[hadith]و من خطبة له (علیه السلام) یَصِفُ فیها المتقین‏:

رُوِیَ أَنَّ صَاحِباً لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) یُقَالُ لَهُ هَمَّامٌ کَانَ رَجُلًا عَابداً، فَقَالَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صِفْ لِیَ الْمُتَّقِینَ حَتَّی کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ. فَتَثَاقَلَ (علیه السلام) عَنْ جَوَابهِ، ثُمَّ قَالَ یَا هَمَّامُ: اتَّقِ اللَّهَ وَ أَحْسنْ، فَ«إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذینَ اتَّقَوْا وَ الَّذینَ هُمْ مُحْسنُونَ». فَلَمْ یَقْنَعْ هَمَّامٌ بهَذَا الْقَوْلِ حَتَّی عَزَمَ عَلَیْهِ. فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبیِّ (صلی الله علیه وآله) ثُمَّ قَالَ (علیه السلام):

أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی خَلَقَ الْخَلْقَ حِینَ خَلَقَهُمْ غَنِیّاً عَنْ طَاعَتِهِمْ، آمِناً مِنْ مَعْصِیَتِهِمْ، لِأَنَّهُ لَا تَضُرُّهُ مَعْصِیَةُ مَنْ عَصَاهُ، وَ لَا تَنْفَعُهُ طَاعَةُ مَنْ أَطَاعَهُ. فَقَسَمَ بَیْنَهُمْ مَعَایِشَهُمْ وَ وَضَعَهُمْ مِنَ الدُّنْیَا مَوَاضِعَهُمْ.[/hadith]

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 12، ص: 107

و من خطبة له علیه السّلام و هی المأة و الثانیة و التسعون من المختار فی باب الخطب و هی مرویّة فی الکافی فی باب علامات المؤمن و صفاته باختلاف کثیر تطلع علیه بعد الفراغ، من شرح ما أورده السیّد «ره» فی المتن:

قال «قده» روی أنّ صاحبا لأمیر المؤمنین علیه السّلام یقال له همّام: کان رجلا عابدا فقال له: یا أمیر المؤمنین صف لی المتّقین حتّی کأنّی أنظر الیهم، فتثاقل علیه السّلام عن جوابه ثمّ قال علیه السّلام یا همّام: إتّق اللّه و أحسن فإنّ اللّه مع الّذین اتّقوا و الّذین هم محسنون، فلم یقنع همّام بذلک القول حتّی عزم علیه فحمد اللّه و أثنی علیه و صلّی علی النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ثم قال: أمّا بعد فإنّ اللّه سبحانه خلق الخلق حین خلقهم غنیّا عن طاعتهم، آمنا من معصیتهم، لأنّه لا تضرّه معصیة من عصاه، و لا تنفعه طاعة من أطاعه، فقسّم بینهم معیشتهم، و وضعهم من الدّنیا مواضعهم.

اللغة:

(عزم) علی الأمر یعزم من باب ضرب عزما و معزما و عزمانا و عزیما و عزیمة و عزمة أراد فعله و قطع علیه أوجدّ فیه فهو عازم و عزم الأمر نفسه عزم علیه و عزم علی الرّجل اقسم.

الاعراب:

قوله: حین خلقهم ظرف زمان، و فی بعض النسخ حیث خلقهم بدله.

المعنی:

اعلم أنه قد (روی أنّ صاحبا لأمیر المؤمنین) أی رجلا من أصحابه و شیعته و موالیه (یقال له همام) بالتشدید، و هو کما فی شرح المعتزلی همام بن شریح بن یزید بن مرّة بن عمر بن جابر بن یحیی بن الأصهب بن کعب بن الحارث بن سعد ابن عمرو بن ذهل بن سیف بن سعد العشیرة.

و فی البحار و الأظهر أنه همام بن عبادة بن خثیم ابن أخ الرّبیع بن خثیم أحد الزّهاد الثمانیة کما رواه الکراجکی فی کنزه.

و کیف کان فقد (کان رجلا عابدا) زاهدا ناسکا (فقال له یا أمیر المؤمنین صف لی المتّقین) و اشرح لی حالهم (حتّی کأنی أنظر إلیهم) و ابصر بهم لأقتفی آثارهم و أقتبس أنوارهم.

 (فتثاقل علیه السّلام عن جوابه) قال الشارح المعتزلی تثاقله علیه السّلام عن الجواب لعلمه بأنّ المصلحة فی تأخیر الجواب، و لعلّه کان فی مجلسه علیه السّلام من لا یحبّ أن یجیب و هو حاضر، فلما انصرف أجاب، أو لأنّه رأی أنّ تثاقله عنه یزید شوق همام إلی سماعه فیکون أنجع فی موعظته، أو أنه تثاقل عنه لترتیب المعانی و نظمها فی ألفاظ مناسبة ثمّ النطق بها کما یفعله المتروّی فی الخطبة و القریض.

و الأولی ما قاله الشارح البحرانی: من أنه علیه السّلام تثاقل عنه لما رأی من استعداد نفسه لأثر الموعظة و خوفه علیه أن یخرج به خوف اللّه إلی انزعاج نفسه و صعوقها.

 (ثمّ) إنه علیه السّلام بعد تثاقله عن الجواب و وصف حال المتّقین تفصیلا لما رآه من المصلحة المقتضیة لترک التفصیل أجابه بجواب إجمالی و (قال) له (یا همام اتّق اللّه و أحسن) یعنی أنّ الفرض علیک القیام بالتقوی و الأخذ بها علی قدر ما حصل لک المعرفة به من معناها و حقیقتها من الکتاب و السنة، و تبین لک إجمالا من ماهیّتها کما یعرفها جمیع المؤمنین، و الزائد عن ذلک غیر مفروض علیک و لا یجب البحث عنه

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 12، ص: 115

و قد تقدّم شرح معناها و حقیقتها و بعض ما یترتّب علیها من الثمرات الدنیویّة و الاخرویّة فی شرح الخطبة الرّابعة و العشرین، و قد روینا هناک عن الصّادق علیه السّلام انّه قال فی تفسیرها: أن لا یفقدک اللّه حیث أمرک و لا یراک حیث نهاک، هذا.

و المراد بقوله: و أحسن هو الاحسان فی العمل، یعنی أنّ اللازم علیک الأخذ بالتقوی و القیام بالحسنی من الأعمال الصّالحة.

و هذا الّذی قلنا أولی ممّا قاله الشارح البحرانی من أنّ معنی کلامه أنّه أمره بتقوی اللّه أی فی نفسه أن یصیبها فادح بسبب سؤاله، و أحسن أی أحسن إلیها بترک تکلیفها فوق طوقها.

و کیف کان فلمّا أمره بالتّقوی و الاحسان علّله بقوله اقتباس  (فانّ اللّه مع الّذین اتّقوا و الّذین هم محسنون) ترغیبا له إلی القیام بهما، و هو اقتباس من الایة الشریفة خاتمة سورة النحل، یعنی أنّه سبحانه مع الّذین اتّقوا ما حرّم علیهم و أحسنوا فیما فرض علیهم أی معین لهم و ناصر لهم و هو ولیّهم فی الدّنیا و الاخرة.

 (فلم یقنع همّام بذلک القول) و لم یکتف بالاجمال (حتّی عزم علیه علیه السّلام) و أقسم و ألحّ فی السؤال.

 (ف) أجاب علیه السّلام مسئوله و أنجح مأموله و (حمد اللّه) عزّ و جلّ (و أثنی علیه) بما هو أهله (و صلّی علی النبیّ و آله ثمّ قال أما بعد فانّ اللّه سبحانه خلق الخلق حین خلقهم غنیا عن طاعتهم آمنا من معصیتهم).

و انما مهّد هذه المقدّمة لأنه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لما کان بصدد شرح حال المتقین تفصیلا حسبما اقترحه همام و کان ربما یسبق إلی الأوهام القاصرة أنّ ما یأتی به المتّقون من مزایا الأعمال و الصالحات و ما کلّفهم اللّه سبحانه به من محامد الخصال و القربات من أجل حاجة منه تعالی عن ذلک إلیها، قدّم هذه المقدّمة تنبیها علی کونه سبحانه منزّها عن ذلک، متعالیا عن صفات النقص و الحاجة فی الأزل کما فی الأبد، و أنه لم یکن غرضه تعالی من الخلق و الایجاد تکمیل ذاته بجلب المنفعة و دفع المضرّة کما فی سایر الصناع البشریة یعملون الصنائع لافتقارهم إلیها و استکمالهم بها بما فی ذاتهم

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی)، ج 12، ص: 116

من النقص و الحاجة، و أمّا اللّه الحیّ القیّوم فهو الغنیّ الکامل المطلق فی ذاته و صفاته و أفعاله و لم یخلق ما خلقه لتشدید سلطان و لا تخوّف من عواقب زمان و لا استعانة علی ندّ مثاور و لا شریک مکائر و لا ضدّ منافر حسبما عرفته فی الخطبة الرّابعة و الستّین و شرحها بما لا مزید علیه.

و هذا معنی قوله  (لأنه لا تضرّه معصیة من عصاه و لا تنفعه طاعة من أطاعه) و قد تقدّم فی شرح الخطبة المأة و الخامسة و الثمانین أنّ غرضه من الخلق و الایجاد و من الأمر بالطاعة و الانقیاد هو ایصال النفع إلی العباد و إکمالهم بالتکالیف الشرعیّة و رفعهم بالعمل بها إلی حظایر القدس و محافل الانس.

و قوله  (فقسّم بینهم معایشهم و وضعهم من الدّنیا مواضعهم) تفریع علی قوله: خلق الخلق لا تقریر و تاکید، لغناه المطلق کما قاله الشارح البحرانی.

و المراد أنه تعالی أعطی کلّ شیء خلقه ثمّ هدی و قسّم بینهم معیشتهم أی ما یعیشون به فی الحیاة الدّنیا من أنواع الرّزق و الخیر و المنافع و النعماء، و وضع کلا منهم موضعه اللّایق بحاله من الفقر و الیسار و الغنی و الافتقار و السعة و الاقتار علی ما یقتضیه حکمته البالغة و توجبه المصلحة الکاملة کما اشیر الیه فی قوله عزّ و جلّ  «أَ هُمْ یَقْسمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ ...» هذا.

الترجمة:

از جمله خطب شریفه آن امام دین است در وصف متقین:

روایت شده که مصاحبی بود از برای أمیر المؤمنین علیه السّلام همام نام که شخص عابدی بود پس گفت به آن حضرت که یا أمیر المؤمنین وصف کن از برای من پرهیز کاران را تا این که گویا من نگاه می کنم بسوی ایشان، پس سنگینی ورزیدند و درنگ کردند آن حضرت از جواب او، و بعد از آن فرمود ای همّام بپرهیز از خدا و کار نیک بکن پس بدرستی که خدای تعالی یار پرهیز کارانست و با نیکو کاران.

پس قناعت نکرد همام باین جواب تا این که سوگند داد بر حضرت در جواب گفتن پس حضرت حمد و ثنای خدا را بجا آورد و صلوات فرستاد بر پیغمبر و آل او پس گفت:

أما بعد پس بتحقیق که خداوند سبحانه ایجاد فرمود مخلوقات را وقتی که ایجاد فرمود ایشان را در حالتی که بی نیاز بود از طاعت ایشان، و ایمن بود از ضرر معصیت ایشان، از جهت این که ضرر نمی رساند او را معصیت کسی که معصیت نمود، و منفعت نمی بخشد او را اطاعت کسی که اطاعت نمود، پس قسمت فرمود در میان مخلوقات معیشتها و گذرانی ایشان را، و گذاشت ایشان را از دنیا در جایگاه ایشان که لایق شأن و مناسب حال هر یکی باشد.