[hadith]أَمَّا اللَّیْلَ فَصَافُّونَ أَقْدَامَهُمْ، تَالِینَ لِأَجْزَاءِ الْقُرْآنِ یُرَتِّلُونَهَا تَرْتِیلًا، یُحَزِّنُونَ بهِ أَنْفُسَهُمْ وَ یَسْتَثِیرُونَ بهِ دَوَاءَ دَائِهِمْ؛ فَإِذَا مَرُّوا بآیَةٍ فِیهَا تَشْوِیقٌ، رَکَنُوا إِلَیْهَا طَمَعاً وَ تَطَلَّعَتْ نُفُوسُهُمْ إِلَیْهَا شَوْقاً وَ ظَنُّوا أَنَّهَا نُصْبَ أَعْیُنِهِمْ؛ وَ إِذَا مَرُّوا بآیَةٍ فِیهَا تَخْوِیفٌ، أَصْغَوْا إِلَیْهَا مَسَامِعَ قُلُوبهِمْ وَ ظَنُّوا أَنَّ زَفِیرَ جَهَنَّمَ وَ شَهِیقَهَا فِی أُصُولِ آذَانِهِمْ؛ فَهُمْ حَانُونَ عَلَی أَوْسَاطِهِمْ، مُفْتَرِشُونَ لِجِبَاهِهِمْ وَ أَکُفِّهِمْ وَ رُکَبهِمْ وَ أَطْرَافِ أَقْدَامِهِمْ، یَطْلُبُونَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فِی فَکَاکِ رِقَابهِمْ.[/hadith]
أمّا اللّیل فصافّون أقدامهم تالین لأجزاء القرآن یرتّلونه ترتیلا یحزّنون به أنفسهم و یستثیرون به دواء دائهم، فإذا مروّا بایة فیها تشویق رکنوا إلیها طمعا، و تطلّعت نفوسهم إلیها شوقا، و ظنّوا أنّها نصب أعینهم، و إذا مرّوا بایة فیها تخویف أصغوا إلیها مسامع قلوبهم، و ظنّوا أنّ زفیر جهنّم و شهیقها فی أصول آذانهم، فهم حانون علی أوساطهم، مفترشون لجباههم، و أکفّهم و رکبهم و أطراف أقدامهم، یطلبون إلی اللّه تعالی فی فکاک رقابهم.
اللغة:
و (ثار) ثورا و ثورانا أی هاج و أثار الغبار و استثاره هیّجه. و (تطلّع) الی وروده استشرف و (صغی) إلی الشیء کرضی مال إلیه و أصغی الیه سمعه أی أماله نحوه و (حنیت) العود حنوا و حناء عطفته فانحنی و تحنّی، و حنت الناقة علی ولدها حنوا عطفت و یقال لکلّ ما فیه اعوجاج من البدن کعظم اللّحی و الضلع و نحوهما الحنو بالکسر و الفتح.
الاعراب:
و قوله: أمّا اللیل فصافون، بالنصب علی الظرف، و الناصب، إما لتضمّنها معنی الفعل أو الخبر کما فی نحو قولک: أما الیوم فأنا ذاهب و أمّا إذا قلت اما فی الدّار فزید، فالعامل هو أما لا غیر کما فی قولهم أما العبید فذو عبید، أی مهما ذکرت العبید فهو ذو عبید، هذا.
و یروی بالرّفع علی الابتداء فیحتاج إلی العاید فی الخبر أی صافّون أقدامهم فیها و قوله: تالین حال من فاعل صافّون أو من الضمیر المجرور بالاضافة فی أقدامهم: و الأول أولی، و جملة یرتّلونه حال من فاعل تالین، و فی بعض النسخ یرتّلونها، فالضمیر عاید إلی أجزاء القرآن، و نصب أعینهم بنصب النصب علی الظرفیة، و یروی بالرّفع علی أنه خبر انّ و المصدر بمعنی المفعول.
و قوله: یطلبون إلی اللّه فی فکاک رقابهم، تعدیة الطلب بحرف الجرّ أعنی إلی لتضمینه معنی التضرع و فی للظرفیة المجازیة، أی یتضرّعون إلیه سبحانه فی فکاک رقابهم.
و أما ما قاله الشارح المعتزلی من أنّ الکلام علی الحقیقة مقدّر فیه حال محذوفة یتعلّق بها حرف الجرّ أی یطلبون الی اللّه سائلین فی فکاک رقابهم لأنّ طلبت لا یتعدّی بحرف الجرّ فلیس بشیء لأنّ تأویل الطلب بالسؤال لا ینهض باثبات ما رامه کما لا یخفی.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 12، ص: 123
المعنی:
و السابع عشر اتّصافهم بالتهجّد و قیام اللیل و إلیه أشار بقوله (أمّا اللیل فصافّون أقدامهم) فیها للصّلاة علما منهم بما فیه من الفضل العظیم و الأجر الخطیر و قد مدح اللّه القیام فیها و القائمین فی کتابه الکریم بقوله «سیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُود».
قال الصّادق علیه السّلام فی تفسیره: هو السّهر فی الصّلاة و بقوله «أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ» و قال تعالی أیضا إِنَّ ناشئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا».
قال الصّادق علیه السّلام فیه قیام الرّجل عن فراشه یرید به وجه اللّه تعالی عزّ و جلّ لا یرید به غیره.
و کفی فی فضله ما رواه فی الفقیة عن جابر بن إسماعیل عن جعفر بن محمّد عن أبیه علیهما السّلام أنّ رجلا سأل علیّ بن أبی طالب عن قیام اللّیل بالقرآن، فقال علیه السّلام ابشر:
من صلّی من اللیل عشر لیلة مخلصا ابتغاء ثواب اللّه قال اللّه لملائکته: اکتبوا لعبدی هذا من الحسنات عدد ما انبت فی اللیل من حبّة و ورقة و شجرة و عدد کلّ قصبة و خوص و مرعی.
و من صلّی تسع لیلة أعطاه اللّه عشر دعوات مستجابات و أعطاه اللّه کتابه بیمینه.
و من صلّی ثمن لیلة أعطاه اللّه أجر شهید صابر صادق النّیة و شفّع فی أهل بیته.
و من صلّی سبع لیلة خرج من قبره یوم یبعث و وجهه کالقمر لیلة البدر حتی
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 12، ص: 124
یمرّ علی الصراط مع الامنین و من صلّی سدس لیلة کتب من الأوابین و غفر له ما تقدّم من ذنبه و ما تأخّر.
و من صلّی خمس لیلة زاحم إبراهیم خلیل الرّحمن فی قبّته.
و من صلّی ربع لیلة کان فی أوّل الفائزین حتی یمرّ علی الصراط کالریح العاصف و یدخل الجنة بلا حساب.
و من صلّی ثلث لیلة لم یلق ملکا إلّا غبطه لمنزلته من اللّه و قیل ادخل من أیّ أبواب الجنة شئت.
و من صلّی نصف لیلة فلو اعطی ملؤ الأرض ذهبا سبعین ألف مرّة لم یعدل جزاه و کان له بذلک عند اللّه أفضل من سبعین رقبة یعتقها من ولد إسماعیل علیه السّلام.
و من صلّی ثلثی لیلة کان له من الحسنات قدر رمل عالج أدناها حسنة أثقل من جبل احد عشر مرّات.
و من صلّی لیلة تامّة تالیا لکتاب اللّه راکعا و ساجدا و ذاکرا اعطی من الثواب ما أدناه یخرج من الذنوب کما ولدته امّه، و یکتب له عدد ما خلق اللّه من الحسنات و مثلها درجات و یثبت النّور فی قبره و ینزع الاثم و الحسد من قلبه، و یجار من عذاب القبر و یعطی براءة من النّار و یبعث من الامنین، و یقول الربّ لملائکته یا ملائکتی انظروا إلی عبدی أحیا لیله ابتغاء مرضاتی اسکنوه الفردوس و له فیها مأئة ألف مدینة فی کلّ مدینة جمیع ما تشتهی الأنفس و تلذّ الأعین و لم یخطر علی بال سوی ما أعددت له من الکرامة و المزید و القربة، هذا.
و لما وصف قیامهم بالصّلاة فی اللّیل أشار إلی قراءتهم و وصف قراءتهم تفصیلا بقوله (تالین لأجزاء القرآن) فانّ البیوت الّتی یتلی فیها القرآن تضیء لأهل السّماء کما تضیء الکواکب لأهل الأرض کما روی فی غیر واحد من الأخبار و تکثر برکتها و تحضرها الملائکة و تهجرها الشّیاطین کما رواه فی الکافی عن ابن القداح عن أبی عبد اللّه علیه السّلام عن أمیر المؤمنین علیه السّلام.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 12، ص: 125
(یرتّلونه ترتیلا) قال فی مجمع البحرین: التّرتیل فی القرآن التّأنی و تبیین الحروف بحیث یتمکّن السّامع من عدّها.
و فی الکافی عن عبد اللّه بن سلیمان قال: سألت أبا عبد اللّه علیه السّلام عن قول اللّه عزّ و جلّ «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا» قال: قال أمیر المؤمنین علیه السّلام: بیّنه تبیانا و لا تهذّه هذّ الشّعر، و لا تنثره نثر الرّمل، و لکن افزعوا قلوبکم القاسیة و لا یکن همّ أحدکم آخر السّورة.
و فی مجمع البحرین عن أمیر المؤمنین علیه السّلام: ترتیل القرآن حفظ الوقوف و بیان الحروف، و فسّر الوقوف بالوقف التامّ و هو الوقوف علی کلام لا تعلّق له بما بعده لا لفظا و لا معنا، و بالحسن و هو الّذی له تعلّق، و فسّر الثانی بالاتیان بالصّفات المعتبرة عند القراءة من الهمس و الجهر و الاستعلاء و الاطباق.
و عن الصّادق علیه السّلام الترتیل أن تتمکث فیه و تحسن به صوتک، و إذا مررت بایة فیها ذکر الجنة فاسأل اللّه الجنة، و إذا مررت بایة فیها ذکر النار فتعوّذ باللّه من النار.
و قوله علیه السّلام (یحزنون به أنفسهم) أی یقرؤنه بصوت حزین.
روی فی الکافی عن ابن أبی عمیر عمّن ذکره عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: إنّ القرآن نزل بالحزن فاقرءوه بالحزن.
و فی الوسائل من الکافی عن حفص قال: ما رأیت أحدا أشدّ خوفا علی نفسه من موسی بن جعفر علیهما السّلام و لا أرجی للناس منه، و کانت قراءته حزنا، فاذا قرء فکأنه یخاطب إنسانا.
و قوله: (و یستثیرون به دواء دائهم) الظاهر أنّ المراد بدائهم هو داء الذّنوب الموجب للحرمان من الجنّة و الدّخول فی النّار، و بدوائه هو التّدبّر و التفکّر الموجب لقضاء ما علیهم من الحقّ و سؤال الجنّة و طلب الرّحمة و المغفرة و التعوّذ من النّار عند قراءة آیتی الوعد و الوعید.
کما أوضحه و شرحه بقوله (فاذا مرّوا بایة فیها تشویق) إلی الجنّة (رکنوا)
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 12، ص: 126
أی مالوا و اشتاقوا (إلیها طمعا و تطلعت) أی أشرفت (نفوسهم إلیها شوقا و ظنّوا أنّها نصب أعینهم) أی أیقنوا أنّ تلک الایة أی الجنّة الموعودة بها معدّة لهم بین أیدیهم و إنما جعلنا الظنّ بمعنی الیقین لما قد مرّ من اتّصافهم بعین الیقین و أنهم و الجنّة کمن قد رآها فهم فیها منعّمون.
(و إذا مرّوا بایة فیها تخویف) و تحذیر من النار (أصغوا) أی أمالوا (إلیها مسامع قلوبهم و ظنّوا) أی علموا (أنّ زفیر جهنّم و شهیقها) أی صوت توقدها (فی اصول آذانهم) أو المراد زفیر أهلها و شهیقهم، و الزّفیر إدخال النفس و الشهیق إخراجه، و منه قیل: إنّ الزّفیر أوّل الصوت و الشهیق آخره، و الزّفیر من الصّدر و الشهیق من الحلق، و کیف کان فالمراد أنهم و النار کمن قد رآها فهم فیها معذّبون.
و محصل المراد أنّ المتّقین یقرؤن القرآن بالتّرتیل و الصوت الحسن الحزین و یشتدّ رجاؤهم عند قراءة آیات الرّجا و خوفهم عند تلاوة آیات الخوف.
روی فی الوسائل عن الشیخ عن البرقی و ابن أبی عمیر جمیعا عن بعض أصحابنا عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: ینبغی للعبد إذا صلّی أن یرتّل فی قراءته فاذا مرّ بایة فیها ذکر الجنّة و ذکر النار سأل اللّه الجنة و تعوّذ باللّه من النار، و إذا مرّ بیا أیها الناس و یا أیها الّذین آمنوا یقول لبّیک ربّنا.
و عنه عن عثمان بن عیسی عن سماعة قال: قال أبو عبد اللّه علیه السّلام ینبغی لمن قرء القرآن إذا مرّ بایة فیها مسألة أو تخویف أن یسأل عند ذلک خیر ما یرجو و یسأل العافیة من النار و من العذاب.
و فیه عن الکلینی عن الزّهری فی حدیث قال: کان علیّ بن الحسین علیهما السّلام إذا قرء مالک «ملک» یوم الدّین یکرّرها حتی یکاد أن یموت، هذا.
و لما ذکر علیه السّلام وصف قیامهم و قراءتهم أشار إلی رکوعهم بقوله (فهم حانون) أی عاطفون (علی أوساطهم) یعنی أنّهم یحنون ظهرهم فی الرّکوع أی یمیلونه فی استواء من رقبتهم و من ظهرهم من غیر تقویس.
و أشار إلی سجودهم بقوله (مفترشون لجباههم واه کفّهم و رکبهم و أطراف أقدامهم)
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 12، ص: 127
أی باسطون لهذه الأعضاء السبعة فی حالة السجدة علی الأرض قال سبحانه «وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً».
قال فی مجمع البیان روی أنّ المعتصم سأل أبا جعفر محمّد بن علیّ بن موسی الرّضا علیه السّلام عن هذه الایة فقال علیه السّلام: هی الأعضاء السبعة التی یسجد علیها.
و فی الوسائل عن الشیخ باسناده عن زرارة قال: قال أبو جعفر علیه السّلام قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: السجود علی سبعة أعظم: الجبهة، و الیدین، و الرّکبتین، و الابهامین من الرّجلین، و ترغم بأنفک إرغاما أمّا الفرض فهذه السبعة و أمّا الارغام بالأنف فسنّة من النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.
و قوله علیه السّلام (یطلبون إلی اللّه تعالی فی فکاک رقابهم) إشارة إلی العلّة الغائیّة لهم من عباداتهم اللیلیة، یعنی أنهم یتضرّعون الیه سبحانه و یلحّون فی فکاک رقابهم من النار و ادخالهم الجنة.
الترجمة:
أما حالت ایشان در شب پس صف زنندگانند بپاهای خودشان در حالتی که تلاوت کنندگان باشند جزئهای قرآن را در حالتی که نیک قرائت می کنند آن را نیک قرائت کردنی، با تأنّی و حفظ وقوف و أداء حروف، محزون می نمایند بسبب قراءة آن نفسهای خودشان را، و بهیجان می آورند با آن دواء درد خودشان را پس اگر بگذرند در اثنای قرائت آن بایه که در آن تشویقی باشد بسوی بهشت اعتماد می کنند بان و مایل می شوند بسوی آن آیه از جهت طمع آن بشارت و مطلع باشد نفسهایشان بسوی آن از روی شوق و گمان کنند که آن آیه- یعنی وعده بهشت که مضمون آن آیه است- پیش چشم ایشان است.
و اگر بگذرند بآیه که در آن ترساندن از عذاب باشد متوجه باشند بسوی آن با گوشهای قلبهای خودشان، و گمان می کنند که صدای افروخته شدن جهنم و شیون اهل آن در بیخهای گوشهای ایشانست، پس ایشان خم شوندگان باشند بر کمرهای خود، پهن سازندگان باشند مر پیشانیهای خود را و کفهای دست خود را و زانوهای خود را و سرهای پاهای خودشان را، تضرّع می کنند بسوی خدا در وا کردن گردنهای ایشان را از زنجیر عذاب.
