[hadith]و من خطبة له (علیه السلام) فی التوحید و تجمع هذه الخطبة من أصول العلم ما لا تجمعه خطبة:
مَا وَحَّدَهُ مَنْ کَیَّفَهُ، وَ لَا حَقِیقَتَهُ أَصَابَ مَنْ مَثَّلَهُ، وَ لَا إِیَّاهُ عَنَی مَنْ شَبَّهَهُ، وَ لَا صَمَدَهُ مَنْ أَشَارَ إِلَیْهِ وَ تَوَهَّمَهُ؛ کُلُّ مَعْرُوفٍ بنَفْسهِ مَصْنُوعٌ وَ کُلُّ قَائِمٍ فِی سوَاهُ مَعْلُولٌ؛ فَاعِلٌ لَا باضْطِرَاب آلَةٍ، مُقَدِّرٌ لَا بجَوْلِ فِکْرَةٍ، غَنِیٌّ لَا باسْتِفَادَةٍ؛ لَا تَصْحَبُهُ الْأَوْقَاتُ وَ لَا تَرْفِدُهُ الْأَدَوَاتُ، سَبَقَ الْأَوْقَاتَ کَوْنُهُ وَ الْعَدَمَ وُجُودُهُ وَ الِابْتِدَاءَ أَزَلُهُ [أَوَّلُهُ]؛ بتَشْعِیرِهِ الْمَشَاعِرَ عُرِفَ أَنْ لَا مَشْعَرَ لَهُ، وَ بمُضَادَّتِهِ بَیْنَ الْأُمُورِ عُرِفَ أَنْ لَا ضِدَّ لَهُ، وَ بمُقَارَنَتِهِ بَیْنَ الْأَشْیَاءِ عُرِفَ أَنْ لَا قَرِینَ لَهُ؛ ضَادَّ النُّورَ بالظُّلْمَةِ وَ الْوُضُوحَ بالْبُهْمَةِ وَ الْجُمُودَ بالْبَلَلِ وَ الْحَرُورَ بالصَّرَد [بالصَّرْد]، مُؤَلِّفٌ بَیْنَ مُتَعَادیَاتِهَا، مُقَارِنٌ بَیْنَ مُتَبَایِنَاتِهَا، مُقَرِّبٌ بَیْنَ مُتَبَاعِدَاتِهَا، مُفَرِّقٌ بَیْنَ مُتَدَانِیَاتِهَا.[/hadith]
جلوه تاریخ درشرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 5، ص 271
از خطبه های آن حضرت علیه السلام در توحید [در این خطبه که با عبارت «ما وحده من کیفه و لا حقیقته اصاب من مثله» «آن کس که برای خدا بیان کیفیت کند او را یگانه ندانسته است و کسی که برای او مثل و مانندی بیان کند به حقیقت نرسیده است». شروع می شود، اصول علم توحید چندان جمع شده است که خطبه های دیگر چنان نیست. در این خطبه هم که از خطبه های مفصل نهج البلاغه است، ابن ابی الحدید هیچگونه بحث تاریخی ایراد نکرده است، ولی خطبه را در چند بخش توضیح داده و تفسیر کرده است و مباحث کلامی بسیار ارزنده یی را مطرح کرده است و سی اصل از اصول مربوط به توحید باری تعالی را آورده است که همگی از منبع زلال کلام علی علیه السلام سرچشمه گرفته است].
