعْمَالَ وَ جَعَلُوهُمْ حُکَّاماً عَلَی رِقَاب النَّاس، فَأَکَلُوا بهِمُ الدُّنْیَا، وَ إِنَّمَا النَّاسُ مَعَ الْمُلُوکِ وَ الدُّنْیَا إِلَّا مَنْ عَصَمَ اللَّهُ، فَهَذَا أَحَدُ الْأَرْبَعَةِ.[/hadith]
و إنّما أتاک بالحدیث أربعة رجال لیس لهم خامس:
رجل منافق مظهر للإیمان متصنّع بالإسلام لا یتأثّم و لا یتحرج، یکذب علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم متعمّدا فلو علم النّاس أنّه منافق کاذب لم یقبلوا منه و لم یصدّقوا قوله و لکنّهم قالوا صاحب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم راه و سمع منه و لقف عنه فیأخذون بقوله و قد أخبرک اللّه عن المنافقین بما أخبرک، و وصفهم بما وصفهم به لک، ثمّ بقوا بعده علیه و آله السّلام فتقرّبوا إلی أئمّة الضّلالة و الدّعاة إلی النّار بالزّور و البهتان، فولّوهم الأعمال و جعلوهم حکّاما علی رقاب النّاس، و أکلوا بهم الدّنیا و إنّما النّاس مع الملوک و الدّنیا إلّا من عصم اللّه فهو أحد الأربعة.
اللغة:
و (التّصنّع) تکلّف حسن السّمت و التزیّن و (التّأثم) و (التحرّج) مجانبة الاثم و الحرج أی الضّیق یقال تحرج أی فعل فعلا جانب به الحرج کما یقال تحنث إذا فعل ما یخرج به عن الحنث، قال ابن الاعرابی: للعرب أفعال تخالف معانیها ألفاظها قالوا: تحرّج و تحنّث و تأثّم و تهجّد إذا ترک الهجود.
و (لقفه) لقفا من باب سمع و لقفانا بالتحریک تناوله بسرعة قال تعالی: «تلقف ما یأفکون»، و (عصمه اللّه) من المکروه من باب ضرب حفظه و وقاه.
الاعراب:
و قوله: صاحب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بالرفع خبر محذوف المبتدأ أی هو أو هذا صاحب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و جملة رآه تحتمل الحال و الوصف.
المعنی:
ثمّ شرع علیه السّلام فی بیان وجه اختلاف الأخبار فقال (و انما أتاک بالحدیث أربعة رجال لا خامس لهم) قال الشارح البحرانی: و وجه الحصر فی الأقسام الأربعة أنّ الناقل للحدیث عنه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم المتسمّین بالاسلام إمّا منافق أولا، و الثانی إمّا أن
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 30
یکون قد وهم فیه أولا، و الثانی إما أن لا یکون قد عرف ما یتعلّق به من شرایط الرّوایة أو یکون.
فأشار علیه السّلام إلی القسم الأوّل بقوله (رجل منافق مظهر للایمان) بلسانه منکر له بقلبه (متصنّع بالاسلام) أی متکلّف بادابه و لوازمه و مراسمه ظاهرا من غیر أن یعتقد به باطنا یعنی أنه لیس مسلما فی نفس الأمر و إنّما تسمّی بالاسلام لتدلیس الناس (لا یتأثم و لا یتحرّج) أی لا یکفّ نفسه عن موجب الاثم و لا یتجنّب عن الوقوع فی الضیق و الحرج، أولا یعدّ نفسه آثما بالکذب بل (یکذب علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم متعمّدا) لغرضه الدّنیوی و داعیة هواه النفسانی (فلو علم الناس أنه منافق کاذب لم یقبلوا منه) حدیثه کما قبلوه (و لم یصدّقوا قوله) کما صدّقوه (و لکنهم) اشتبهوا و (قالوا) هذا (صاحب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم رآه و سمع منه و لقف) أی تنال الحدیث (عنه فیأخذون بقوله) غفلة عن کذبه لحسن ظنهم به (و قد أخبرک اللّه عن المنافقین) فی کتاب المبین (بما أخبرک و وصفهم بما وصفهم به لک) الظاهر أنه علیه السّلام أراد به قوله تعالی فی سورة المنافقین «وَ إِذا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسامُهُمْ» الایة، کما صرّح علیه السلام به فی سایر طرق الرّوایة حسبما تعرفه فی التکملة الاتیة، و قد أفصح تعالی عن أحوالهم و أوصافهم بهذه الایة و الایات قبلها فی السورة المذکورة قال «إِذا جاءَکَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللَّهِ. وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقِینَ لَکاذبُونَ اتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبیلِ اللَّهِ إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ ذلِکَ بأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا فَطُبعَ عَلی قُلُوبهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ»
قال أمین الاسلام الطبرسیّ قد «و اللّه یشهد إنّ المنافقین لکاذبون» فی قولهم إنّهم یعتقدون أنک رسول اللّه، فکان إکذابهم فی اعتقادهم و أنّهم یشهدون ذلک بقلوبهم، و لم یکذبوا فیما یرجع إلی ألسنتهم، لأنّهم شهدوا بذلک و هم صادقون فیه «اتّخذوا ایمانهم جنّة» أی سترة یستترون بها من الکفر لئلا یقتلوا و لا یسبوا و لا یؤخذ أموالهم «فصدّوا عن سبیل اللّه» فأعرضوا بذلک عن دین الاسلام، و قیل:
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 31
منعوا غیرهم عن اتّباع سبیل الحقّ بأن دعوهم إلی الکفر فی الباطن، و هذا من خواصّ المنافقین، یصدّون العوام عن الدّین کما تفعل المبتدعة «انّهم ساء ما کانوا یعملون» أی بئس الّذی یعملونه من اظهار الایمان مع ابطان الکفر و الصدّ عن السّبیل «ذلک بأنّهم آمنوا» بألسنتهم، عند الاقرار بلا إله إلّا اللّه محمّد رسول اللّه «ثمّ کفروا» بقلوبهم لمّا کذبوا بهذا «فطبع علی قلوبهم» أی ختم علیها بسمة تمیّز الملائکة بینهم و بین المؤمنین علی الحقیقة «فهم لا یفقهون» أی لا یعلمون من حیث إنّهم لا یتفکرون حتّی یمیّزوا بین الحقّ و الباطل «و إذا رأیتهم تعجبک اجسامهم» بحسن منظرهم و تمام خلقتهم و جمال بزّتهم «و إن یقولوا تسمع لقولهم» لحسن منطقهم و فصاحة لسانهم و بلاغة بیانهم «کأنّهم خشب مسنّدة» أی کأنّهم أشباح بلا أرواح، شبّههم اللّه فی خلوّهم من العقل و الافهام بالخشب المسنّدة إلی شیء لا أرواح فیها و فی الصّافی مسنّدة إلی الحائط فی کونهم أشباحا خالیة عن العلم و النّظر.
(ثمّ بقوا) أی المنافقون (بعده علیه و آله السلام فتقرّبوا إلی أئمّة الضّلالة) کمعاویة و أضرابه من رؤساء بنی امیّة تلمیح (و الدّعاة إلی النّار) فیه تلمیح إلی قوله تعالی «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ» (بالزّور) أی الکذب (و البهتان فولّوهم الأعمال و جعلوهم حکاما علی رقاب النّاس) أی أئمّة الضّلال بسبب وضع الأخبار اعطوا هؤلاء المنافقین الولایات و سلّطوهم علی النّاس، و یحتمل العکس أی بسبب مفتریات هؤلاء المنافقین صاروا و الین علی النّاس و صنعوا ما شاءوا و ابتدعوا ما أرادوا قال المحدّث العلامة المجلسیّ: و لکنّه بعید.
أقول: و لعلّ وجه استبعاده أنّ ظاهر کلامه علیه السّلام یفید کون إمامة أئمّة الضلالة متقدّمة علی وضع الأخبار حیث تقرّبوا بها إلیهم فلا یکون حینئذ ولایتهم و إمامتهم مستندة إلی وضعها و مسبّبة منها، و لکن یمکن رفع البعد بأن یکون المراد أنّ ثبات حکومتهم و ولایتهم و استحکامها کان بسبب مفتریات المنافقین و إن لم یکن أصل الولایة بسببها و قوله (و أکلوا بهم الدّنیا) أی معهم أو باعانتهم، و الضّمیر الأوّل راجع إلی
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 14، ص: 32
أئمّة الضلالة، و الثانی إلی المنافقین المفترین، و یحتمل العکس أیضا.
و أشار إلی علّة تقرّبهم إلی الولاة بمفتریاتهم بقوله (و انما الناس) جمیعا (مع الملوک و الدّنیا) لکون هواهم فیها فهم عبید لها و لمن فی یدیه شیء منها حیثما زالت زالوا إلیها و حیثما أقبلت أقبلوا علیها (إلّا من عصم) ه (اللّه) تعالی منها و من أهلها، و هم الدین آمنوا و عملوا الصالحات و قلیل ما هم (ف) هذا (هو أحد الأربعة).
الترجمة:
و جز این نیست آورد بتو حدیث را چهار کس که نیست پنجمی از برای آنها:
اوّل کسی است که منافق است که ظاهر ساخته ایمان را و بخود بسته اسلام را، پرهیز ندارد از گناه و باک نمی کند از تنگی معصیت دروغ می بندد بر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از روی عمد، پس اگر بدانند مردمان که او منافق و دروغ گو است قبول نمی کنند از او، و تصدیق نمی کنند قول او را، و لیکن ایشان می گویند که این شخص مصاحب رسول خدا است دیده است او را و شنیده است از او و أخذ نموده از او، پس فرا گیرند قول او را، و بتحقیق که خبر داده است تو را خدای تعالی در قرآن از حال منافقان به آن چیز که خبر داده، و وصف فرموده ایشان را بان چیز که وصف کرده است از برای تو، پس باقی ماندند آن منافقان بعد از رحلت حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و تقرّب جستند بسوی امامان ضلالت و گمراهی و دعوت کنندگان بسوی آتش جهنم بسبب دروغ و بهتان گفتن بر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، پس گردانیدند ایشان را صاحبان اختیار کارها و حاکمان بر مردان، و خوردند با دست یکی بودن ایشان مالها را، و جز این نیست که مردمان مایلند بپادشاهان و راغبند بدنیا مگر کسی که حفظ نماید او را خدا، پس این کس یکی از آن چهار کس است.
