[hadith]وَ النَّاسُ فِی فِتَنٍ انْجَذَمَ فِیهَا حَبْلُ الدِّینِ وَ تَزَعْزَعَتْ سَوَارِی الْیَقِینِ وَ اخْتَلَفَ النَّجْرُ وَ تَشَتَّتَ الْأَمْرُ وَ ضَاقَ الْمَخْرَجُ وَ عَمِیَ الْمَصْدَرُ، فَالْهُدَی خَامِلٌ وَ الْعَمَی شَامِلٌ، عُصِیَ الرَّحْمَنُ وَ نُصِرَ الشَّیْطَانُ وَ خُذلَ الْإِیمَانُ، فَانْهَارَتْ دَعَائِمُهُ وَ تَنَکَّرَتْ مَعَالِمُهُ وَ دَرَسَتْ سُبُلُهُ وَ عَفَتْ شُرُکُهُ، أَطَاعُوا الشَّیْطَانَ فَسَلَکُوا مَسَالِکَهُ وَ وَرَدُوا مَنَاهِلَهُ، بهِمْ سَارَتْ أَعْلَامُهُ وَ قَامَ لِوَاؤُهُ فِی فِتَنٍ دَاسَتْهُمْ بأَخْفَافِهَا وَ وَطِئَتْهُمْ بأَظْلَافِهَا وَ قَامَتْ عَلَی سَنَابکِهَا، فَهُمْ فِیهَا تَائِهُونَ حَائِرُونَ جَاهِلُونَ مَفْتُونُونَ فِی خَیْرِ دَارٍ وَ شَرِّ جِیرَانٍ، نَوْمُهُمْ سُهُودٌ وَ کُحْلُهُمْ دُمُوعٌ بأَرْضٍ عَالِمُهَا مُلْجَمٌ وَ جَاهِلُهَا مُکْرَمٌ.[/hadith]
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 2، ص: 295
الفصل الثالث:
و النّاس فی فتن انجذم فیها حبل الدّین، و تزعزعت سواری الیقین، و اختلف النّجر، و تشتّت الأمر، و ضاق المخرج، و عمی المصدر، فالهدی خامل، و العمی شامل، عصی الرّحمن، و نصر الشّیطان، و خذل الإیمان، فانهارت دعائمه، و تنکّرت معالمه، و درست سبله، و عفت شرکه، أطاعوا الشّیطان فسلکوا مسالکه، و وردوا مناهله، بهم سارت أعلامه، و قام لواؤه، فی فتن داستهم بأخفافها، و وطئتهم بأظلافها، و قامت علی سنابکها، فهم فیها تایهون، حائرون، جاهلون، مفتونون، فی خیر دار و شرّ جیران، نومهم سهود، و کحلهم دموع، بأرض عالمها ملجم، و جاهلها مکرم. (2424- 2330)
اللغة:
(الفتن) جمع الفتنة و هی الحیرة و منه بأیّکم المفتون و إعجابک بالشّی ء
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 2، ص: 296
و الضّلال و الاثم و الکفر و الفضیحة و العذاب، و إذابة الذّهب و الفضّة. و الاضلال و الجنون و المحنة و المال و اختلاف النّاس فی الاراء و أکثر المعانی مناسب للمقام و (انجذم) انقطع و (الزّعزعة) تحریک الرّیح الشّجرة، و تزعزع تحرّک و (السواری) جمع السّاریة و هی الاسطوانة و (النجر) بفتح النّون کالنّجار و النّجار بالکسر و الضمّ الأصل و (الخامل) السّاقط یقال خمل الرّجل خمولا من باب قعد فهو خامل أی ساقط لانباهة له مأخوذ من خمل المنزل إذا عفا و درس و (انهارت) ای سقطت و (الدّعائم) جمع الدعامة بالکسر ما یستند إلیه الحائط و نحوه إذا مال و یمنعه من السّقوط و (التّنکر) التغیر عن حال تسرک إلی حال تکرهها و (المعالم) جمع معلم کمقعد مظنة الشّی ء و ما یستدلّ به علیه و (الشّرک) من الطریق بضمّتین جواده أو الطرق التی لا نخفی علیک و لا تستجمع لک مفردها شرکة و (المناهل) جمع المنهل و هو المشرب و (الدّوس) الوطی ء بالرّجل و (السّنابک) جمع السنبک طرف الحافر و (التّایهون) جمع التّایه و هو الضّال و (السّهود) کالسّهد الأرق.
الاعراب:
قوله علیه السّلام: و النّاس فی فتن، یحتمل أن یکون الجملة حالیة و العامل أرسله و هو الأظهر و یحتمل أن یکون استینافیّة و النّاس مرفوع بالابتداء، و فی فتن متعلّق بمقدر خبر له، و قوله علیه السّلام فی فتن داستهم، یحتمل أن یکون متعلّقا بقوله:
سارت أعلامه و قام لواؤه، و یحتمل أن یکون خبرا بعد خبر للنّاس، و قوله:
فهم الفاء تفریعیة، و قوله: فی خیر دار یحتمل أن یکون الجار متعلّقا بقوله: مفتونون أو ما قبله من الأوصاف، و یحتمل أن یکون خبرا ثالثا للنّاس، و قوله: بأرض عالمها ملجم یحتمل أن یکون متعلّقا بما تعلّق به قوله فی خیر دار، و یحتمل أن یکون خبرا رابعا.
المعنی:
اعلم أنک قد عرفت أنّ الجملة أعنی قوله علیه السّلام (و النّاس فی فتن) یحتمل أن یکون حالیة و علی ذلک فالمراد بالنّاس هو أهل زمان البعثة و المراد بالفتن فتن
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 2، ص: 297
العرب فی الجاهلیة، و یحتمل أن یکون مستأنفة و علیه فالجملة مسوقة لذمّ أحوال أهل زمانه علیه السّلام فیکون المراد بالفتن فتن بنی امیّة و معاویة علیه الهاویة و علی الاحتمال الأوّل فمعناه أنّه سبحانه أرسل النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و بعثه و الحال أنّ النّاس یومئذ کانوا فی ضلالات و تشتت آراء، و اختلاف أهواء (انجذم) أی انقطع (فیها) أی فی تلک الفتن تشبیه (حبل الدّین) و انفصمت عروة الشّرع المبین و تشبیهه الدّین بالحبل من جهة أنّ المعتصم به مأمون إذ هو حبل اللّه سبحانه و قد أمر اللّه بالاعتصام به حیث قال:
«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ، وَ اعْتَصِمُوا بحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا» أی تمسکوا بدین اللّه أو بالقرآن أو بأهل البیت علیهم السّلام کما فی الأخبار الکثیرة، قال فی الکشّاف عند تفسیر الآیة قولهم اعتصمت بحبله یجوز أن یکون تمثیلات لاستظهاره به و وثوقه بحمایته بامساک المتدلی من مکان مرتفع بحبل وثیق یأمن انقطاعه، و أن یکون الحبل استعارة لعهده و الاعتصام لوثوقه بالعهد أو ترشیحا لاستعارة الحبل بما یناسبه، و المعنی و اجتمعوا علی استعانتکم باللّه و وثوقکم به و لا تفرّقوا عنه أو و اجتمعوا علی التّمسک بعهده إلی عباده و هو الایمان و الطاعة أو بکتابه لقوله علیه السّلام: القرآن حبل اللّه المتین لا تنقضی عجائبه و لا یخلق من کثرة الرّد من قال به صدق و من عمل به رشد و من اعتصم به هدی إلی صراط مستقیم انتهی.
و بالجملة الدّین هو حبل اللّه المتین، و ذکر الانجذام من قبیل ترشیه التشبیه و المراد بذلک الانجذام هو انحراف الخلق عن الحقّ و عدم تمسکهم به و عدولهم عن سواء السّبیل کنایة (و تزعزعت) أی تحرّکت و اضطربت (سواری الیقین) أی دعائمه و اسطواناته، و المراد بالیقین هو الحق و العقائد الیقینیة و اضطراب دعائمه کنایة عن عدم استقامة النّاس علیه و تزلزل عقایدهم، أو کنایة عن موت أهل الدّین الذین کان
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 2، ص: 298
بهم قوامه و انقراض العاملین الذین لم یأخذهم فی اللّه لومة لائم (و اختلف النّجر) أی الاصل الجامع للخلق و هی الفطرة التی فطر النّاس علیها (و تشتت الأمر) أی تفرق أمر الدین بتفرق الأهواء و تشتت الآراء (و ضاق) للخلق بعد تورّطهم فی فتن الشّبهات و اقتحامهم فی الهلکات (المخرج) منها (و عمی) علیهم (المصدر) أی طریق الصّدور عنها و الخلاص منها.
مجاز عقلی- تشبیه المعقول بالمحسوس و إسناد العمی إلی المصدر من باب المجاز العقلی و الاسناد إلی المحلّ إذ العمی فی الحقیقة صفة البصر و المراد به هنا فقد البصیرة تشبیها للمعقول بالمحسوس فکما أنّ فاقد البصر لا یهتدی إلی مقاصده المدرکة بحسّ البصر فکذلک انتفاء البصیرة یوجب الضّلالة عن طریق الحقّ و العجز عن الوصول إلی الواقع (فالهدی خامل) أی أعلام الهدایة بینهم حال عماهم عن المصدر ساقطة و مندرسة و أنوار الدرایة منکسفة و منطمسة (و) رین (العمی شامل) علیهم أی غشاوة الضّلالة محیطة بقلوبهم فهم مشترکون فی تورّط الشّبهات مغتمرون فی ظلم الجهالات (عصی الرّحمن) بخمول الهدی (و نصر الشیطان) بشمول العمی و اتّباع الهوی (و خذل الایمان) بانفصام عروته الوثقی.
(و) لأجل خذلانه و اضطراب قواعده و أرکانه کنایة (انهارت دعائمه) و سقطت سواریه (و تنکرت معالمه) و تغیرت آثاره و دعائم الایمان و معالمه کنایتان عن حملة الدین و دعاة الحقّ، و انهیارهم کنایة عن عدمهم أو عدم قبول قولهم، و [تنکرت] تنکرهم إشارة إلی عدم معرفة الخلق لهم لقلتهم (و درست سبله) و طرقه (و عفت شرکه) و جواده فلم یبق له سبیل یوصل إلیه و لا جادّة سالکة الیه، و هذا کله مبالغة فی ضعف الایمان و وهن الدّین (أطاعوا الشیطان) بمخالفة الاوامر و النّواهی و إتیان المعاصی و المناهی (فسلکوا مسالکه) و اتّبعوا آثاره (و وردوا مناهله) و شربوا من عیون ضلالته (بهم سارت أعلامه و قام لواؤه) و قوی شوکته و استحکم خبائله حیث کانوا من جنوده معاونین له شرکاء معه ساعین فی إطفاء نور الهدایة و إعلاء لواء الضلالة
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 2، ص: 299
(فی فتن) و الظاهر أنّ المراد بهذه الفتن غیر ما سبق أوّلا «1» إذ النکرة إذا اعیدت کانت غیر الاولی، و علی تقدیر تعلقه بقوله سارت فالمغایرة أظهر، استعارة و شبّه علیه السّلام هذه [الفتن ] بأنواع الحیوان فاستعار لها أخفافا و أظلافا و حوافر و قال (داستهم) أی وطأتهم (بأخفافها، و وطأتهم بأظلافها، و قامت علی سنابکها) أی أطراف حوافرها.
قال الشّارح البحرانی و یحتمل أن یکون هناک إضمار، أی داستهم بأخفاف إبلها و وطأتهم بأظلاف بقرها و قامت علی سنابک خیلها، فحذف المضاف و اقیم المضاف إلیه مقامه و حینئذ یکون التّجوز فی نسبة الوطی و الدّوس و القیام إلیها فقط و هو المجاز فی الاسناد.
و کیف کان (فهم فیها) أی فی هذه الفتن (تائهون) ضالون عن القصد (حایرن) متحیرون فی أن الصّواب فی أیّ جهة ما لهم «2» قبلة و لا دبرة (جاهلون) غیر عالمین بالحقّ، مفتونون بالفتن العمیاء الصّماء «3» (فی خیر دار) و هو مکّة زادها اللّه شرفا (و شرّ جیران) یعنی قریشا.
قال الشّارح المعتزلی و هذا لفظ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله حین حکی بالمدینة حالة کانت فی مبدء البعثة، فقال: کنت فی خیر دار و شرّ جیران (نومهم سهود، و کحلهم دموع) صفتان للجیران، قال المعتزلی: هو مثل أن یقول جودهم بخل و أمنهم خوف، أی لو استتمّهم محمّد صلّی اللّه علیه و آله النّوم لجادوا علیه بالسّهود عوضا عنه، و لو استجداهم الکحل لکان کحلهم الذی یصلونه به الدّموع (بأرض عالمها) أی العارف بصدق محمّد صلّی اللّه علیه و آله و المؤمن به (ملجم) بلجام الخوف و التّقیة (و جاهلها) أی الجاحد لنبوّته و المنکر له (مکرم) بکرامة العزّ و المکنة.
(1) من قوله و الناس فی فتن، منه.
(2) یقال ماله قبله و لا دبرة ای لا یهتد الی جهة امره، قاموس.
(3) یقال فتنة عمیاء صماء ای لا یری منها مخرجا او المراد بها صاحبها یقع فیها علی غیر بصیرة فیعمون فیها و یصمون عن تامل الحق و استماع النصح، مجمع البحرین.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 2، ص: 300
استدراک:
کلّ ما ذکرناه فی معنی هذا الفصل قد أشرنا سابقا إلی أنّه مبنیّ علی کون قوله: و النّاس فی فتن جملة حالیّة مسوقة لبیان حال ابتداء البعثة، و أمّا علی الاحتمال الآخر، و هو کونه جملة استینافیة مسوقة لبیان حال أهل زمانه حسبما استظهره جمع من الشّراح و منهم الشّارح البحرانی حیث قال: و اعلم أنّ الذی یتبادر إلی الذّهن أنّ هذا القدر الذی أورده السیّد من هذه الخطبة فصول ملفقة لیست علی نظامها التی خرجت علیه مع ما یفهم من سایر عباراته أیضا فیکون المراد بالفتن الفتن الحادثة بعد زمن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و هی فتن معاویة و أصحاب الجمل و غیرها.
و علی هذا الاحتمال فالمراد بالدّین فی قوله حبل الدّین دین النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و بالنّجر هو الفطرة الاصلیّة التی کانت متّفقا علیها بوجود الرّسول و اختلفت بعده فسلک کلّ فرقة مسلکا غیر مسلک الفرقة الاخری، و بقوله: أطاعوا الشّیطان الاطاعة له بعده لهم عن الحقّ و بغیهم علیه علیه السّلام و خروجهم إلی حربه و قتالهم معه علیه السّلام، و بقوله: تائهون حائرون، أنّهم متردّدون فی أنّ الحقّ مع علیّ علیه السّلام أم مع غیره.
و قوله: فی خیر دار و شرّ جیران اختلف فیه الشّارحون، فقال الرّاوندی علی ما حکاه عنه فی شرح المعتزلی: إنّ خیر دار الکوفة و قیل الشّام لأنّها الأرض المقدّسة و أهلها شرّ جیران یعنی أصحاب معاویة و علی التفسیر الأوّل یعنی أصحابه قال: و قوله: نومهم سهود یعنی أصحاب معاویة لا ینامون طول اللّیل بل یرتبون أمره و إن کان وصفا لاصحابه بالکوفة و هو الأقرب، فالمعنی أنّهم خائفون یسهرون و یبکون لقلّة موافقتهم إیّاه و هذا شکایة منه علیه السّلام لهم، و کحلهم دموع: أی نفاقا فانّه إذا تمّ نفاق المرء ملک عینیه. و الأقوال الاخر مفصّلة فی شرح البحرانی فلتطلب منه.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 2، ص: 301
الترجمة:
حق سبحانه و تعالی ارسال فرمود حضرت رسالت پناه صلوات اللّه علیه و آله را و حال آنکه مردمان افتاده بودند در فتنه های جاهلیت از کفر و ضلالت و تفرق رأی ها و اختلاف خواهشات، چنان فتنه هایی که بریده شده بود در آن فتنه ها ریسمان متین دین مبین، و مضطرب شده بود ستون های یقین، و مختلف شده بود اصل دین ایشان، و متفرق گشته بود کار اسلام و ایمان، و تنگ شده بود بر ایشان محل خارج شدن از آن فتنه ها، و کور شده بود بر آنها محل مراجعت از آنها، پس نور هدایت در میان ایشان خاموش است، و کوری بر همه ایشان عام و شامل است، معصیت کرده شده است خداوند و دود، و یاری داده شده است ابلیس مطرود، و خوار گذاشته شده است ایمان و طاعت حضرت معبود، پس سرنگون شد ستونهای ایمان، و تغییر یافت آثار آن، پس محو شد راه های آن، و زایل گشت جاده های آن، اطاعت و فرمانبرداری کردند شیطان را، پس رفتند در راههای ضلالت آن و آشامیدند از چشمه های شقاوت آن، به اعانه ایشان سیر نمود علم های آن و راست ایستاد رایت کفر آیت آن، در فتنه هایی که پایمال کرد ایشان را با پاپوش های خود همچو شتران، و لگدکوب کرد ایشان را با ناخن های خود مثل کاوها، و راست ایستاد بر آنها بر طرف سم های خود مثل اسب ها، پس ایشان در آن فتنه ها سرگردانند متحیرانند نادانانند فریفته کانند، در بهترین سرا که مکّه معظمه است و بدترین همسایه ها که کفار قریش است، همچنان همسایه هائی که خواب ایشان بیخوابی است، و سرمه ایشان اشکهای جاریست، در زمینی که دانای آن لجام کرده شده است با لجام خوف و خشیت، و نادان آن اکرام کرده شده است به انواع عزت و کرامت.
